Жаңалықтар

Қазақ әйелі бақытты болуға лайық!­­

Редакциямыздағы кезекті дөңгелек үстел «Гендерлік саясат: қазақ әйелінің міндеті мен рөлі» тақырыбына арналды. Қоғамның әр саласының өкілдері шақырылған бұл басқосуда келелі әңгіме өрбіді.

Елімізде Мемлекет басшысының Жарлы­ғымен бекітілген Қазақстан Республика­сында 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы бар. Ал 2009 жылғы желтоқсанда «Еркектер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепіл­діктері туралы» Заң қабылданған. Пре­зиденттің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия өз жұмысында осындай құжаттарды басшылыққа алады. Аталған құжаттардағы міндеттеме­лерді жүзеге асыру шеңберінде Әйелдер көшбасшылығы мектептерінің рес­пуб­ли­калық желісі құрылып, оған рес­публиканың барлық облыстарынан 60-қа тарта үкіметтік емес ұйым атсалысып келеді.

Айта кетер жайт, Стратегиялық құжатта әйелдердің шешім қабылдау деңгейін 30 пайызға жеткізу міндеті қойылған. Ал «бүгінгі таңда биліктегі әйелдердің үлесі бар болғаны 10 пайыз ғана» дейді «гендерлік саясатшылар».

Десек те, «Астана ақшамы» газетінің редакциясында өткен дөңгелек үстелде осы аталған міндеттер мүлде жаңа қырынан талқыланды. Оның қазақтың салт-санасымен үндестігі, қазақ қоғамына берері және болашақ үшін маңыздылығы пайымдалды.

Н.БАЙЫРБЕК: Кейбір деректерге қарағанда, Ресей – әйелдердің ер азаматтармен тең құқылы болуы деген мәселені бірінші болып за­ңына енгізген елдердің бірі. ХХ ғасырдың алғашқы жар­тысында-ақ бұл мәселе ССРО Кон­сти­ту­ция­сының 122-бабында көрсетілген…
Айта кететін нәрсе, Ресейдің өзінде әйел теңдігі мәселесін алдымен анархистер көтерген. Олар қоғамда әйелдердің үй шаруасы мен бала тәрбиесінен босап, қоғам тіршілігіне араласқанын, ерікті болғанын талап еткен еді. Осы тұс­та Князь Петр Кропоткин: «Әйелді босату – оларға университеттердің, соттың, парламенттің есігін ашу емес, ол тек баласын тәрбиелеп, үй шаруа­сымен айналыса жүріп, қоғам­дық өмірге де араласуына мүм­­кіндік туғызу. Өйткені, үй ша­руа­сынан, ас үйден мүлдем кет­­кен әйел ол міндетті бәрібір бө­тен бір әйелдің мойнына асып қоя­ды» деген екен… Несін жасыра­мыз, бүгінгі күні қызметін де жасап, баласын да тәрбиелеп, отба­сының да ұйытқысы болып жүрген әйелдердің тірлігі ерлік болып кө­­рі­неді. Оған да дауымыз жоқ.
Әйтсе де, сіздермен әңгімені тө­тесінен бастағымыз келіп отыр. Әйелдің қайраткерлігі еліне қандай пайда әкеледі? Жалпы, әйел отаны үшін не істей алады? Светлана апай, әңгімені сізден бастасақ…

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Бұл мәселені талқылағанда алдымен Қа­зақстанның ерекшелігіне тоқ­талуымыз керек деп ойлаймын. Жалпы біз жері бай, бірақ, хал­қының саны аз мемлекетпіз. Эко­но­микасы дамыған алдыңғы қа­тарлы отыз елдің қатарына кіруді мақсат етіп қойып отырмыз. Оған жету үшін жұмыс күші қажет. Өз уақытында бұл мәселені әр мемлекет әртүрлі шешкен. Франция, Германияны алсақ, олар сырттан жұмысшылар тартты. Айталық, Германия түріктерді, Франция Африка азаматтарын әкелді. Ал, енді Скандинавия мемлекеттері бұны мүлдем басқаша шешті. Олар жұмысқа өзінің халқын тартты. Экономикасын өсіру үшін үйде отырған адамдарды, әйелдерді, әлі тәжірибесі жоқ жастарды, тіпті, зейнеткерлерді ынталандырып, олардың жұмыс істеуіне мүм­кіндік туғызды. Бүгін салыстырып қарасақ, бұдан ұтқан. Өйткені, Франция мемлекетінде түрлі шие­леністер болып жатыр. Баяғы сырт­тан келгендер өз жағдайына риза емес, сондықтан «жалақымыз тө­мен, біздің құқымыз тапталып жатыр» деп, жиі бас көтеріп жүр. Жер­гілікті халықпен түсінісуге тырысып жатқан жоқ. Ал Скандинавияда еш­қан­дай шиеленіс жоқ, бәрі тыныш. Өйт­кені, олар сырттан еш­кім­ді әкел­ген жоқ. Сон­ды­қтан, қазіргі гендерлік сая-сат туралы айтқанда біз мұны адамның жынысына, ұлтына, жасына қарамастан, теңқұқықты түрде жұмыс істеп, елінің дамуына үлес қосуына мүмкіндік туғызу жолы деп түсінуіміз керек.
Жаңа дұрыс айтылды, әйелдер отбасына қарап, бала туып, тәр­биелеуді де ұмытпай, қоғамға да белсенді араласуы қажет. Бізде жалпы «гендерлік саясатқа қарсымыз» дейтін азаматтар бар. Мысалы, менің бір інім «гендерлік саясат деген долы қатындардың билікке ұмтылу үшін ойлап тапқаны» дей­ді. Бірақ біз олай қарамауымыз керек. Еліміздің барлық азаматының ортақ мүддесі – ел экономикасын өсіру, тәуелсіздігімізді баянды ету, гендерлік саясат осы мақсатта барлық азаматтың еліне қызмет етуіне мүмкіндік туғызуы деп білуіміз қажет. Өздеріңіз білесіздер, біздің Елбасымыз жұмыс істеп жүрген әйелдердің бала тууына, бала бағып, үш жыл үйде отыруына жағдай жасатып жатыр. Босанған әйелдер бір жыл бойы үйде баласының жанында отырып, жалақысының 40 пайызын ала алады. Әйелдерді баласын да туып, жұмысқа да араласуға біз осылай ынталандырып отырмыз. Бұл – бірінші жағдай. Екінші жағдай, біз жалпы Конституциямызда зайырлы, құқықтық азаматтық мемлекет құрамыз дедік. Олай болса, мәселе әйелдердің бәрінің бас салып, билікке ұмтылып, басқару органдарында отырып алуында емес, барлық азаматтарымызға бірдей мүмкіндік туғызуымыз керек.

