Қайта айналып келгенше
Өткен сандардың бірінде ақпанның аяғында әлемнің ең басты геосаяси мәселелерінің бірі – Иранның атомдық бағдарламасы қаралатынын, әрі алаң ретінде Алматының таңдалғанын айтқан болатынбыз. Ендеше, ақпанның 26-27 күндері осы айтулы күндер болып өтті. Келіссөздер аяқталған 27 ақпан күнгі қорытынды мәслихаттар мен жылы шырайлы тарап өкілдері – келіссөздерге еліміздің бейбіт рухын сіңіргендей әсер қалдырды.
Кімге күйбең, ал кімге – емтихан
Иран өкілдері «біздің бүйткен бұл істе» әбден әккіленіп алған десе де болады. Оның мүшелері, тіпті, бірнеше «саяси толқын» бойы осы мәселе бойынша халықаралық қауымдастықпен келіссөздер жүргізіп жүрген мамандар. Ал қарсы тарапқа келсек, оларға бұл кездесуді емтихан деп қарастыруға әбден болады. Айталық, бұл – АҚШ Мемлекеттік Хатшысы Джон Керридің алғашқы дерлік сыртқы саясаттағы қадамы. Билік ықпалы рейтингке тікелей қатысты АҚШ үшін Алматыда Иранға өз шартын таңып кетуі керек-ақ. Әрі АҚШ ықпалындағы Иранмен көршілес араб елдері де мазасыздануда, олардың АҚШ қазыналық облигацияларын сатып алуы да – Керридің батыл шешім қабылдауына тікелей байланысты болатын сияқты.
26 ақпанда Иран өкілдері күні бойы тараптардың шарттарын тыңдаумен өтті. Кешке қарай АҚШ бастаған алты ел қойған шарты бұрынғы келіссөздерден бәлендей айырмашылығы жоқ екені белгілі болды.
Үстемдік райы
«Көп қорқытып, терең батыратыны» рас болса, Иранның тайсақтауын әлем қауымдастығынан бұрын, қатардағы азаматтың өзі бірінші түсінер еді. Алматыға Иранға қарсы әлем экономикасының 80 пайызы келіп отыр десек те болады: Ресей, АҚШ, Қытай, Ұлыбритания, Франция мен Германия. Ресей мен Қытайды тек жалпы алаңдаушылық білдіруге қосыла кеткендері болмаса, Иранға қандай да бір қысым құралында үлесі болар деп айта алмаймыз. АҚШ, Ұлыбритания, Франция мен Германия – міне, Иранның басты аузыбір қарсыластары. Тек қана экономикалық қысымның өзі Иран халқын күйзелтіп келе жатыр, ал бұл төрт ел – сол қысымның басты орындаушылары. Бұған, аталмыш елдер өзінің ықпалы бар араб елдерін де Иранға қарсы қойып отыр деуге әбден болады. Ендеше, Иранның әлдебір позицияларда шегіншектеуі әбден мүмкін.
Алматы келіссөздеріне 5+1 тарапынан қандай жаңа «ынталандыру» құралы келгені ақыры құпия боп қалды, бірақ, кездесу алдындағы әр тараптың өз елдерінде жасап кеткен баспасөз мәлімдемелеріне қарап, жаңа ештеңе жоғын бажайлауға болады. Мінеки, Джон Керридің сөзі: «Дипломатиялық шешім терезесі әзірге ашық тұр, бірақ үнемі ашық тұра беруі мүмкін емес. Иранның шын ниетпен келіссөзге келуіне әлі мүмкіндіктер бар». Бауыржан Момышұлы айтқандай, «газет пен бұйрықтан – оған басылмаған сөзді де оқи білу керегі» рас болса, дипломатиялық раймен асталған бұл сөздерден үстемдік райын тану аса қиын емес. Тоқетері, Иран үшін алтылық тарапынан бұрынғыдан мықты өзге дерлік ұсыныс болмаған сияқты. Әрі кеткенде шетелдік есепшоттардың кейбірінен құрсауларды алып тастау, Ормуз бұғазы арқылы Иранға келетін тауардың квотасын үлкейту, тыйым салынған тауарлардың кейбірінен шектеулерді алып тастау, аз-мұз қаржылай көмек болар. Бірақ бұлардың барлығы Иранға Стамбулда да, Бағдадта да, Мәскеуде де ұсынылды ғой?
