Надежда Бұрханқызының мекен-жайы мен үй телефонын ғаламтордан таптық. Сөйтіп, телефон арқылы хабарласып, кездесуге уағдаластық. Сөз барысында өзінің 82 жаста екендігін айтқан. «Бара қалсақ, жасы едәуір ұлғайған егде кісімен әңгімеміз қалай өрбір екен?!» деген алаңдаушылық та болды. Уәде бойынша Мәскеуге бардық. Апамыз есігін ашып, жылы қарсы алды. Тіпті, біз күтпеген жағдайға тап болғандай таңырқап қалдық. Қарсы алдымызда жасы әрі кетсе алпыстың шамасында дерлік, қимылы ширақ, тұлғасы тіп-тік, сыры кетсе де сыны кетпеген дейтіндей сымбатты әйелзаты тұрды! Әп дегеннен-ақ әңгімеміз жарасып, Ғұмар атамыз туралы ой бөлісуді бастап та кеттік. Қазақтың мақал-мәтелдері мен салт-дәстүр, ырымдарын жақсы білетіні анық байқалады. Әңгіменің қызығына түскеннен кейін өзге елде, өзге жерде отырғанымызды ұмыттық. Көптен көрмеген туысқанымызға ұшырасқандай көзайым күй кешкендей рахат сезімге бөлендік. Тарихи, текті тұлғаның ұрпағымен өрбіген сол әңгіменің бір бөлігін «Астана ақшамы» газеті оқырмандарының назарына ұсынғанды жөн көрдім.
Біздің бүгінгі сұхбатымыз Қарашева Надежда Бұрханқызымен, яғни, Ғұмар Қараштың туған немересімен болды. Ол 1930 жылы Орал қаласында дүниеге келген. 1948 жылы Алматыда орыс орта мектебін алтын медальмен, 1953 жылы М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетіндегі филология факультетінің шығыстану бөлімін қызыл дипломмен тәмәмдаған. 1953-1962 жылдар аралығында Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтында қызмет еткен. Осында «Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ көркемсөзіндегі грамматикалық тіл ерекшеліктері («Айқап» журналындағы материалдар бойынша)» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғаған. 1963 жылдан бүгінге дейін Мәскеу қаласында тұрады. Қазір Ресей Білім Академиясының Филологиялық орталығында ғылыми хатшы. Тіл мәселелеріне, тілді оқыту әдістемелеріне арналған 120-дан аса еңбектің авторы. Екі қызы, бір жиені бар.
– Атаңыз Ғұмар Қараш – жиырмасыншы ғасыр басындағы ең ірі ойшыл, діндар ақын, прогрессивті ағартушы әрі қазақтың жазба әдебиетін қалыптастыруға зор еңбегі сіңген қайраткер. Сол заманда-ақ болашақты дөп айтып, түрлі бағыттағы өзекті мәселелердің тура шешіміне жөн сілтеп, білімімен халық санасын оятқан, ісімен үлгі болған. Қазақтың маңдайына біткен осындай текті тұлғаның ұрпағысыз. Жалпы, атаңызға қатысты не білесіз? Өзіңіз туралы да айта отырсаңыз.
– Мен Ғұмар Қараш қаза болғаннан кейін 9 жылдан соң дүниеге келдім. Сондықтан, атамды көре алмадым. Бірақ, туысқандар арасында атамыздың белгілі ақын, ойшыл философ, прогрессшіл ағартушы екені айтылатын. Ол кезде Алматыда Ғұмар Қараштың үш баласы – үлкен баласы Басыр, менің әкем Бұрхан, кенжесі Әлихан тұрған. Әуелде Ғұмардың шығармалары туралы 9-10 класқа арналған қазақ әдебиеті оқулығында көп мағлұмат болды. Бірақ кейінгі жылдары, әсіресе, 1947 жылы Ғұмардың мұрасын саясат тезіне салып, қуғынға ұшыратқан үкімет қаулысы шықты. Онда Ғұмар Қараш «буржуазиялық-ұлтшылдық сарындағы ақын, молда, Алашорданың жыршысы» деп бағаланып, шығармаларын жариялауға тыйым салды. Мен сол кезеңде Алматыда орыс орта мектебін бітіріп, Мәскеуге кеттім. М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің Шығыстану факультетіне түстім. Университетті 1953 жылы қызыл дипломмен бітіріп, Алматыға қайта оралдым. Он жылдай Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтында ғылыми хатшы болдым. Сонда аспирантураға түсіп, кандидаттық диссертация қорғадым. Диссертациямның тақырыбы – «Жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ көркемсөзіндегі грамматикалық тіл ерекшеліктері («Айқап» журналындағы матиериалдар бойынша)» еді. Әрине, тақырып өте қызық болды. Қазақ зиялыларының ұйымдастыруымен шыққан ең алғашқы журнал (1911) болғандықтан, араб қарпімен басылған. Сондықтан көпшілікке түсініксіз болды. Бірақ, аға буын өкілдерінің көбі қорғауға қатысты. Солардың ішінде Есмағамбет Ысмайылов, Мұхтар Әуезов, Мұхамеджан Қаратаев, тағы басқалар болды. Тіпті, республикалық академияның сол кездегі президенті Қонаевтың өзі келіп қатысты. Олар «бұл кішкентай қыз не айтар екен?» деп қызықтады-ау, шамасы. Қорғау барысында жан-жақтан сұрақ қоюшы көп болды, бәріне жауап беріп, «өте жақсыға» қорғадым.
