Қызыл империяның үстемдік саясатына қарсы алаңға шығып, ерлік пен өшпес рухтың үлгісін көрсеткен қазақ жастарының көбі қазір елуді еңсеріп қалды. Сол қылышынан қаны тамған қаһарлы кезеңде теңдік талап еткен, әділет іздеген жандар хақында кейінгі өскелең ұрпақ көбірек біле түссе дейміз. Азаттықтың ақ таңын аңсаған, еркіндіктің алғашқы қарлығаштары туралы тек Тәуелсіздік мерекесі қарсаңында ғана емес, жыл он екі ай бойы жазылса да, артық болмайтын сияқты. Өйткені, намысын жалаулатып, асқақ ұран көтерген сол жандардың әп дегенде маңдайы тасқа соғылды, қуғын-сүргін көрді. Көбі жазықсыз жазаланып, тар қапасқа қамалды. Бірақ, жасыған жоқ. Қайта қайтпас қайсарлық танытып, шыңдала түсті. Олай болса, Желтоқсан қайраткерлері жайында сөз қозғау, әңгіме өрбіту өткенге – тағзым, болашаққа – бағдар, ұрпаққа – өнеге деп түсінген жөн.
1986 жылы желтоқсан көтерілісіне белсенді қатысушылардың бірі – Құрманғазы Айтмұрзаев. Сол үшін мемлекеттік қауіпсіздік комитеті қызметкерлерінің қолына түскен жас жігіт жазықсыз төрт жыл арқалап, жат өлкеге айдалды. Рас, тәуелсіздіктің арқасында қазір әділеттілік орнап, Құрманғазы толық ақталды. Сондықтан, біз кезінде талай жазылған оның істі болуы туралы жайлардың бүге-шігесіне тоқталып жатқымыз келмейді. Есесіне, сол кезде жиырма үш жасар жігітті алып империяға қарсы көтерген қандай күш? Осыншама рух пен жүректілік оның бойына қайдан дарыды? Осы сауалдарға жауап іздегіміз келеді.
Құрманғазы Айтмұрзаевтың аталары қазақылықты бойларына сіңірген, намысшыл, текті адамдар болған. Өз атасы Қозыбағар деген кісі кешегі сталиндік зұлматта жергілікті шолақ белсенділердің әділетсіздіктерін бетіне басып, шындықты айтқаны үшін қатты қуғын-сүргін көрген. Содан үнемі қысымға шыдай алмай түрікмен асқан. Осы оқиға туралы кейіпкеріміз былай деп еске алады:
– Атамыз Ақтөбеде бір ағайынының үйінде отырған кезде Тілеп деген милиция мен Сасырау деген жергілікті шолақ белсенді баса-көктеп кіріп келіп: «Мына байдың тұқымын тұтқындаймыз» деп тұра ұмтылғанда Қанипа деген шешеміз: «Үйге қыдырып келген қайным еді. Шаңырағымды сыйлашы!» деп, әлгі Сасыраудың аяғына жығылыпты.
Қазақтың салтында үйде қонақ болып отырған адамды бір төбе аспай ұстамайды. Осыны меңзеген Қанипа шешеміз әлгі шолақ белсенділер шығып кеткен бойда: «Қозбағар, айналайын! Бұлар саған енді тыныштық бермейді, басқа жаққа бой тасала!» депті. Содан атамыз түн жамылып Темір стансасына жетіп, Әулиеата арқылы түрікмен асқан көрінеді. Мен сол елдің Ташауыз ауданына қарасты Тельман деген жерде дүниеге келіппін.
Қазақ – болмысынан бостандықты сүйетін, кең дала төсінде табиғатпен етене еркін өмір сүретін халық. Құрманғазы да сәби күнінен қанатын кеңге жайып, құс қалықтайтын кеңестікте, кеудені кере терең тыныстайтын жазира жазықтықта айтылған әңгімелерді көп естіп өсті. Кейін есейе келе оның сәби қиялы шынайы өмірдегі көріністермен сәйкеспейтінін байқаған сәттерде ол іштей наразылық білдіріп, қарсылық танытатын. «Неге адамдар өз қалауынша, еркін өмір сүре алмайды?» деген ой оны үнемі мазалайтын да жүретін.
