Қазақ әйелі бақытты болуға лайық!
Редакциямыздағы кезекті дөңгелек үстел «Гендерлік саясат: қазақ әйелінің міндеті мен рөлі» тақырыбына арналды. Қоғамның әр саласының өкілдері шақырылған бұл басқосуда келелі әңгіме өрбіді.
Елімізде Мемлекет басшысының Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы бар. Ал 2009 жылғы желтоқсанда «Еркектер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» Заң қабылданған. Президенттің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия өз жұмысында осындай құжаттарды басшылыққа алады. Аталған құжаттардағы міндеттемелерді жүзеге асыру шеңберінде Әйелдер көшбасшылығы мектептерінің республикалық желісі құрылып, оған республиканың барлық облыстарынан 60-қа тарта үкіметтік емес ұйым атсалысып келеді.
Айта кетер жайт, Стратегиялық құжатта әйелдердің шешім қабылдау деңгейін 30 пайызға жеткізу міндеті қойылған. Ал «бүгінгі таңда биліктегі әйелдердің үлесі бар болғаны 10 пайыз ғана» дейді «гендерлік саясатшылар».
Десек те, «Астана ақшамы» газетінің редакциясында өткен дөңгелек үстелде осы аталған міндеттер мүлде жаңа қырынан талқыланды. Оның қазақтың салт-санасымен үндестігі, қазақ қоғамына берері және болашақ үшін маңыздылығы пайымдалды.
Н.БАЙЫРБЕК: Кейбір деректерге қарағанда, Ресей – әйелдердің ер азаматтармен тең құқылы болуы деген мәселені бірінші болып заңына енгізген елдердің бірі. ХХ ғасырдың алғашқы жартысында-ақ бұл мәселе ССРО Конституциясының 122-бабында көрсетілген…
Айта кететін нәрсе, Ресейдің өзінде әйел теңдігі мәселесін алдымен анархистер көтерген. Олар қоғамда әйелдердің үй шаруасы мен бала тәрбиесінен босап, қоғам тіршілігіне араласқанын, ерікті болғанын талап еткен еді. Осы тұста Князь Петр Кропоткин: «Әйелді босату – оларға университеттердің, соттың, парламенттің есігін ашу емес, ол тек баласын тәрбиелеп, үй шаруасымен айналыса жүріп, қоғамдық өмірге де араласуына мүмкіндік туғызу. Өйткені, үй шаруасынан, ас үйден мүлдем кеткен әйел ол міндетті бәрібір бөтен бір әйелдің мойнына асып қояды» деген екен… Несін жасырамыз, бүгінгі күні қызметін де жасап, баласын да тәрбиелеп, отбасының да ұйытқысы болып жүрген әйелдердің тірлігі ерлік болып көрінеді. Оған да дауымыз жоқ.
Әйтсе де, сіздермен әңгімені төтесінен бастағымыз келіп отыр. Әйелдің қайраткерлігі еліне қандай пайда әкеледі? Жалпы, әйел отаны үшін не істей алады? Светлана апай, әңгімені сізден бастасақ…
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Бұл мәселені талқылағанда алдымен Қазақстанның ерекшелігіне тоқталуымыз керек деп ойлаймын. Жалпы біз жері бай, бірақ, халқының саны аз мемлекетпіз. Экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы отыз елдің қатарына кіруді мақсат етіп қойып отырмыз. Оған жету үшін жұмыс күші қажет. Өз уақытында бұл мәселені әр мемлекет әртүрлі шешкен. Франция, Германияны алсақ, олар сырттан жұмысшылар тартты. Айталық, Германия түріктерді, Франция Африка азаматтарын әкелді. Ал, енді Скандинавия мемлекеттері бұны мүлдем басқаша шешті. Олар жұмысқа өзінің халқын тартты. Экономикасын өсіру үшін үйде отырған адамдарды, әйелдерді, әлі тәжірибесі жоқ жастарды, тіпті, зейнеткерлерді ынталандырып, олардың жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызды. Бүгін салыстырып қарасақ, бұдан ұтқан. Өйткені, Франция мемлекетінде түрлі шиеленістер болып жатыр. Баяғы сырттан келгендер өз жағдайына риза емес, сондықтан «жалақымыз төмен, біздің құқымыз тапталып жатыр» деп, жиі бас көтеріп жүр. Жергілікті халықпен түсінісуге тырысып жатқан жоқ. Ал Скандинавияда ешқандай шиеленіс жоқ, бәрі тыныш. Өйткені, олар сырттан ешкімді әкелген жоқ. Сондықтан, қазіргі гендерлік сая-сат туралы айтқанда біз мұны адамның жынысына, ұлтына, жасына қарамастан, теңқұқықты түрде жұмыс істеп, елінің дамуына үлес қосуына мүмкіндік туғызу жолы деп түсінуіміз керек.