– Мәскеуге не себепті қоныс аудардыңыз? Атаңыздың мұрасын зерттеуге бет бұрдыңыз ба?
– 1962 жылдан бастап күйеуімнің жұмыс ауыстыруына байланысты Мәскеуге көштік. Содан бері алпыс жылдай осында тұрамын. Әкем Бұрхан жастайымыздан атамыз туралы көп айтқыза бермейтін. Оның шығармаларын мектеп оқулықтарынан алып тастаған кезде «уақыты келгенде өздері қалпына келтіреді. Бірақ сендер араласпаңдар» деген еді. Сондықтан жасымда атамның мұрасымен көп таныс болмадым. Есейген соң да мән бермеппін. Әрине, өкінемін. Егер сол кезде ақылдырақ болсам, жастау кезімде атамды көзі көрген жасы үлкен ағайындар, туысқандар, жерлестерден едәуір мәлімет жинауға болар еді.
Тіл және әдебиет институтының қызметкерлері, 1960 жылғы мамыр
– Ғұмар Қараштың ұрпақтары туралы көп білмейміз, осы жәйтке кеңірек тоқталсаңыз?
– Ғұмардың бірінші баласы – Қадыр Астрахандағы реальный училищені бітіріп, елге қайтып, Қазталовкада жұмыс істеді. «Өте білімді, ұстамды, өткір жігіт болған» деп еске алушы еді Ғасыр ағамыз. 1922 жылы кісі қолынан қаза тапқан. Кім өлтіргенін ешкім білмейді, бірақ әкесінің саяси дұшпандарының ісі болуы әбден мүмкін.
Екінші баласы – Басыр. Ол ауылда әртүрлі шаруамен айналысқан. Соғыс кезінде еңбек армиясына шақырылып, Қарағандыда шахтер болып жұмыс істеген. Содан соң Алматыға келіп, жетпіс жасында қайтыс болған. Атам туралы кей мәліметті Басыр ағамнан және оның жұбайы Тәнзиләдән сұрап, біліп алдым. Олардың жалғыз баласы Болат қайтыс болды. Үшіншісі қыз. Есімі – Таназия. Ол күйеуімен Қарағандыда тұрды.
Ал, төртінші баласы Бұрқан – менің әкем. Өте білімді, балаларының ішінде ең көзқарақтысы болған. Отызыншы жылдары бір топ қазақ жігіттерімен бірге Мәскеуге келіп, Тимирязев атындағы Ауыл шаруашылық академиясын бітірген. Кейін Алматыға оралып, Ауыл шаруашылық министрлігінде біраз жұмыс істеген. Қырқыншы жылдары ел ішіндегі көзі ашық
Зиялы қауым өкілдерін саяси қудалау қайта басталғанда, әкем бәрін алдын ала түсініп, Алматыдан Талдықорған облысына дереу көшіп келді. Сондағы ауыл шаруашылық техникумының директоры болды. Он жылдай басқарды. Кілең орыстың арасында бір-екі қазақ болған шығар, ұжымының дені орыстар еді. Сөйтіп, саяси қуғын-сүргіннен аман қалды. Кейінгі кездері Алматыда мемлекеттік жер пайдалану мекемесінің бастығы болды. Алпыс үш жасында дүниеден озды. Ғұмардың бесінші баласы – Хамида есімді қыз. Ол он екі жасында аурудан қайтыс болыпты. Алтыншы, кенже баласы – Әлихан. Жиырма бір жасында соғысқа шақырылған. Майданда хабарсыз кетіп, жоқ болды. Бір хат та алған жоқпыз. Қалай өлгенін, қайда өлгенін ешкім білмейді. Әкем іздестірді, бірақ ешқандай нәтиже болмады. Басыр ағамның және әкемнің айтуынша, Әлихан сол кезде дойбыдан республика чемпионы атанған көрінеді.
