Әлем жұртшылығы жыл сайын 29 тамызды ядролық қаруға қарсы күрестің халықаралық күні ретінде атап өтеді. Халықаралық күнтізбеге мұндай атаулы күннің енгізілу тарихы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың есімімен тікелей байланысты. Себебі, 1991 жылы дәл осы күні Нұрсұлтан Назарбаев адамзат тарихындағы ең ірі ядролық сынақ алаңдарының бірі — Семей полигонын біржола жабу туралы Жарлыққа қол қойды. Қазақстанның жаппай қырып-жою қару-жарағынан бас тартатынын мәлімдеді.
Бұл тәуелсіз Қазақстанның тарихындағы ең алғашқы құжаттың бірі еді.
Осылайша, Қазақстан кеңестік әскери арсеналдан мұра болып қалған, саны мен қуаты жөнінен әлемдегі 4-ші ядролық әлеуеттен өз еркімен бас тартты.
Көп ұзамай жер шарындағы өзге де сынақ алаңдары жабылды.
Сынақ полигонының жабылуы Қазақстанның қарусыздану саясатындағы тұңғыш қадамы болды. 1992 жылы Қазақстан ядролық қарусыз мемлекет санатында Ядролық қаруды таратпау туралы Шартқа қосылуға ықылас танытып, Лиссабон хаттамасына қол қойды.
1993 жылдың желтоқсанында ел Парламенті Ядролық қаруды таратпау туралы Шартты бекітті.
1996 жылы Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы Шартқа, 2006 жылы қыркүйекте Орта Азиядағы ядролық қарудан ада аймақ туралы Шартқа қол қойды. Бұл игі қадамдар ядролық қарусыз аймақ құруда, Азиядағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтауда үлкен маңызға ие болды.
Елбасы өзінің естелік жазбаларында «Ядролық сынақтардың барлық қасіретін мойнымен көтерген Қазақстан халқы үшін оларға толық тыйым салу мәселесі аса көкейкесті болып табылады. Өйткені, Семей полигонында 40 жылда 450 сынақ жасалса, одан 1,5 миллион адам зардап шекті. Сондықтан мен 1991 жылдың 29 тамызында еш қобалжымастан Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлық шығардым» деп жазады.
Расында да, адамзат тарихындағы ұзақ жылдарға созылған, ең көп жарылыстар Семей өңірінде жасалды.
Бастапқыда адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын сынақ жер астында жалғасты.
Полигон Курчатов қаласын (Семей – 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Г» (Дегелеңдегі сейсмокешен), «Ш» («Тәжірибелік алаң») деп аталған сынақ алаңдарын, толып жатқан басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды қамтыды. Осы тәжірибе алаңдарында 450 ядролық жарылыс жасалды. Бұл сынақтар атом қаруының күшін арттыруға ғана емес, оның жаңа түрлерін ойлап табуға мүмкіндік берді.
Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері туралы алғашқы шынайы және жүйелі деректер Қазақ КСР Ғылым академиясы жүргізген кең ауқымды медициналық-экологиялық зерттеулердің нәтижесінен кейін ғана айтыла бастады.
Оның зардабы тек Шығыс Қазақстан, Павлодар және Қарағанды облыстарымен шектеліп қалмай, алыс жатқан Торғай даласын да улады.
Жарылыс жылдарында осы өңірлерде қатерлі ісікке шалдыққандар санының өсуі, бойында түрлі ауытқулары бар, тәндік және естік кемшіліктері бар сәбилердің дүниеге көптеп келуі радиацияның кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты екендігі де кейін айтылды.
Радиацияның әсерінен адамдар ғана емес, жер де азап шекті. Жердің құнарлығы төмендеді.
1962-1989 жылдар арасында Семей полигонындағы Дегелең тауының жер астындағы шахталарында 340 жарылыс жасалды. Бұл арада жыл сайын 14-18 ядролық сынақ өткізіліп тұрды. Осы жарылыстың салдарынан Дегелең тауы қиыршық тас үйіндісіне айналды.
Шын мәнінде, Қазақстан жерінде жүргізілген сынақ – ядролық қару пайда болғаннан бері жер шарында жүзеге асырылған барлық сынақтардың тең жартысы болатын.
Бүгінгі күні жер шарында өнеркәсіп пен халықтың электр қуатына деген қажеттілігін қанағаттандыруда атом энергетикасына тең келері жоқ. Дегенмен, балама энергетика көздерінің бар екенін естен шығармаған жөн.
Елімізде Мемлекет басшысының тапсырмасымен атом энергетикасына қоса, балама қуат көздерін өркендетуге де көңіл бөліп отыр. Айта кету керек, әлемнің көптеген елдері атом саласына қоса, күн және жел энергетикасына, қуат сақтауға арналған автономды құрылғыларды дамытуға қыруар қаржы бөледі.
Біздің елімізде де таяу арада күн батареяларын шығаратын зауыт іске қосылмақшы. Бұл — жылдық қуаты 50-100 мВт-ны құрайтын әлемдегі ең жаңа технологияға негізделген тұңғыш зауыт. Зауыт өнімдеріне ішкі нарықта сұраныс жоғары болады деген үміт бар. Өнімді экспортқа шығару да жоспарланып отыр.
Шынар ДОСАН