Жаңа дұрыс айтылды, әйелдер отбасына қарап, бала туып, тәрбиелеуді де ұмытпай, қоғамға да белсенді араласуы қажет. Бізде жалпы «гендерлік саясатқа қарсымыз» дейтін азаматтар бар. Мысалы, менің бір інім «гендерлік саясат деген долы қатындардың билікке ұмтылу үшін ойлап тапқаны» дейді. Бірақ біз олай қарамауымыз керек. Еліміздің барлық азаматының ортақ мүддесі – ел экономикасын өсіру, тәуелсіздігімізді баянды ету, гендерлік саясат осы мақсатта барлық азаматтың еліне қызмет етуіне мүмкіндік туғызуы деп білуіміз қажет. Өздеріңіз білесіздер, біздің Елбасымыз жұмыс істеп жүрген әйелдердің бала тууына, бала бағып, үш жыл үйде отыруына жағдай жасатып жатыр. Босанған әйелдер бір жыл бойы үйде баласының жанында отырып, жалақысының 40 пайызын ала алады. Әйелдерді баласын да туып, жұмысқа да араласуға біз осылай ынталандырып отырмыз. Бұл – бірінші жағдай. Екінші жағдай, біз жалпы Конституциямызда зайырлы, құқықтық азаматтық мемлекет құрамыз дедік. Олай болса, мәселе әйелдердің бәрінің бас салып, билікке ұмтылып, басқару органдарында отырып алуында емес, барлық азаматтарымызға бірдей мүмкіндік туғызуымыз керек.
Б.НАУРЫЗБАЕВА: Біздің комиссияның басқосуында білім, денсаулық сақтау секілді түрлі әлеуметтік мәселе қозғалады. Онда әртүрлі пікірлер айтылатыны да рас. Мен жағдайды мына бір мысалмен ғана түсіндіргім келеді. Қазір, мысалы, Астанада 70 балабақша болса, солардың бәрінің меңгерушілері – әйелдер. Одан кейін қалада 70 мектеп бар, соның 20-сының басшысы ғана ер азаматтар да, қалғанында – әйелдер. Ал, орта кәсіптік мектептерге қарасақ, 10 мемлекеттік колледждің 9-ының басшысы ер кісі де, біреуінің басшысы ғана әйел адам. Ал, республика бойынша жоғары оқу орындарының бәрінің ректорлары – ер кісілер.
Ал, бірақ рейтингісіне қарағанда, әйелдер басқаратын мектептер көбінесе алға шығып отыр. Яғни, әйел адам басқарған мектептер білім сапасы, тәрбиесі секілді барлық көрсеткіштер бойынша жақсы орындарға ие.
Жалпы, әйел – ана. Ол бала табады, тәрбиеге көбірек көңіл бөледі. Отбасында да барлық міндет әйелдің мойнына жүктелген. Сіздерде қалай екенін білмеймін, бізде, мәселен анда-санда бірдеңе бола қалса, отағасы «сенің тәрбиең» деп шыға келеді. Ал шын мәнінде отбасында әке де, ана да бала тәрбиесіне араласуы қажет қой. Ұлға – әке, қызға – ана үлгі дегендей… Өз басым балабақша, мектептерде әйелдердің басшы болуы заңды деп ойлаймын. Өйткені, олар отбасында да, қоғамда да – тәрбиешілер. Баламен тіл табыса біледі. Ал директоры ер кісі болып келетін мектептерден гөрі әйел басқаратын мектептердің неге озық болып келетінін мен айта алмаймын.