Б.НАУРЫЗБАЕВА: Біздің ко­мис­сияның басқосуында білім, ден­саулық сақтау секілді түрлі әлеу­меттік мәселе қозғалады. Онда әртүрлі пікірлер айтылатыны да рас. Мен жағдайды мына бір мысалмен ғана түсіндіргім келеді. Қазір, мысалы, Астанада 70 балабақша болса, со­лар­дың бәрінің меңгерушілері – әйел­дер. Одан кейін қалада 70 мектеп бар, соның 20-сының басшысы ғана ер азаматтар да, қалғанында – әйелдер. Ал, орта кәсіптік мектептерге қарасақ, 10 мемлекеттік колледждің 9-ының басшысы ер кісі де, біреуінің басшысы ғана әйел адам. Ал, республика бойынша жоғары оқу орындарының бәрінің ректорлары – ер кісілер.
Ал, бірақ рейтингісіне қара­ғанда, әйелдер басқаратын мектептер көбінесе алға шығып отыр. Яғни, әйел адам басқарған мектептер білім сапасы, тәрбиесі секілді барлық көрсеткіштер бойынша жақсы орындарға ие.
Жалпы, әйел – ана. Ол бала табады, тәрбиеге көбірек көңіл бөледі. Отбасында да барлық міндет әйел­дің мойнына жүктелген. Сіз­дер­де қалай екенін білмеймін, бізде, мәселен анда-санда бірдеңе бола қалса, отағасы «сенің тәрбиең» деп шыға келеді. Ал шын мәнін­де отбасында әке де, ана да бала тәр­бие­сіне араласуы қажет қой. Ұлға – әке, қызға – ана үлгі дегендей… Өз басым балабақша, мектептерде әйелдердің басшы болуы заң­ды деп ойлаймын. Өйткені, олар отба­сында да, қоғамда да – тәрбие­шілер. Баламен тіл табыса біледі. Ал дирек­торы ер кісі болып келетін мектеп­терден гөрі әйел басқа­ратын мектеп­тердің неге озық болып келетінін мен айта алмаймын.

Н.БАЙЫРБЕК: Ендеше, мұның себебін психологтан сұрап көрейік.

Л.ҚОЙШИЕВА: Негізі, бала тәрбиесінде, Балсұлу апайымыз айтып өткендей, ананың рөлі басым. Ана баланы мейірімділікке, тазалыққа, ұқыптылыққа үйретеді. Ал, бала бойына өткірлік, қатал­дық, ұстам­дылық әкеден дариды. Сон­дықтан да, көп жағдайда әкесі жоқ, жартылай отбасында өскен балалар ұяң, жұмсақтау болып келеді. Ондай балаларды спорт­қа қатыс­тыру арқылы ішкі рухын көтеруге болады. Ал әйел басқаратын мектептер білім, тәрбие, басқа да тәртіптері жағынан алға шығып отырса, мұны осылай әйел-ананың ықпалы арқылы түсіндіруге болады.
Жалпы, қазір мемлекеттік қыз­мет­терде әйелдер көп. Соңғы жыл­дары әйелдердің қызметке ұм­тылысы өте жоғары екені бай­қалады. Бірақ, байқайтыным, осындай қызметке ұмтылған әйел­дердің отбасында бала тәрбиесі босаңсып жатады. Көпшілік жас келіншектер қаражаты жетіс­пегеннен болар, бала бағатын адам­ды Қырғызстан, Өзбекстан секіл­ді сырт елдерден алып келеді. Тө­лейтін ақысы арзандау болғаны үшін. Шын мәнінде, біз баланың ертең психологиясы, іс-қимылы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы – түгел сол жанында болған адамға тартып кететінін ескере бермейміз. Әсіресе, балаға екі-үш жасында кім қараса, бала содан көп нәрсе алады. Осы жағынан бізде кемшіліктер болып отыр. Бізге бала бағуға тым болмаса орта кәсіптік білім алған сауатты, білімі бар арнайы мамандар қажет.

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Негі­зінде, отбасының қаржылық жағ­дайы жақсы болса, арнайы маман­дар жалдап алуға болады ғой. Бұ­рын­ғы кезде Ресейде де арнайы Фран­цияда оқыған, шет тілдерін біле­тін білімді, тәрбие де бере ала­тын губернант әйелдер болған.