Ол аз-кем ойланып отырып, тағы әңгіме тиегін ағытты.
– Аталарымыз өз еңбегімен дәулет жинаған, ауқатты жандар болған. Сол үшін қудаланып, кіндік қаны тамған атамекенінен безіп кетті.
Жаяулап-жалпылап, арып-ашып жүріп түрікмен ағайындарды паналады. Сол кезде атамның жағдайын жақсы түсінген әскери комиссариаттың басшысы түрікмен оны еш құжатсыз әскерге аттандырып жібереді. Содан соғыс басталып, Венгрия жерінде жүргенде, жақсылыққа – жақсылық дегендей, ол да қатты жараланған бір түрікменді от пен оқтың астынан алып шығып, өмірін сақтап қалыпты. Кейін соғыстан аман-есен оралған сол түрікмен біздің отбасымен ағайын-бауырдай өле-өлгенше араласып тұрыпты.
Ол осы әңгімені айтып отырғанда менің ойыма белгілі заңгер-ғалым Сабыр Қасымовтың: «Бойларынан үрейді кейін ысырып тастап, еш қорықпастан бірінші болып қарсылық әрекеттерге шақырған Алматы театр-көркемсурет институтының студенттері – Құрманғазы Айтмұрзаев, Бақытбек Иманғожаев, Үсіпхан Сейтімбетов, Аманбай Қанетов, Ертай Көпесбаев болды. Олар 16 желтоқсан күнінің өзінде-ақ, жұмысшы және студент жатақханаларын аралап, жастарды алаңға шығуға үгіттеді» деген сөздері оралды.
Расында, тақыр жерге шөп өспейтіні сияқты негізсіз ешнәрсе де болмайды. Құрманғазының бойындағы сол бір жастық жалын мен ерік-жігер, ұлттық намыс пен қайсарлық тар заманда тағдырымен алысып, азулыға бас имеген аталарының текті тәрбиесі екені сөзсіз. Сол қанмен дарыған рух, тұла бойда бұлқынған бұла күш сын сағатта оны елдік үшін, бостандық пен ұлттық намыс үшін алаңға алып шықты.
«Өткен күнге еш өкініш жоқ. Қайта осындай өз қолымыз өз аузымызға жеткен дербес мемлекет болғанымызға, соны осыдан жиырма сегіз жыл бұрын армандап, сол үлкен мақсаттардың бастауында тұрғанымызға өзімізді бақытты сезініп, кеудені бір мақтаныш сезімі билейді. Тек, бір әттеген-айы жастардың сол жанар таудай бұлқынған сілкіністері демократияға, еркіндікке жол ашқынымен, әлі өзінің саяси бағасын толық ала алмай келеді. Біз алаңға шыққанда нан сұрап немесе әлеуметтік жағдайымызды айтып, шағымданған жоқпыз. Біздің талаптарымыз саяси талаптар болды. Сондықтан, бұл саяси көтеріліс ретінде өз бағасын алуы керек еді» дейді ол әңгіме арасында.
Бүгінде Құрманғазы – үш перзент тәрбиелеп, одан бірнеше немере сүйіп отырған еліне елеулі, халқына қадірлі азамат. Онымен бірге жары Алма Ашықбаева да көп қиындық көрді. Тіпті, олардың екінші ұлдары Арытұр мордова жерінде дүниеге келді. Өйткені, Алма Құрманғазының артынан іздеп барып, сол жерде ері жазасын өтеп біткенше тұрған көрінеді.
Алаш идеясын ту етіп, азаттық аңсаған күрескер Құрманғазыдай қайсар ұлдары барда қазақ елінің ешқашан іргесі сөгілмесі анық. Ал, Желтоқсан көтерілісі қазақ тарихының асқақ кезеңі ретінде ұрпақ санасында мәңгілік жаңғыра берері сөзсіз.
Таңатар ТӨЛЕУҒАЛИЕВ