Н.БАЙЫРБЕК: Ендеше, мұның себебін психологтан сұрап көрейік.
Л.ҚОЙШИЕВА: Негізі, бала тәрбиесінде, Балсұлу апайымыз айтып өткендей, ананың рөлі басым. Ана баланы мейірімділікке, тазалыққа, ұқыптылыққа үйретеді. Ал, бала бойына өткірлік, қаталдық, ұстамдылық әкеден дариды. Сондықтан да, көп жағдайда әкесі жоқ, жартылай отбасында өскен балалар ұяң, жұмсақтау болып келеді. Ондай балаларды спортқа қатыстыру арқылы ішкі рухын көтеруге болады. Ал әйел басқаратын мектептер білім, тәрбие, басқа да тәртіптері жағынан алға шығып отырса, мұны осылай әйел-ананың ықпалы арқылы түсіндіруге болады.
Жалпы, қазір мемлекеттік қызметтерде әйелдер көп. Соңғы жылдары әйелдердің қызметке ұмтылысы өте жоғары екені байқалады. Бірақ, байқайтыным, осындай қызметке ұмтылған әйелдердің отбасында бала тәрбиесі босаңсып жатады. Көпшілік жас келіншектер қаражаты жетіспегеннен болар, бала бағатын адамды Қырғызстан, Өзбекстан секілді сырт елдерден алып келеді. Төлейтін ақысы арзандау болғаны үшін. Шын мәнінде, біз баланың ертең психологиясы, іс-қимылы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы – түгел сол жанында болған адамға тартып кететінін ескере бермейміз. Әсіресе, балаға екі-үш жасында кім қараса, бала содан көп нәрсе алады. Осы жағынан бізде кемшіліктер болып отыр. Бізге бала бағуға тым болмаса орта кәсіптік білім алған сауатты, білімі бар арнайы мамандар қажет.
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Негізінде, отбасының қаржылық жағдайы жақсы болса, арнайы мамандар жалдап алуға болады ғой. Бұрынғы кезде Ресейде де арнайы Францияда оқыған, шет тілдерін білетін білімді, тәрбие де бере алатын губернант әйелдер болған.
Л.ҚОЙШИЕВА: Міне, осы жағы қазір бізде ақсап жатыр. Содан кейін қазіргі кезде қоғамдық ортада белсенді деп мақтасақ та, көптеген қыз-келіншектеріміздің темекі шегу, ішкілік ішу секілді жағымсыз әдеттерге бой алдырып жатқаны да жасырын емес. Психолог ретінде маған, мысалы, қарындасының, әпкесінің немесе жұбайының осындай жағдайын айтып, әйелді жаман дағдыдан қалай құтқаруға болады деген мәселемен келіп жататындар көп. Сондықтан, осындай келеңсіздіктермен күресетін орталықтар керек. Өйткені, қыздарымыз бен жас аналарымыздың осындай жаман әдетке бой алдыруы елімізде көптеген отбасының ыдырауына себеп болып отыр. Статистикаға сүйенсек, қазір жас отбасылардың алпыс пайызы ажырасып жатады екен. Заңды некені бұзбаса да, тіл табыса алмай, екі бөлек тұрып жатқан жастарды да көріп жүрміз. Мен әйелдер мәселесімен айналысатындар осы жағын да ескерсе екен деймін. Өйткені, Еуропа елдерінде ажырасамыз деп сотқа арызданып келгендерге екі ай уақыт береді. Сөйтеді де, арнаулы психологтардың тренингтеріне қатыстырып, олармен әңгіме жүргізеді. Осындай жұмыстардың нәтижесінде некені бұзу талабымен келген жастардың тең жартысы арыздарын қайтып алады екен. Бізге осы нәрсе жетіспей тұр.
Б.НАУРЫЗБАЕВА: Менің психологқа сұрақ қойғым келіп отыр. Әйел адамның бойындағы лидерлікті, жетекшілік қабілетті қай кезден бастап байқауға болады?
