Әрбiрiмiздiң ой-санамызда осы өмiрде бiр адамды iштей құрмет тұту сезiмi болады. Оны сол адамыңа айтудың қажетi де жоқ. Жүрек түкпiрiндегi сол бiр ризашылық сезiмi сенiң бойыңда өмiр бақи таза күйде қалғанын қалайсың. Тура бiр пендешiлiк деген ұғымның оған қатысы жоқтай болып көрiнедi. Сырттай оның амандығын, бақытын тiлеп отырасың. Тегiнде, адам баласы өзiнiң еңбегi арқылы танылады. Менiң пайымдауымша, еңбек жүрекпен iстелсе, нәтижесi таңқаларлық болмақ.
Әңгiменi әрiден бастайын. Менiң туған жерiм – Қарақалпақстанның Әмудария ауданы. Сол ауданның Өзбекстанның Хорезм облысымен шектесетiн өзбегi мол аймағы. Бiздiң тарихымыз туралы бiлгiсi келгендер болса, жазушы С.Елубаевтың «Ақбоз үйiн» оқыса жетiп жатыр.
Бiр ғасырға жуық сол жердi мекен еткен аз ғана қазақ қалың өзбек ағайындар арасында өмiр сүрiп, болмыс бiтiмi кiшкене өзгергенiн жасырғым келмейдi. Сексенiншi жылдары, тiптi, кейбiр бауырларымыздың тiлi де шұбарланып, ойлау шеңберi өзбектене бастаған қиын кез болатын. Ортаның әсерi ме екен, жоқ әлде сол жыл-дардың өзiнде-ақ «өзбектену» саясаты жүрдi ме, ол жағына талдау жасай алмаймын. Бiлетiнiм, Әмудария ауданы бойынша қазақтың сол кездегi үлес салмағы небәрi 4-5%-ға әзер жететiн.
Ауылдағы жалғыз орта мектепте қазақ балаларына арналған 4-5 шақты қазақ сыныптары болды. Тiптi, аралас деп айтуға аузың бармайды, себебi, өзбек сыныптары бiз қазақ балалары оқитын сыныптардан 4-5 еседей көп болатын. Таза қазақ тiлiнде сабақ жүргiзетiн мұғалiм жоққа тән едi, сол себептен қазақ сыныптарында балалар аз оқыды. Оның өзiнде сабақ жартылай өзбек тiлiнде жүретiн. Сол жылдары кейбiр қандастарымыз қазақша толыққанды бiлiм ала алмайтын болған соң амалсыз балаларын өзбек сыныптарына бере бастады. Бұл, әрине, ассимиляцияға апаратын жол екенiн бiлсе де, көпшiлiк солай етуге мәжбүр болды.
Жаңылыспасам, 8-9 жастағы кезiм, ауылға сонау қиырдағы Қоңырат ауданынан келiн түстi. Қоңырат ауданы ол кезде қазағы мол, қазақы салт-дәстүрге берiк, талай жыраулар, ақындар туған iргелi қазақы аудан саналатын. Балалық аңғалдықтан болар, мен сол кезде ол ауданды Қазақстанның құрамында деп ойлайтынмын. Сол Қоңыраттан түскен келiннiң аты – Зәуреш екен. Нөкiс университетiнiң филология факультетiн үздiк тәмамдаған Зәуреш шын мәнiнде бiзге келген құт болды.
Кiшкентай ғана ауыл мектебi, оның iшiндегi елеусiз қалған қазақ сыныптары Зәурештiң мұғалiмдiкке келуiмен түлеп сала бердi. Ол қазақ тiлi мен әдебиетiнен сабақ берген күннен бастап өзге ұлттан құралған мұғалiмдердiң бiзге деген көзқарасы күрт өзгердi десем, асыра айтқаным емес. Қазақ сыныптарын, қазақ балаларын менсiнбейтiн, негiзiнен, өзбек ұлтынан құралған ұстаздар құрамы Зәуреш келген аз ғана жылдың iшiнде бiзге басқаша көзбен қарайтын деңгейге жеттi. Қазақ балаларының белсендiлiгi артты.