Парсылардың парқы
Алпауыт елдердің альянсы әлі күнге дейін санасып келе жатқан Иран бұл жолы да шегіншектеген жоқ. Атомдық технологияларды бейбіт мақсатта дамыту – ұлттың, халықтың таңдауы дегенінен әлі танбай отыр. Батыс сипаттап жүргендей, бұл биліктің ғана таңдауы болса, олар әлдеқашан – экономикалық блокададан босау үшін барлығын жауып тастап, елдің ырзалығына бөленер еді.
Иран келіссөздер басталмастан-ақ, Алматыдағы кездесуде қаншалықты «сыпайы» болатынын бірден түсіндірген сияқты. Осы келіссөздерге оншақты күн қалғанда (16-17 ақпан күндері) Иран өзінің атомдық нысандары орналасқан Натанз қаласында, уран байытатын қазандықтардың жаңа үлгілері қойылып жатқанын, олар ендігәрі байыту процестерін екі-үш есеге арттыратынын мәлімдеді. Ендеше, бұл хабарламадан да Баукең айтқандай, жазылмаған жазбаны оқитын болсақ, «біздің ұстанымымыз да баяғы» деген ымды түсінесіз.
Алаң иесінің еркі
Айтпақшы, келіссөз алдында парсылардың сыртқы әлемге тастаған тағы бір ымы бар. Иранның бейресми қожайыны болып есептелетін, ұлттың рухани көшбасшысы Аятолла Әли Хаменеи ақпанның басында… «Атом қаруын жасау – харам» деген пәтуа шығарған болатын! Иран СІМ баспасөз хатшысы Рамин Мехманпараст «Батысқа бейбіт екеніміздің басқа қандай дәлелі керек?» деген еді. Имам аятолланың мұндай шешімі шын мәнінде Батысқа ишара болғанын сіз бен біз жақсы түсініп отырмыз. Дегенмен Батысқа «рухани» кепілдік емес, қолмен ұстап, көзбен көретін кепілдік керек. Дәлірегі, Ирандағы барлық зерттеу нысандары МАГАТЭ инспекторларын кіргізіп қойып, камера орнатып қойғысы келеді.
Қазақстанның бұл мәселеде тек қана және жалғыз ғана бейбіт шешімді көздейтіні белгілі. Ядролық сынақтың зардабынан тікелей зардап шеккен, өз қолымен атомдық штольняларды бітеп, бейбітшілікті о бастан әлемдік қауымдастықтағы басты ұстаным етіп алған еліміздің бұл саяси көпсайыс та айтары да бар, айтарын айтуға хақысы да бар. «Ядролық қару қауіпсіздіктің кепілі бола алмайды» деген «Назарбаев орталығының» өкілі арқылы, ұстанымдарымызды әлден айқындап қойдық. Әрі бұл саяси ұпай әлде әлемдік қауымдастық алдындағы мәймөңке емес, өз болмысымыз бен басымыздан өткізіп барып айтқан сөзіміз.
Келіссөздердің екінші күні Иран тарапынан ешқандай ұсыныс түспеді. Бірақ алтылықтың ірі мүшесі Қытайдың өкілі Чжаосюйдың мәлімдемесінен Алматы кездесуінде оң өзгерістерге қадам барын долбарлағандай болдық. «Келіссөздердің жемісті болуына барлық негіздемелер қалыптасты» деді ол жиын аяғындағы баспасөз мәслихатында. Келесі кездесу тағы да біздің Алматыда 5-7 сәуір күнінен деп белгіленді. Ал осы наурызда Стамбулда аталмыш Алматыдағы екінші кездесудің жай-жапсары сарапшылар деңгейінде айқындалмақ.
Қатысушы елдерді баспасөз «5+1» деп жүр, яғни бұрынғы, тұрақты келіссөз жүргізіп жүрген бес елге бұл жолы Германияның да қосылғанын жеткізген кейпі. Бірақ, қабылдаушы шаңырақ – Қазақстанның тәжірибесі мен бейбіт ұстанымы қосқан үлесін ескеріп, бұл қосынды 7-ге тең болатыны сөзсіз.
Ерлан ОСПАН