Л.ҚОЙШИЕВА: Жалпы, байқай білсек, адамның ерекше қабілеті бала күнінен білініп тұрады. Бала балабақшаға барған уақыттан бастап оның неге икемді екені көрінеді. Мысалға, кішкентай бала балабақшада, топ ішінде жүріп өзінің заттарына ие болып, өзінің бокалын, өзінің киімдерін бөлек ұстап, өзінің бұрышын жасап жүруге талпынатын болса, ол да баланың бойындағы бір жетекшілік қабілеттің бар екенін көрсетеді.
* * *
Н.БАЙЫРБЕК: Әйелдердің жалақысы төмен әлеуметтік салаларда, атап айтқанда, негізінен, білім және денсаулық сақтау саласында қызмет ететіні анық болып отыр. Бұл, әйелдердің табысы ер азаматтардыкіне қарағанда төмен екенін көрсетеді.
Әзірге бұл тақырыпты жа-уып, қазіргі жүргізіліп отырған гендерлік саясатқа ойыссақ. Бүгінгі гендерлік саясаттың басты көздеп отырғаны не? Бұл салада неге басымдық беріліп отыр?
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Бізде Президентіміздің өзі қол қойған гендерлік стратегия бар. Ол 2016 жылға дейінгі уақытты қамтиды. Онда бірнеше бағыт бар. Солардың бірі – әйелдердің экономикалық жағдайын көтеру. Осы жерде айта кетейін, әйелдердің зейнетақы жасын 63-ке ұзарту әйелдердің мүддесі үшін жасалып отыр. Өйткені, әйелдер қазір 58 жаста зейнетке шығады. Ал мұндай қысқа уақыт олардың өзіне қажетінше зейнетақы жинап алуына мүмкіндік бермейді. Бізде әйелдер орта есеппен 72 жас өмір сүретін болса, олардың табысы осы жасқа дейін есептеп, бөлгенде аз болып қалып отыр. Онсыз да әйелдер айлығы аз білім, денсаулық саласында істейді. Оның сыртында әйелдер жас шағында бала табады, бір-екі жыл бала күтімімен үйде отырады. Ол кезде зейнетақы қорына ақша аударылмайды. Сондықтан, зейнетақы жасын көтеру керек деп жатыр. Ол енді басқа мәселе. Менің айтқым келіп отырғаны, әйелдерді тек қана білім саласы мен денсаулық сақтау саласымен шектелмей, жалақыны көбірек төлейтін экономиканың басқа салаларына да араластыру керек. Әйелдерді мұнай, қаржы салаларына тартқан дұрыс. Екіншіден айтқым келетіні, әйелдердің саясатқа да араласқаны жақсы. Ол, әрине, негізгі міндет емес. Бірақ, әйелдер үлкен шешімдер қабылданып жатқан жерде болуы керек. Өйткені, әйел мен еркектің психологиясы әртүрлі. Ер азаматтар, жаңа психолог айтып өткендей, жауынгер, қатаң мінезді болып келеді. Ал әйелдер басқа жағынан ойлайды. Мысалы, мен депутат ретінде өзім әйел адам болғандықтан, кез келген мәселені бірінші әлеуметтік тұрғыдан қарастырамын. Бала мен анаға, отбасына, зейнеткерлерге бұл мәселе қалай әсер етеді деп ойластырып аламын. Шын мәнінде, Парламентте әйелдер болмаса, әлеуметтік жағдай сирек қаралатын еді.
Т.ЖАНМҰРЗИНА: Иә, ер азаматтар кейбір нәрсені көрмейді ғой, тіпті, ұсақ-түйек деп қарайды.
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Иә, олардың табиғаты сондай. Ал бұның бір ғана мысалы, жалпы әлем тарихына зер салғанда, кез келген соғысты ашатын – ер адамдар екенін білеміз. Әйелдер билейтін елдерде көбіне мәселе бейбіт жолмен шешілген.
Сол секілді, әйелдердің саясатта, билік құрамында болғаны елде ана мен балаға жағдай жасап, қарияларды күту, сонымен қатар, ер азаматтардың да денсаулығын күту секілді көзге бірден көрінбейтін, бірақ ертеңгі күн үшін өте маңызды мәселелерді шешу үшін керек. Қазір бәрімізге белгілі, біздің ер-азаматтардың жасы өте қысқа. Мемлекетте ана мен бала орталығы секілді ер адамдардың денсаулығын да зерттейтін орталық ашу қажет деп ойлаймын.