Л.ҚОЙШИЕВА: Міне, осы жағы қазір бізде ақсап жатыр. Содан кейін қазіргі кезде қоғамдық ортада белсенді деп мақтасақ та, көптеген қыз-келіншектеріміздің темекі шегу, ішкілік ішу секілді жағымсыз әдет­терге бой алдырып жатқаны да жасы­рын емес. Психолог ретінде маған, мысалы, қарындасының, әп­ке­сінің немесе жұбайының осын­дай жағдайын айтып, әйелді жа­ман дағдыдан қалай құтқаруға бо­ла­ды деген мәселемен келіп жа­та­тын­дар көп. Сондықтан, осындай келеңсіздіктермен күресетін орталықтар керек. Өйт­кені, қыздарымыз бен жас аналары­мыз­дың осындай жаман әдетке бой алдыруы елімізде көптеген отбасының ыдырауына себеп болып отыр. Статистикаға сүйенсек, қазір жас отбасылардың алпыс пайызы ажырасып жатады екен. Заңды некені бұзбаса да, тіл табыса алмай, екі бөлек тұрып жатқан жастарды да көріп жүрміз. Мен әйелдер мәселесімен айналысатындар осы жағын да ескерсе екен деймін. Өйткені, Еуропа елде­рінде ажырасамыз деп сотқа арыз­данып келгендерге екі ай уақыт береді. Сөйтеді де, арнаулы психо­лог­тардың тренингтеріне қатыс­тырып, олармен әңгіме жүр­гізеді. Осындай жұмыстардың нәтиже­сінде некені бұзу талабымен келген жастардың тең жартысы арыздарын қайтып алады екен. Бізге осы нәрсе жетіспей тұр.

Б.НАУРЫЗБАЕВА: Менің пси­хологқа сұрақ қойғым келіп отыр. Әйел адамның бойындағы лидер­лікті, жетекшілік қабілетті қай кез­ден бастап байқауға болады?

Л.ҚОЙШИЕВА: Жалпы, байқай білсек, адамның ерекше қабілеті бала күнінен білініп тұрады. Бала балабақшаға барған уақыттан бастап оның неге икемді екені көрінеді. Мысалға, кішкентай бала балабақшада, топ ішінде жү­ріп өзінің заттарына ие болып, өзі­нің бокалын, өзінің киімдерін бө­лек ұстап, өзінің бұрышын жасап жүруге талпынатын болса, ол да баланың бойындағы бір жетек­шілік қабілеттің бар екенін көр­сетеді.

* * *

Н.БАЙЫРБЕК: Әйелдердің жа­лақы­сы төмен әлеуметтік салаларда, атап айтқанда, негізінен, бі­лім және денсаулық сақтау саласында қызмет ететіні анық болып отыр. Бұл, әйелдердің табысы ер азамат­тардыкіне қарағанда төмен екенін көрсетеді.
Әзірге бұл тақырыпты жа-уып, қазіргі жүргізіліп отырған гендерлік саясатқа ойыссақ. Бүгінгі гендерлік саясаттың басты көздеп отырғаны не? Бұл салада неге басымдық беріліп отыр?

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Бізде Президентіміздің өзі қол қойған гендерлік стратегия бар. Ол 2016 жылға дейінгі уақытты қамтиды. Онда бірнеше бағыт бар. Солардың бірі – әйелдердің экономикалық жағдайын көтеру. Осы жерде айта кетейін, әйелдердің зейнетақы жасын 63-ке ұзарту әйелдердің мүддесі үшін жасалып отыр. Өйткені, әйелдер қазір 58 жаста зейнетке шығады. Ал мұндай қысқа уақыт олардың өзіне қажетінше зейнетақы жинап алуына мүмкіндік бермейді. Бізде әйелдер орта есеппен 72 жас өмір сүретін болса, олардың табысы осы жасқа дейін есептеп, бөлгенде аз болып қалып отыр. Онсыз да әйелдер айлығы аз білім, денсаулық саласында істейді. Оның сыртында әйелдер жас шағында бала табады, бір-екі жыл бала күтімімен үйде отырады. Ол кезде зейнетақы қорына ақша аударылмайды. Сондықтан, зейнетақы жасын көтеру керек деп жатыр. Ол енді басқа мәселе. Менің айтқым келіп отырғаны, әйелдерді тек қана білім саласы мен денсаулық сақтау саласымен шектелмей, жалақыны көбірек төлейтін экономиканың басқа салаларына да араластыру керек. Әйелдерді мұнай, қаржы салаларына тартқан дұрыс. Екіншіден айтқым келетіні, әйелдердің саясатқа да араласқаны жақсы. Ол, әрине, негізгі міндет емес. Бірақ, әйелдер үлкен шешімдер қабылданып жатқан жерде болуы керек. Өйткені, әйел мен ер­кектің психологиясы әртүрлі. Ер азаматтар, жаңа психолог айтып өткендей, жауынгер, қатаң мінезді болып келеді. Ал әйелдер басқа жағынан ойлайды. Мысалы, мен депутат ретінде өзім әйел адам болғандықтан, кез келген мәселені бірінші әлеуметтік тұрғыдан қарастырамын. Бала мен анаға, отбасына, зейнеткерлерге бұл мәселе қалай әсер етеді деп ойластырып аламын. Шын мәнінде, Парламентте әйелдер болмаса, әлеуметтік жағдай сирек қаралатын еді.

Т.ЖАНМҰРЗИНА: Иә, ер азаматтар кейбір нәрсені көрмейді ғой, тіпті, ұсақ-түйек деп қарайды.