– Ғұмар атаның өліміне байланысты әртүрлі пікір айтылады. Сіздің пайымдауыңыз қалай?
– Ғұмар атамыздың қалай өлгенін, қай жерде, кім өлтіргенін мен анық білмеймін. Атамның үлкен баласы Басыр ағамнан сұрағанымда, былай деп жауап бергені есімде: ≪Атаңды бандылар далада келе жатқанда шапқылап, қылышпен кескілеп өлтіріпті. Аты ауылға бос қайтқан соң ауылдастары ақынның бір пәлеге ұшырағанын түсініп, ауыл болып іздеп шыққан, сөйтіп, көп кешікпей ≪Құнаншапқан≫ деген жерден дене қалдықтарын тапқан≫. Басыр ағамның осы сөзіне сенемін. Зерттеушілердің әртүрлі пікірін оқыдым, меніңше дұрыстыққа жақыны – ағамның айтуы.
– Әлгінде Кеңес үкіметі Ғұмар Қараштың өзін және шығармаларын насихаттауға тыйым салғандығын айттыңыз. Оның салқыны сізге тиген жоқ па?
– Құдайға шүкір, мен қуғынға ұшыраған жоқпын. Бұл әкем Бұрханның көрегендігі мен ақылдылығының арқасында деп есептеймін. Кезінде белгілі адамдарды қудалау басталғанын әкем сезіп, тез ауылға көшіп, орыстардың арасында тұрған. Партия мүшелігін де сақтаған. Мүмкін, әкеме қандай да бір қысымшылық болған шығар, ол жағынан мен хабарсызбын. Жалпы, ол тұйық адам еді. Бос сөзді жаратпайтын. Атамыз жайында сұрағанды да мақұлдамайтын. Мен Тіл және әдебиет институтында Есмағамбет Ысмайылов, Мұхтар Әуезов сияқты тұлғалармен бірге жұмыс істедім. Олар Ғұмар Қарашпен тілдесіп, бірге жүрген, тіпті, президиумда бірге отырған кездері болған. Әйтсе де олар маған ≪сенің атаңмен таныспыз≫ немесе ≪байқа, мынаны айтпа≫ деп тіс жармады. Ал диссертация қорғаудың алдында маған кімдердің есімін атауға болмайтыны ескертілді. Олар – Ахмет Байтұрсынов, Ғұмар Қараш бастаған үлкен тізім еді…
Солдан оңға қарай: Рәбиға Сыздықова, Мәулен Балақаев, Ғайнеддин Мұсабаев, Надежда Қарашева, Ахмет Жұбанов, Мұхамеджан Қаратаев. Алда тұрған: Надежда Қарашеваның қызы – Лола.
– Бұрын атын атауға тыйым салынғанымен, бүгінгі еркіндік заманында Ғұмар Қараш еңбектерінің зерттелуіне көңіліңіз тола ма, өзіңіз бұл іске қандай үлес қостыңыз?
– Бүгінде Ғұмардың мұрасы толық зерттелді деуге болмайтын шығар. Себебі, бірталай жыл аты аталмай, шығармалары жарияланбай жүргенде, әрине, қазақтың көбі оны ұмыта бастады. Тек қазір көзқарас өзгергеннен кейін шығармалары жарық көре бастады. Солардың ішінде өзім білетін және маңыздылары – Ысмайыловтың атамның ≪құқықтық пікірлеріне≫ қатысты қорғаған диссертациясы, Бақтылы Орманованың ≪Ғұмар Қараштың өмірі мен саяси қызметі≫ тақырыбындағы диссертациясы. Ал, Қабиболла Сыдиықовтың ≪Замана≫ деген атаумен атамның бірнеше өлеңдер жинағын топтастырып шығаруы өте қуанышты болды. Бұл – расында тұңғыш тұшымды еңбек. Жақында ғана ≪Қазақстан≫ атауымен шығарылған кітап та құнды деп есептеймін. ≪Айқап≫ журналын зерттеп жүрген кезден-ақ баспасөз тарихында ≪Қазақстан≫ газетінің рөлі зор екенін білетінмін. Атам осы газетті шығаруды ұйымдастырумен қатар көптеген ой-пікірлері мен өлеңдерін жариялағаны белгілі. Газеттің атауын ≪Қазақстан≫ деп қою бастамасы да – атамның идеясы. Сол себепті осы газеттің толық жинақ түрінде шығуына өте қуаныштымын. Шетелде ұзақ жүріп қалғандықтан, Қазақстандағы басқа зерттеу жұмыстарынан хабарсызбын.