* * *
Н.БАЙЫРБЕК: Гендерлік саясатты біз көбіміз батыстан келген саясат деп білетініміз анық. Бірақ, француз зиялыларының өзі бұған сын көзбен қараған. ХІХ ғасырдағы француз ойшылы Алексис де Токвиль «Америкадағы демократия» деген трактатында: «Әйелдер мен ер азаматтардың теңдігін ғана емес, олардың жалпы бірдей болғанын көздейтіндер бар. Олар әйел мен ер адамдарға бірдей құқық беріп, екеуіне бірдей, ортақ міндет жүктейді. Яғни, әйелдер мен еркектердің бірдей жұмыс істеп, бірдей ауыртпалық көтеруін дұрыс деп есептейді. Шын мәнінде, олардың бұл мақсаты қоғамды екі жақты дағдарысқа ұшыратады. Нәзік, әлсіз еркектер мен сүйкімсіз, жағымсыз әйелдер қалыптастырады» дейді… Баршамызға белгілі, қазір біздің алдымызға қойылған міндеттердің ішінде билік орындарының 30 пайызына әйелдерді тарту керек деген жоспар бар. Бірақ, қандай да жолдармен билікке қол жеткізіп отырған әйелдердің бәрі Светлана Жақияқызы секілді мақсаткер, жігерлі деп айта алмаймыз. Бір ғана мысал ретінде, ұят та болса, өткен жылдарда Мәжілісте отырып: «көп әйел алу мәселесін көтерсек, әйелдердің де бірнеше күйеуге шығуға мүмкіндік жасалуы керек» деген ойын ірікпеген экс-депутат Бақыт Сыздықованы айтуға болады. Немесе басқа да ана тағдыры, бала тағдыры тұрғысында қатал, қатыгез көзқарас ұстанған депутат апайларымыз…
Сұрайын дегенім, билікке әйелдерді тарту тұрғысындағы жоспарды орындауға тырысамыз деп біз билік құрамында қуыршақ тұлғалар қалыптастырып жатқан жоқпыз ба?
С.ДОСЖАН: Әңгімені бүгін «әйел қайраткерлігі қоғамға қандай пайда әкелуі мүмкін» деп бастадыңыздар ғой. Мен, мысалы, Парламент Мәжілісінің аппаратында жұмыс істеймін. Алдыңғы шақырылымда Мәжілісте 18 депутат болған еді. Гендерлік саясатпен «биліктегі әйелдерді көбейту керек» деп, олардың санын 26-ға жеткізіп отырмыз. Бұдан бөлек 3-4 министр, бірнеше вице-министр әйелдер бар. Жалпы мемлекеттік қызметтегілердің 60-70 пайызы – әйелдер. Ал, оқу-ағарту, білім саласында, тіптен олардың үлесі 80 пайыздан аспаса, кем емес. Менің айтқым келетіні, жалпы қазақ қоғамында ешқашан әйелдерді кемсіту, оларды ер адамдардан төмендету болған емес. Тарихта аты қалған Домалақ ана, Қарашаш ана, Бегім ана есімдері соған дәлел. Тіпті, мынау 1941-1945 жылдардағы соғыс кезінде де Кеңес Одағының Батыры атағын алған екі-ақ әйел болса, соның екеуі де – біздің қазақ қыздары. Әлия мен Мәншүк. Сол секілді, әйел атымен аталатын рулар қаншама! Ру ұрандарына айналған әйелдер қаншама! Ал, олар туралы аңыз-әңгімелер толып жатыр. Демек, біздің қазақ қоғамында ешқашан әйелдер шеттелмеген. Тіпті, мұсылман діні – исламда да солай. Құранда, мысалы, «қолбасылықты әйелге мұрат етпедім» деген сөз болғанымен, әйелдер қызмет істемесін, қоғаммен, елмен шаруасы болмасын, үйде отырсын деген сөз жазылмаған. Әйелге ондай тыйым жоқ.
Н.БАЙЫРБЕК: Иә, Құран Кәрімнің өзінде Саба деген әйел басқарған елдің қалай дамығаны жақсы жағынан баяндалған ғой.