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Иә, олардың табиғаты сондай. Ал бұның бір ғана мысалы, жалпы әлем тарихына зер салғанда, кез келген соғысты ашатын – ер адамдар екенін білеміз. Әйелдер билейтін елдерде көбіне мәселе бейбіт жолмен шешілген.
Сол секілді, әйелдердің саясатта, билік құрамында болғаны елде ана мен балаға жағдай жасап, қарияларды күту, сонымен қатар, ер азаматтардың да денсаулығын күту секілді көзге бірден көрінбейтін, бірақ ертеңгі күн үшін өте маңызды мәселелерді шешу үшін керек. Қазір бәрімізге белгілі, біздің ер-азаматтардың жасы өте қысқа. Мемлекетте ана мен бала орталығы секілді ер адамдардың денсаулығын да зерттейтін орталық ашу қажет деп ойлаймын.

* * *

Н.БАЙЫРБЕК: Гендерлік саясатты біз көбіміз батыстан келген саясат деп білетініміз анық. Бірақ, француз зиялыларының өзі бұған сын көзбен қараған. ХІХ ғасырдағы француз ойшылы Алексис де Токвиль «Америкадағы демократия» деген трактатында: «Әйелдер мен ер азаматтардың тең­дігін ғана емес, олардың жалпы бір­дей болғанын көздейтіндер бар. Олар әйел мен ер адамдарға бір­дей құқық беріп, екеуіне бірдей, ортақ мін­дет жүктейді. Яғни, әйел­дер мен еркектердің бірдей жұ­мыс істеп, бірдей ауыртпалық көте­руін дұрыс деп есептейді. Шын мәнінде, олардың бұл мақса­ты қоғамды екі жақты дағдарысқа ұшыратады. Нәзік, әлсіз еркектер мен сүйкімсіз, жағымсыз әйелдер қалыптастырады» дейді… Бар­ша­мызға белгілі, қазір біздің алды­мызға қойылған міндеттердің ішінде билік орындарының 30 пайызына әйелдерді тарту керек деген жоспар бар. Бірақ, қандай да жолдармен билікке қол жеткізіп отырған әйелдердің бәрі Светлана Жақияқызы секілді мақсаткер, жігерлі деп айта алмаймыз. Бір ғана мысал ретінде, ұят та болса, өт­кен жылдарда Мәжілісте отырып: «көп әйел алу мәселесін көтерсек, әйелдердің де бірнеше күйеуге шы­ғуға мүмкіндік жасалуы керек» деген ойын ірікпеген экс-депутат Бақыт Сыздықованы айтуға болады. Немесе басқа да ана тағдыры, бала тағдыры тұрғысында қатал, қатыгез көзқарас ұстанған депутат апайларымыз…
Сұрайын дегенім, билікке әйел­дерді тарту тұрғысындағы жоспарды орындауға тырысамыз деп біз билік құрамында қуыршақ тұлғалар қалыптастырып жатқан жоқпыз ба?

С.ДОСЖАН: Әңгімені бүгін «әйел қайраткерлігі қоғамға қан­дай пайда әкелуі мүмкін» деп бас­та­ды­ңыздар ғой. Мен, мысалы, Парламент Мәжілісінің аппаратында жұмыс істеймін. Алдыңғы шақырылымда Мәжілісте 18 депутат болған еді. Гендерлік саясатпен «биліктегі әйелдерді көбейту керек» деп, олардың санын 26-ға жеткізіп отырмыз. Бұдан бөлек 3-4 министр, бірнеше вице-министр әйелдер бар. Жалпы мемлекеттік қызметтегілердің 60-70 пайызы – әйелдер. Ал, оқу-ағарту, білім саласында, тіптен олардың үлесі 80 пайыздан аспаса, кем емес. Менің айтқым келетіні, жалпы қазақ қоғамында ешқашан әйелдерді кемсіту, оларды ер адамдардан төмендету болған емес. Тарихта аты қалған Домалақ ана, Қарашаш ана, Бегім ана есімдері соған дәлел. Тіпті, мынау 1941-1945 жылдардағы соғыс кезінде де Кеңес Одағының Батыры атағын алған екі-ақ әйел болса, соның екеуі де – біздің қазақ қыздары. Әлия мен Мәншүк. Сол секілді, әйел атымен аталатын рулар қаншама! Ру ұрандарына айналған әйелдер қаншама! Ал, олар туралы аңыз-әңгімелер толып жатыр. Де­мек, біздің қазақ қоғамында ешқа­шан әйелдер шеттелмеген. Тіпті, мұ­сыл­ман діні – исламда да солай. Құран­да, мысалы, «қолбасы­лық­ты әйелге мұрат етпедім» деген сөз бол­ғанымен, әйелдер қызмет іс­те­месін, қоғаммен, елмен шаруасы бол­масын, үйде отырсын деген сөз жа­зыл­маған. Әйелге ондай тыйым жоқ.

Н.БАЙЫРБЕК: Иә, Құран Кәрім­нің өзінде Саба деген әйел басқар­ған елдің қалай дамығаны жақсы жа­ғынан баяндалған ғой.