Ғұмар Қарашты танытуда бір кемшін тұс бар. Ол – барлық зерттеу жұмыстарының қазақ тілінде жарық көруі. Тек Мағауиннің Ленинградта бастырған ≪Поэты Казахстана≫ жинағы ғана орысша шықты. Өзім дін тақырыбымен таныспын, орыс және қазақ тілдерін, жазба арабшаны да қажетті деңгейде білгендіктен, атам туралы кітап шығаруды жоспарладым.
Осыған байланысты былтыр орыс тілінде ≪Ғұмар Қарашев≫ деген атаумен шағын кітап жарыққа шықты. Онда атамның өмірбаяны және кейбір шығармаларының мазмұны қамтылған. Мүмкіндігінше кейбір өлеңдерін орысшаға аудардым. Бұл менің атамның алдындағы парызым деп есептеймін.
– Ғұмар Қарашты зерттеу бағытында сізге хабарласып, пікіріңізді білушілер бар ма?
– Жоқ, атама байланысты осыған дейін ешкім келген жоқ. Бірақ Қазақстаннан Мұхтар Әуезовке қатысты деректі фильм түсірушілер келді. Себебі, мен Әуезовпен бірге жұмыс істегенмін. Біз хат жазысып тұрдық. Ең бастысы, Мұхтар Әуезовтің өлер алдында жазған соңғы хаты маған арналған болатын.
Міне, осы хатқа байланысты ғана келді.
– Мұхтар Әуезовпен жақсы таныс болсаңыз, жазушының аузынан атаңызға қатысты қандай да бір әңгіме естідіңіз бе?
– Әлгінде айттым ғой, атаммен кезінде бірге жұмыс істеген, жақсы таныс болған адамдар ол туралы ешнәрсе айтпады. Әуезов бірге болды, Ахмет Жұбанов та осы үйде талай болған, ұзақ әңгімелесетінбіз. Неге тіс жарып ештеңе айтпағандығын әлі түсінбеймін. Мүмкін, маған кесірі тиер деп аяған шығар. Мен ≪Айқап≫ журналынан атамның шығармаларын кездестірдім. Бірақ, осы журналдан диссертация қорғаған кезде де ешкім атама қатысты бір сұрақ қоймады. Әйткенмен, қорғау өте қызық болды. Ол кезде жасым жиырма жетіде. Отызға тарта сұрақ қойылды. Маған ≪орысша айта бер≫ деген, бірақ мен тек қазақша айтамын деп болмадым.
– Ғұмар Қараштың 1910-1912 жылдары шығарған «Шайыр» және «Көксілдер» қазақтың батырлар жыры жинақтары немесе басқа да шығармалары мен қолжазбалары сізде сақталмады ма?
– Басыр ағамның айтуынша, бандылар атамызды өлтіргеннен кейін оның тұрған үйін өртеп, жермен жексен қылыпты. Соның ішінде мүмкін кейбір қолжазбалары да өртеніп кеткен болар. Көрші-көлемдер ≪далаға қалмасын≫ деп, кей қағаздарды жинап алыпты. Мүмкін, солар бір жерден шығар. Басыр ағам ≪Әкемнің өлеңдері әрі қарапайым, әрі бәріне түсінікті, сондықтан да қарапайым халық жаңа өлең шығысымен ән ретінде айтып жүретін≫ дейтін.
– Өзіңіз тікелей ұрпағы ретінде атаңыздың еңбегін қандай деңгейде бағалайсыз?
– Ғалым Есмағамбет Ысмайылов: ≪Ғұмар – Абайдан кейінгі дәуірде, 20 ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде іргелі орын алатын ірі классик ақын, қазақтың жазба, көркем әдебиетін дамытуда, әдебиет тілін қалыптастыруда Ғұмардың тарихи еңбегі ерекше. Ғұмар – үлкен суретші, шебер, көркем сөздің ұстасы≫ деп бағалаған. Осы әділ баға деп есептеймін және қуаттаймын. Атамның мұрасын зерттеушілерге алғысымды білдіремін. Атамыз тұтас қазақ елінің мақтанышы болса, ол – барша ұрпақтарына абырой. Өзім іштей ≪атамды іздесе, туған жерінен іздер≫ деп үміттенетін едім. Міне, өздерің мені тауып, хабарласып, енді аяқтай келіп отырсыздар. Көп рахмет!
– Мазмұнды әңгімеңіз үшін сізге де көп-көп рахмет! Аман болыңыз, Надежда апа!
Сұхбаттасқан Жантас САФУЛЛИН,
Орал-Мәскеу-Астана