С.ДОСЖАН: Расында, біздің дініміз әйелдің қоғамдық қызметіне түбегейлі тыйым салмаған. Ал бірақ дініміздің асыл болғаны сонша, әйелдерді қандай жағдайда да қамқорлыққа алып, оларға жағдай жасауды бұйырады. Қазір біз әйелдердің қоғамға қандай пайда келтіретінін айтып жатырмыз. Ол дұрыс. Бірақ, мен әйелді Құдай әйел етіп жаратқандағы оның мойнына артылған ең үлкен парызы – ұрпақ жалғастыру, өмірге сәби алып келу, бала тәрбиелеп, отанасы атанып, отбасын сақтап қалу, ұрпақтар сабақтастығын жалғау дер едім. Ол қанша қаражаты болып, болмысын өзгертуге тырысса да, ер азаматтардың қолынан келмейді. Оны ешкім қолдан жасай алмайды. Сондықтан, қоғамда әйелді қанша биік көтерсек те, оған қандай бостандық беріп, қанша қызметке қойсақ та, оның ана болып қалуы – міндет! Қазір Кореяда әйел адам президент болды деп, ел қуанып жатыр. Өзім жазушы болған соң ылғи да әйелдер тақырыбын зерттеп, қарап жүремін. Сонда байқағаным, жалпы адам қай кезде де мұндай билікке, биікке құрбандықсыз жетпейді екен. Ал әйелдер негізінен отбасын, әйел бақытын құрбан етеді. Тіпті, әйелдің отбасы болды дегенмен де, отбасындағы тәрбие қолдан шығып кетіп жатады. Жаңағы Корея Президентінің өмір жолымен де таныстым. Ол бейшара әйелдің де төрт құбыласы түгел деп айта алмаймын. Әкесінің атын шығарамын деп, оның да көрмеген қиындығы, өтпеген жолы жоқ екен. Осы жолда көздегеніне жету үшін тұрмысқа шықпай, отбасын құрмай, әйелдік бақытты құрбанға шалған. Сондықтан, отбасының ұйытқысы болып қалып, ана атанып, ұрпақ тәрбиелеп, бақытты әйел болып қалу үшін әйелге керегі қызмет емес. Біз көбіміз кеңестік кезде «ал енді еркектермен тең болдыңдар» деп, әйелдерді науқаншылдықпен, жоспарлы түрде әр салаға араластырғанда қызметке келдік. «Раушан коммунист» секілді дүниелер туып, әйелдің, тіпті, трактор жүргізіп, комбайн айдауына да жол бердік…
Дұрысы, мүмкіндігінше әйел отбасы бақытын бірінші кезекке қоюы керек. Ал, мемлекет тарапынан шынымен әйелге жағдай жасап, оларды бақытты еткіміз келсе, әйелге дұрыстап жәрдемақы төлеп, олардың алаңсыз бала өсіруіне мүмкіндік тудыруымыз қажет. Содан кейін зейнетақы реформасы туралы да менің ойым бөлек. Меніңше, әйелге дұрыс зейнетақы алу мүмкіндігін тудыру керек екен деп, оларды 63 жасқа дейін қинап жұмыс істетіп қою дұрыс емес. Әйелдің ағзасы мен ер адамның ағзасы ұқсамайды. Олардың тіршілігі онсыз да ауыртпалыққа толы.