С.ДОСЖАН: Расында, біздің діні­міз әйелдің қоғамдық қызметіне түбегейлі тыйым салмаған. Ал бірақ дініміздің асыл болғаны сонша, әйелдерді қандай жағдайда да қамқорлыққа алып, оларға жағдай жасауды бұйырады. Қазір біз әйел­дердің қоғамға қандай пайда келтіретінін айтып жатырмыз. Ол дұрыс. Бірақ, мен әйелді Құдай әйел етіп жаратқандағы оның мойнына артылған ең үлкен парызы – ұрпақ жалғастыру, өмірге сәби алып келу, бала тәрбиелеп, отанасы атанып, отбасын сақтап қалу, ұрпақтар сабақтастығын жалғау дер едім. Ол қанша қаражаты болып, болмысын өзгертуге тырысса да, ер азаматтардың қолынан келмейді. Оны ешкім қолдан жасай алмайды. Сондықтан, қоғамда әйелді қанша биік көтерсек те, оған қандай бостандық беріп, қанша қызметке қойсақ та, оның ана болып қалуы – міндет! Қазір Кореяда әйел адам президент болды деп, ел қуанып жатыр. Өзім жазушы болған соң ылғи да әйелдер тақырыбын зерттеп, қарап жүремін. Сонда байқағаным, жалпы адам қай кезде де мұндай билікке, биікке құрбандықсыз жетпейді екен. Ал әйелдер негізінен отбасын, әйел бақытын құрбан етеді. Тіпті, әйелдің отбасы болды дегенмен де, отбасындағы тәрбие қолдан шығып кетіп жатады. Жаңағы Корея Президентінің өмір жолымен де таныстым. Ол бейшара әйелдің де төрт құбыласы түгел деп айта алмаймын. Әкесінің атын шығарамын деп, оның да көрмеген қиындығы, өтпеген жолы жоқ екен. Осы жолда көздегеніне жету үшін тұрмысқа шықпай, отбасын құр­май, әйел­дік бақытты құрбанға шалған. Сон­дықтан, отбасының ұйыт­қысы болып қалып, ана атанып, ұрпақ тәрбиелеп, бақытты әйел болып қалу үшін әйелге кере­гі қызмет емес. Біз көбіміз кеңес­тік кезде «ал енді еркектермен тең болдыңдар» деп, әйелдерді науқан­шылдықпен, жоспарлы түрде әр салаға араластырғанда қызметке келдік. «Раушан коммунист» секілді дүниелер туып, әйелдің, тіп­ті, трактор жүргізіп, комбайн ай­дауына да жол бердік…
Дұрысы, мүмкіндігінше әйел от­ба­сы бақытын бірінші кезекке қоюы керек. Ал, мемлекет тарапынан шыны­мен әйелге жағдай жасап, олар­ды бақытты еткіміз келсе, әйел­ге дұрыстап жәрдемақы төлеп, олар­дың алаңсыз бала өсіруіне мүм­кіндік туды­руымыз қажет. Содан кейін зейнетақы реформасы туралы да менің ойым бөлек. Ме­ніңше, әйелге дұрыс зейнетақы алу мүмкіндігін тудыру керек екен деп, оларды 63 жасқа дейін қинап жұмыс істетіп қою дұрыс емес. Әйелдің ағзасы мен ер адамның ағзасы ұқсамайды. Олардың тіршілігі онсыз да ауыртпалыққа толы.

Т.ЖАНМҰРЗИНА: Расында, мен де гендерлік саясаттың бағыттарын анықтау үшін, оны тереңірек талқыға салып алу керек деп ойлаймын. Ал, біз көбіне әйелдің шынымен билікке араласқанына көбірек көңіл бөліп жүрміз. Шын мәнінде қазақ қашаннан қызды қадірлеген. Өйтпесе, әйелдерге арналған Гаухар ана кесенесі, Домалақ ана, Айша бибі ескерткіш-кешендері болмаған болар еді. Өйтпегенде әйел атымен аталатын Абақ-керей, Қызай, секілді рулар да болмас еді. Бұлардың бәрі – сол аналардан тараған әулеттер. Ана атымен аталған рулар. Демек, қай кезде де қазақ қоғамында қыз-келіншектер, аналар өз орнын ала білген. Тіпті, ақылы мен көрегенділігі келіскен әйелдерге ел жүгініп, олар өз ортасында би де болған. Әйелдер қажет кезде атқа да қонған, ел де басқарған. Бірақ, «гендерлік саясат» деген жалған ұранның күшімен, «әйел» деп көтермелеумен емес, өзінің қабілет-қарымымен, ақыл-парасатымен, білімімен жеткен ол биікке. Ешкім батыстан келіп, жиналыс өткізіп, оларға қандай болуды үйретпеген. Өзін-өзі мойындатқан. Сондықтан, мен де гендерлік саясаттың басымдықтарын әлі де нақтылау керек, қажеттілікке сәйкестендіру қажет деп ойлаймын. Әйел мәселесіне келгенде біздің өзіндік жолымыз бар. Әйел, бала тәрбиесі дегенде біз өзіміздің халықтың қалыптасқан салт-санасы мен дәстүріне сүйенгеніміз абзал.
Мысалы, қазір балалар тәрбие­сіне тек қана әйелдер жауапты болып отыр. Ұлдарымыз ананың ғана тәрбиесін көрген соң, әлсіз, ұяң, қызмінезді болып бара жатыр. Сондықтан, біз еркектер мәселесін көтеруіміз керек. Ал қазір «әйел, әйел» деп, әйелдерді қолдан кө­те­ріп, кей жағдайда ер азамат­та­ры­мыздың еңсесін басып ұстауға тырысып жатқан сияқтымыз. Көп әйелдер, мысалы, тренингтерге, семинарларға қатысып, өздерін өзгертуге тырысып жүр. Басшы болуға ұмтылып, өз бойына қолдан лидерге тән сипат енгізіп бағуда. Бұл шынында, жаңағы француз ойшылы айтқандай, әйелдерді жағымсыз мінезге үйретіп жатыр.