Шынын айту керек, сондағы аз ғана қазақ өзiнiң рухының әлсiреп бара жатқанын сезетiн. Сондықтан да қолдарынан келсе балаларын Қазақстанда оқытқылары келiп тұратын. Бiрақ жартылай өзбекше оқыған бiздiң ауылдағы әпкелерiмiз бен ағаларымыздың осында келiп таза қазақша емтихан тапсырып, оқуға түсуi қиын болатын. Сол жылдары Зәуреш Абдуллақызы бiзге келмесе, онсыз да қаптаған қалың өзбектiң iшiнде қалған мына бiздердiң болашақ тағдырымыз қалай өрбiр едi, ол жағын айту қиын. Кейде маған Жаратушының өзi Зәуреш Абдуллақызы арқылы ауылдағы аз ғана Алаш баласының рухын қайта көтергендей әсер қалдырады. Өйткенi, шын мәнiнде де болмысы өзгерiп, өзбектене бастаған шағын топ оған үйiр бола бас-тадық. Күнделiктi сабақтан бөлек, ол жүргiзген қосымша сабақтардан қалмайтынбыз. Оның айтуымен қазақ ақын-жазушыларының шығармаларын iздеп жүрiп оқитын болдық. Бұрын балаларын өзбекше оқытқысы келетiн ата-ана ендi қазақ сыныбын төңiректейтiн халге жеттi. Өйткенi ол кiсi тек қана өзi жүргiзетiн қазақ тiлi мен әдебиетiн ғана емес, өзге пәндердiң де қазақша жүргiзiлуiн қадағалайтын.
Ол даярлаған оқушылар республикалық олимпиадаларда жүлделi орындарға ие бола бастады. Оның басшылығымен қазақтың белдi жазушыларының қаншама шығармалары ауыл клубында сахналанды.
Әлi есiмде – жазушы С.Көбеевтiң «Қалың мал» романын, С.Торайғыровтың «Қамар сұлуын» сахнаға дайындау барысында маған басты кейiпкерлердi ойнауымды өтiнгенi. Сол жолы осы қойылымдарымызды тамашалаған көпшiлiк көпке дейiн менi «Ғайша», «Қамар» деп атап жүрдi. Бұдан бөлек, оқушыларының бойындағы қабiлеттерiн тез аңғарғыш ұстаз оларды өлең жазуға, домбырамен күй тартуға баули бастады. Олар жазған тырнақалды дүниелердiң газет беттерiнде жариялануын қалады. Егер оның бiр оқушысының өлеңi не болмаса кiшкентай ғана бiр әңгiмесi газет-журнал бетiне шыға қалса, баладай шын қуанатын. Сонымен бiрге Зәурештiң адамды өзiне тартатын, өзiне бағындыра алатын қасиетi болды бойында. Ауылдағы қазақ қыздары ол кiсiге қарап бой түзейтiн, тiптi, ұлты бөлек өзге ұлт өкiлдерiнiң өздерi оны көргенде қазақша тiлдескiсi келiп тұратын.
Зәуреш Абдуллақызы айналдырған 7-8 жылдың iшiнде ауылда ғана емес, ауданда беделдi, абыройлы тұлғаға айналып үлгердi.
1991 жылы 11-сыныпты аяқтаған соң мен арман қуып Алматыға, одан Қарағандыға кеттiм. Апайымның берген бiлiмi, ақыл-кеңесi менiң осы жерге тез сiңуiме, оқуымды одан әрi жалғастыруыма, өмiр жолымды қиналмай табуыма септiгiн тигiздi. Сол оймен бiраз жылдардан кейiн Астана қаласындағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң филология факультетiне оқуға түсiп, ойдағыдай аяқтадым. Өзiмнiң атамекенiмде мәңгiлiкке тұрақтап қалдым.
Қуанатыным, менiң сүйiктi ұстазым да ол жақтан көп ұзамай ата қонысқа көшiп келiптi. Жамбыл облысы Меркi ауданының «Оқушылар сарайында» мұғалiмдiк қызметiн жалғастырып жүр деп естимiн. Екi ұл, екi қыз тәрбиелеп, бүгiнгi күнi немере сүйiп отырған Зәуреш апайдың ажарлы, ойлы келбетiн уақыт шiркiн бiраз әжiмдеген де болар. Бiрақ ол бәрiбiр менiң санамда жалындаған өр мiнезiмен, сұлу да асқақ бейнесiмен қалған. Өзгеше елестеткiм келмейдi.
Жұлдыз НҰРМҰХАНБЕТҚЫЗЫ, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң оқытушысы