Т.ЖАНМҰРЗИНА: Расында, мен де гендерлік саясаттың бағыттарын анықтау үшін, оны тереңірек талқыға салып алу керек деп ойлаймын. Ал, біз көбіне әйелдің шынымен билікке араласқанына көбірек көңіл бөліп жүрміз. Шын мәнінде қазақ қашаннан қызды қадірлеген. Өйтпесе, әйелдерге арналған Гаухар ана кесенесі, Домалақ ана, Айша бибі ескерткіш-кешендері болмаған болар еді. Өйтпегенде әйел атымен аталатын Абақ-керей, Қызай, секілді рулар да болмас еді. Бұлардың бәрі – сол аналардан тараған әулеттер. Ана атымен аталған рулар. Демек, қай кезде де қазақ қоғамында қыз-келіншектер, аналар өз орнын ала білген. Тіпті, ақылы мен көрегенділігі келіскен әйелдерге ел жүгініп, олар өз ортасында би де болған. Әйелдер қажет кезде атқа да қонған, ел де басқарған. Бірақ, «гендерлік саясат» деген жалған ұранның күшімен, «әйел» деп көтермелеумен емес, өзінің қабілет-қарымымен, ақыл-парасатымен, білімімен жеткен ол биікке. Ешкім батыстан келіп, жиналыс өткізіп, оларға қандай болуды үйретпеген. Өзін-өзі мойындатқан. Сондықтан, мен де гендерлік саясаттың басымдықтарын әлі де нақтылау керек, қажеттілікке сәйкестендіру қажет деп ойлаймын. Әйел мәселесіне келгенде біздің өзіндік жолымыз бар. Әйел, бала тәрбиесі дегенде біз өзіміздің халықтың қалыптасқан салт-санасы мен дәстүріне сүйенгеніміз абзал.
Мысалы, қазір балалар тәрбиесіне тек қана әйелдер жауапты болып отыр. Ұлдарымыз ананың ғана тәрбиесін көрген соң, әлсіз, ұяң, қызмінезді болып бара жатыр. Сондықтан, біз еркектер мәселесін көтеруіміз керек. Ал қазір «әйел, әйел» деп, әйелдерді қолдан көтеріп, кей жағдайда ер азаматтарымыздың еңсесін басып ұстауға тырысып жатқан сияқтымыз. Көп әйелдер, мысалы, тренингтерге, семинарларға қатысып, өздерін өзгертуге тырысып жүр. Басшы болуға ұмтылып, өз бойына қолдан лидерге тән сипат енгізіп бағуда. Бұл шынында, жаңағы француз ойшылы айтқандай, әйелдерді жағымсыз мінезге үйретіп жатыр.
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Шынында да, біздің ер азаматтарымыз бұрын басқаша болған ғой. Сыртқы тірліктің бәрін солар жасап, суықта жүріп, ат үстінен түспей, мал бағып, отбасын қамтамасыз етіп, қайраттылық танытқан. Олардың сол тірлігі ер азаматқа тән мінезін де шыңдап отырған сияқты. Ал қазір бізде ондай шаруа жоқ. Ер азаматтарымыз жұмысқа барып келеді де, үйде жатады. Қара күшті қажет ететін жұмыс жоқ оларда. Ал бала тәрбиесі шынында қазір әйелдердің ғана ықпалымен жүріп жатыр. Үйде тәрбиелейтін – ана, балабақшада тәрбиешілер тағы да – қыз-келіншектер, мектепте оқытатын тағы да – нәзікжандылар. Бұдан соң ұл балалар қандай болып өседі? Оларға тіпті жігерлілік, қайраттылық үлгісін көрсететін адам қалмай бара жатыр.
Біз «әкең келе жатыр» десе, тыныш отыра қалатын, әкеден аяқ тартатын балалар болып өскенбіз. Қазақтың салты бойынша, ер азамат – үйдің қожайыны, соның сөзі заң болған. Осы дәстүрді жаңғырта білген жөн.
Б.НАУРЫЗБАЕВА: Өкінішке қарай, әке тіптен бала тәрбиесіне кіріспейді ғой қазір.
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Сондықтан, мектептерге ер-азаматтарды тарту керек. Мұғалімдер арасында ер кісілер көп болғаны дұрыс. Ал қазір бізде денешынықтыру мен физика пәні болмаса, қалғанының бәрінен әйелдер сабақ береді. Ер азаматтарды мектепке тарту үшін, меніңше, бірінші мұғалімдердің жалақысын көтеру керек. Олар өздерінің отбасын асырай алатындай жағдайда болса ғана мектепте жұмыс істейді. Одан кейін әкенің, әсіресе, ер балалардың тәрбиесіне жауапты екенін үйде де сездіріп отырған дұрыс.
Б.НАУРЫЗБАЕВА: Расында да, мектепке ер азаматтарды тарту қазіргі ең бір қиын мәселе болып отыр. Ал Түркияда, байқасақ, мұғалімдердің тең жартысы ер кісілер.