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Шынында да, біздің ер азаматтарымыз бұрын басқаша болған ғой. Сыртқы тірліктің бәрін солар жасап, суықта жүріп, ат үстінен түспей, мал бағып, отбасын қамтамасыз етіп, қайрат­тылық танытқан. Олардың сол тір­лігі ер азаматқа тән мінезін де шыңдап отырған сияқты. Ал қазір бізде ондай шаруа жоқ. Ер аза­мат­та­рымыз жұмысқа барып келеді де, үйде жатады. Қара күшті қажет ететін жұмыс жоқ оларда. Ал бала тәр­биесі шынында қазір әйел­дердің ғана ықпалымен жүріп жатыр. Үйде тәр­биелейтін – ана, бала­бақшада тәр­биешілер тағы да – қыз-келіншектер, мектепте оқытатын тағы да – нәзікжандылар. Бұдан соң ұл балалар қандай болып өседі? Оларға тіпті жігерлілік, қай­рат­тылық үлгісін көрсететін адам қалмай бара жатыр.
Біз «әкең келе жатыр» десе, тыныш отыра қалатын, әкеден аяқ тартатын балалар болып өскенбіз. Қазақтың салты бойынша, ер азамат – үйдің қожайыны, соның сөзі заң болған. Осы дәстүрді жаңғырта білген жөн.

Б.НАУРЫЗБАЕВА: Өкінішке қа­рай, әке тіптен бала тәрбиесіне кі­ріс­пейді ғой қазір.

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Сон­дық­тан, мектептерге ер-азамат­тарды тарту керек. Мұғалімдер арасында ер кісілер көп болғаны дұрыс. Ал қазір бізде денешынықтыру мен физика пәні болмаса, қалғанының бәрінен әйелдер сабақ береді. Ер азаматтарды мектепке тарту үшін, меніңше, бірінші мұғалімдердің жалақысын көтеру керек. Олар өз­дерінің отбасын асырай алатындай жағдайда болса ғана мектепте жұмыс істейді. Одан кейін әкенің, әсіресе, ер балалардың тәрбиесіне жауапты екенін үйде де сездіріп отырған дұрыс.

Б.НАУРЫЗБАЕВА: Расында да, мектепке ер азаматтарды тарту қазіргі ең бір қиын мәселе болып отыр. Ал Түркияда, байқасақ, мұғалімдердің тең жартысы ер кісілер.

Т.ЖАНМҰРЗИНА: Иә, гендер деген әйел мен ер азаматтардың тепе-теңдігі болса, сол тепе-тең­дікті мықты болсақ, мектептерде орнатайық!

С.ДОСЖАН: Қазіргі қоғамда ер азамат­тардың балажандылығы аз сияқты. Отбасылардың ажырасуы да осыдан, бала тағдырын ойла­маудан болып отыр. Ал ауыртпа­лық­тың бәрі мұндайда әйелдің мойнына түседі. Үйде бала бағып, түн ұйқысын төрт бөлетін де – әйел. Жоқтан бар жасап, тамағын әзірлеп, үйдің берекесін кіргізіп оты­ратын да – әйел. Туған-туыс, ел-жұртпен сыйластықты сақтап, бәрі­нің көңілін тауып, бәйек болатын да – әйел. Шынында, үйдің де, елдің де бар ауыртпалығы әйелдің мойнында. Кейде осы әйелді адам аяйтындай. Базарда жүрген – әйел. Жұмы­сын да ұқыпты істеп, үйінің де шырайын келтіріп отырған – әйел. Кейде осы тәуелсіздігімізді сақтап қалған да біздің әйелдер ғой деп ойлаймын. Өйткені, олар ешқашан жылаған жоқ. Қажет кезде қап арқалап, базарға да шығып кетті. Сонда да олар елдің іргесі тыныш болса екен, балам таңертең төсегінен күліп оянса екен деп тіледі. Осы арман жолында барлық қиыншылыққа шыдап келе жатыр. Сондықтан, әйелдің еңбегін қашан да айтуымыз керек. Ал, ер азаматтар оларға қолғабыс етуден арланбағаны дұрыс.

* * *

Н.БАЙЫРБЕК: Хан Кененің қарындасы Бопай ханшайым аға­сымен бірге отаршылдыққа қар­­сы күрестерге шығып, жауынгер атан­ған деседі. Тіпті, 1837 жылы Кене­сары Ресей отаршылдығына қарсы ашық күреске шыққанда, Бопай ханшайым өзінің қайын жұр­тын үгіттеп, құл­дыққа көнбеуге, тізе қосып, бас көтеруге шақырған екен. Ол өзі алты бала сүйген. Ал­ты баласын да жауынгерлік рух­­та тәрбиелеп, өзімен бірге шай­қас­­тарға ертіп апарып жүрген деседі… Сол секілді, Қаракерей Қабан­бай батыр­дың жан жары – Гаухар ана. Ол да ерімен бірге қауіп-қатері көп жорықтарға аттанып, табан­­дылық танытып өткен… Жал­пы, қазақ қыз­­дарының бойында сұлулық пен нәзіктік қана емес, қай­­рат­­кер­лік, батылдық та бар. Жел­тоқсан оқи­ғасы кезінде де тайсалмай, алға шы­ғып, тіпті, түрменің өзінде «жігіт­тер, қорықпаңдар, біз сен­дермен біргеміз» деп, көрші каме­ра­дағы жігіттерге жігер беріп отыр­ған біздің қазақ қыздары деп жатады…
Ал бүгінгі қазақ қыздарының бейнесі қандай? Мұғалімдерінің 80 пайызы әйел болып келетін мектептер оқушыларды патриоттық рухта тәрбиелей алып отыр ма? Білім басқармасының өкілінен сұрап көрейік.

М.АҚМОЛДАЕВА: Балсұлу Мұз­апарқызы айтып кеткендей, расында, мектептеріміздегі мұғалімдердің басым көпшілігі – әйелдер. Ер азаматтар мектепке жұмысқа тұрса да, жалақының аздығына шыдай алмай, кетіп қалып жататыны рас. Өйткені, жаңадан бастаған мұғалімдердің жалақысы 30-40 мыңнан аспайды.
Балабақшаларымызда тәрбие­шілердің бәрі – аналар. Олар бірақ тәулігінің жартысына жуығын жұ­мыста өткізетін болса да, шыдам­дылық танытып келеді.
Жалпы, балабақшалар мен мектептерде тек қана әйел адамдар істеген соң, патриоттық тәрбие әлсіреп жатыр деп айта алмаймын. Өйткені, олардың осы салада қызмет істеп, қиындықтарға шыдап бағуының өзі олардың бойындағы патриоттық сезімін көрсетеді. Ол сезімді ұстаздар балаларға дарытуға тырысады. Қазір білім саласының қызметкерлері балаларды ерлікке, ұлт­жандылыққа тәрбиелеу үшін небір іс-шаралар өткізіп жүр. Атақ­ты жа­зушылармен, саясаткерлермен кездесулер ұйымдастырады. Түр­­лі байқаулар, мерекелік кештер, та­ным­дық сабақтар жүргізеді. Оның сыртында, барлық мектепте негізінен сабақтар әнұранмен баста­лады. Сол секілді, «Жас ұлан» деген ұйымдар бар, олар да ба­ла­­ларды пат­риоттық рухта тәр­бие­леуге мұ­рын­дық болып отыр. Ал, мек­тептерге лайықты тұлға­лардың есім­дерін беріп, сол тұлға­ларға арнал­ған бұрыштар ашылуы да бала­лар үшін өнегелі шара деп ойлаймын.

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Негізі, мектепке ер азаматтарды тарту керек, әйелдерге жағдай жасау қажет деп отырмыз, бірақ барлық мәселе экономикаға байланысты ғой. Өткенде бір жиында Елбасымыз: «Біз өмірде араб бола алмаймыз, америкалық бола алмаймыз, біздің өзіміздің дәстүріміз бар, ежелден келе жатқан салтымыз бар» деген. Расында да, солай. Біз қай салада да өзіміздің көне салтымызды сақ­тап, дәстүрлі жолымыздан айны­мауымыз керек. Ал, бірақ басқа елдерден экономиканы дамытуды үйренуіміз қажет. Өйткені, бір ұлттың бір ұлттан айырмашылығы оның тілінде, мәдениетінде, салтында болғанымен, экономикасы бірдей болуы мүмкін. Біз экономикамызды көтеруге тиіспіз. Сонда ғана қазір қолға алынып отырған мұғалімдердің жалақысын өсіру мәселесінде үлкен мақсаттарға жетіп, жалпы, қоғамды бірге дамыта аламыз. Мысалы, кішкентай ғана Жапония, не шикізаты жоқ, не жері бай емес, бірақ мықты экономикасының арқасында дүние жүзіндегі сөзі өтімді жиырма мемлекеттің қатарына еніп отыр. Малайзия мен Сингапур кеше ғана құлап жатқан мемлекет еді, қазір Азияның барысына айналып отыр. Сондықтан, біз де дүниежүзіне ұлт ретінде, мемлекет ретінде сақталып қалуы үшін экономикамызды, жағдайымызды көтеруіміз керек. Қазір әйтпесе дүние жүзінде 500-ден астам ұлт бар екен, ал мемлекеттер саны 200-ден сәл-ақ асады. Сондықтан, біз өте бақытты халықпыз. Енді осыны баянды ету үшін әйел ме, еркек пе, бала ма, зейнеткер ме – ештеңеге қарамай, әрқайсымыз мемлекетке не бере аламын дегенді ойлауымыз қажет. Әрине, мен де әйел баласын тәрбиелеп, отбасының ұйытқысы болып отырса деп тілеймін. Бірақ, бізде ондай мүмкіндік жоқ. Жұмыс қолы аз. Біз жерімізге басқа халықтардың еніп келіп, жұмыс істеуіне жол бермеуге тырысуымыз керек. Бұл тұрғыда адамды жынысына не жасына емес, еңбекке қабілеттілігіне, еңбегіне қарай бағалап үйренгеніміз дұрыс.
С.ДОСЖАН: Шерхан ағамыз ыл­ғи да: «еркек деген бір бейшара екен, жерде жатқан шеге де соған өш» дейтін. Шынында, ер азаматтар қара күш иесі болғанымен де, олар­­дың жара­тылысы әлсіз. Тіпті, құр­сақ­тағы сәбиге түсік жасатқан­да да, ұл балалар болса, тез түсіп қа­ла­ды екен де, қыз бала болса, тыр­­­мысып, аман қалады екен. Дәрі­гер­лер осыны дәлелдеп берген. Ал қар­тай­ғанда, тіпті, балаға ұқсап қала­ды ғой. Бәрі­міздің күйеу­леріміз тұң­ғыш баламыз сияқты.

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Қыз ба­ла­ларда аналық инстинкт болады. Сон­дықтан олар төзімді келеді. Баласы үшін қандай қиын қадамдарға да барады.

Л.ҚОЙШИЕВА: Расында да, құс­тың балапанын қорғағаны секілді, баласының тыныш ұйқысы үшін отқа да, суға да түсетін жанкештілік, ерлік әйел адамның генінде бар. Іштегі рефлекс әйелдерді қандай қиын сәттерде де алға алып шыға­тыны рас. Одан бөлек жалпы кез келген ер адам ғылымда болсын, қоғамдық қызметте болсын, саясатта болсын үлкен шыңдарға көтеріліп жатса, оның жеңісіне бір әйел ортақ. Әр генералдың үйінде отырған ақыл­шы «генералшасы» бар. Әр бас­шы­ның артында үйде отырған ақыл­ды әйелі, ақылшы до­сы я анасы отыр. Мы­са­лы, Құнан­бай­ға реті келген­де басу айтып ақыл тоқ­татып отырған анасы Зере Абайды әде­биетке баулыған. Пушкиннің тәр­биешісі, бала күнінен ертегі оқып тәрбиелеген – Арина Радионовна. Наполеонға рух беріп сенімін күшейтіп отырған – Жозефинасы, Александр Македонскийдің анасы Олимпиада түс көріп, алдын болжап, қиындықтарды алдын ала айтып, ақыл қосып отырған. Лениннің көмекшісі -Надежда Крупскаясы болыпты. Демек, қалай айтсақ та, әйелдің қоғамда да, отбасында да үлесі орасан.

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Тағы бір ойымызды айтқым келіп отыр. Отбасы тәрбиесіне көңіл бөлу керек дегенде, мәселе әйелдің баласын аймалап, жанында отырып алуы емес. Ең бастысы, біз балаларымызға «үй, бүйт» дегеннен гөрі оларға өз іс-әре­кетімізбен, өзіміздің мінез-құл­­қы­мызбен үлгі көрсетуіміз керек.

С.ДОСЖАН: Иә, солай. «Жақ­сыдан шарапат тиеді» дейді қазақ. Балаларымызды кішкентайынан өнегелі орталарға, жақсы жерлерге ертіп апарып тұру керек. Олар үлкендерден солай үйренеді.

* * *

Н.БАЙЫРБЕК: Соңғы сұрақ: сіздер біздің қо­ғамда әйелді кемсіту бар деп ойлайсыздар ма, өздеріңіз, мысалы, қызметте әйел деп шеттеткенді көрдіңіздер ме?

С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Мүм­кін, мен бақытты әйел шығармын, ондай кемсіту көрген емеспін. Мек­тепте де, институтта да жақсы оқы­дым. Жалпы, ер адамдарға тән маман­дық бойынша оқығанмын, инженер-конструктор болдым. Бірақ, зауытта істегенде де ешқандай кем­­сіту көрген жоқпын. Қай кезде де ең­бе­гім ба­ға­ланып келеді. Парла­мент­те де әріптестеріміз сыйлап тұрады. Қысқасы, ондай шеттету көрген емес­пін. Бірақ, жан-жағымда қан­дай да бір комиссия құрып, жұмыс тобын қалыптастыратын кезде әл­­де­­кімдерге қатысты «қайтеміз, ол әйел адам емес пе?» деген пікір білдірген адамдарды көргенім рас. Соған жауап ретінде, өзім қашан­нан айналама ылғи қабілеті мықты әйелдерді жинап отыруға тырысамын. Олардың қай-қайсысы да өз қызметінде ер адамдардан артық жұмыс істейтінін көрсетіп келеді.

С.ДОСЖАН: Біз оқуға түскенде Тауман Амандосов деген ұстазымыз болатын. Сол кісі ылғи да «журналистика қыздарға лайық мамандық емес, қиын болады» деп, шырылдап отырушы еді. Әрине, ол кезде жур­налистердің жұмысы басқаша бо­­латын. Ал, бірақ қызметте жүр­ген­де еш­кімнен шектеу көрген жоқ­­­­пын. Қа­зір­гі жур­налистикада да та­лай қы­з­дарымыз қабілетімен ерек­­ше­­ле­ніп, абы­ройға бөленіп жүр.

Б.НАУРЫЗБАЕВА: Менің ойымша, бұрынғы кезде бізде әйелді құрметтеу қазіргіден артық болған сияқты. Көпбалалы аналарға жағ­дай жасалды, оларға құрмет көр­сетілді. Ал еңбекте озат болған әйел­дер тіптен көкке көтерілді. Қазір әлеуметтік тұрғыда ондай жағ­дай жоқ. Бірақ, жұмысқа аларда бар­лық жерде адамның қабілетіне қарай­ды деп ойлаймын.

М.АҚМОЛДАЕВА: Иә, расында біздің қоғамда әйелдерді кемсіту жоқ деп ойлаймын. Тіпті, білім саласында жұмысқа тұрарда біз де конкурстық жүйемен қабылдандық. Сонда ер адамдар жетпей жатса да, «әйелсің» деп, ешкім шеттеткен жоқ. Көрсеткен нәтижемізге қарай алды.

Т.ЖАНМҰРЗИНА: Ал қызметте шеттету көрмеу үшін қыздарымыз, әйелдеріміз біліммен қарулануы керек деп ойлаймын.

Л.ҚОЙШИЕВА: Қалай дегенмен де, мемлекетке дені дұрыс азаматтар қалыптастыру, жақсы ұр­пақ тәрбиелеу – әйел адамның ең үл­кен жетістігі болмақ. Сондықтан, әйел­дер отбасына, балаларына көңіл бөліп, көбірек балаларымен бірге болуға мүмкіндік туғызатындай жұмыстарды таңдағаны дұрыс қой деп ойлаймын. Өйткені, психолог ретінде алдымызға келген бала­лардың бәрінен «арманың не?» деп сұрасаң, «анам қасымда болса екен» дейді… Аналарының үйде тәтті тоқаш пісіріп, дәмді тағамдар дайындап жүргенін көру – балалар үшін үлкен бақыт. Осыны әйелдер қауымы ескерсе екен деймін.

 Нәзира БАЙЫРБЕК

Тағыда

Ұқсас жаңалықтар

Пікір үстеу

Back to top button