Т.ЖАНМҰРЗИНА: Иә, гендер деген әйел мен ер азаматтардың тепе-теңдігі болса, сол тепе-теңдікті мықты болсақ, мектептерде орнатайық!
С.ДОСЖАН: Қазіргі қоғамда ер азаматтардың балажандылығы аз сияқты. Отбасылардың ажырасуы да осыдан, бала тағдырын ойламаудан болып отыр. Ал ауыртпалықтың бәрі мұндайда әйелдің мойнына түседі. Үйде бала бағып, түн ұйқысын төрт бөлетін де – әйел. Жоқтан бар жасап, тамағын әзірлеп, үйдің берекесін кіргізіп отыратын да – әйел. Туған-туыс, ел-жұртпен сыйластықты сақтап, бәрінің көңілін тауып, бәйек болатын да – әйел. Шынында, үйдің де, елдің де бар ауыртпалығы әйелдің мойнында. Кейде осы әйелді адам аяйтындай. Базарда жүрген – әйел. Жұмысын да ұқыпты істеп, үйінің де шырайын келтіріп отырған – әйел. Кейде осы тәуелсіздігімізді сақтап қалған да біздің әйелдер ғой деп ойлаймын. Өйткені, олар ешқашан жылаған жоқ. Қажет кезде қап арқалап, базарға да шығып кетті. Сонда да олар елдің іргесі тыныш болса екен, балам таңертең төсегінен күліп оянса екен деп тіледі. Осы арман жолында барлық қиыншылыққа шыдап келе жатыр. Сондықтан, әйелдің еңбегін қашан да айтуымыз керек. Ал, ер азаматтар оларға қолғабыс етуден арланбағаны дұрыс.
* * *
Н.БАЙЫРБЕК: Хан Кененің қарындасы Бопай ханшайым ағасымен бірге отаршылдыққа қарсы күрестерге шығып, жауынгер атанған деседі. Тіпті, 1837 жылы Кенесары Ресей отаршылдығына қарсы ашық күреске шыққанда, Бопай ханшайым өзінің қайын жұртын үгіттеп, құлдыққа көнбеуге, тізе қосып, бас көтеруге шақырған екен. Ол өзі алты бала сүйген. Алты баласын да жауынгерлік рухта тәрбиелеп, өзімен бірге шайқастарға ертіп апарып жүрген деседі… Сол секілді, Қаракерей Қабанбай батырдың жан жары – Гаухар ана. Ол да ерімен бірге қауіп-қатері көп жорықтарға аттанып, табандылық танытып өткен… Жалпы, қазақ қыздарының бойында сұлулық пен нәзіктік қана емес, қайраткерлік, батылдық та бар. Желтоқсан оқиғасы кезінде де тайсалмай, алға шығып, тіпті, түрменің өзінде «жігіттер, қорықпаңдар, біз сендермен біргеміз» деп, көрші камерадағы жігіттерге жігер беріп отырған біздің қазақ қыздары деп жатады…
Ал бүгінгі қазақ қыздарының бейнесі қандай? Мұғалімдерінің 80 пайызы әйел болып келетін мектептер оқушыларды патриоттық рухта тәрбиелей алып отыр ма? Білім басқармасының өкілінен сұрап көрейік.
М.АҚМОЛДАЕВА: Балсұлу Мұзапарқызы айтып кеткендей, расында, мектептеріміздегі мұғалімдердің басым көпшілігі – әйелдер. Ер азаматтар мектепке жұмысқа тұрса да, жалақының аздығына шыдай алмай, кетіп қалып жататыны рас. Өйткені, жаңадан бастаған мұғалімдердің жалақысы 30-40 мыңнан аспайды.
Балабақшаларымызда тәрбиешілердің бәрі – аналар. Олар бірақ тәулігінің жартысына жуығын жұмыста өткізетін болса да, шыдамдылық танытып келеді.
Жалпы, балабақшалар мен мектептерде тек қана әйел адамдар істеген соң, патриоттық тәрбие әлсіреп жатыр деп айта алмаймын. Өйткені, олардың осы салада қызмет істеп, қиындықтарға шыдап бағуының өзі олардың бойындағы патриоттық сезімін көрсетеді. Ол сезімді ұстаздар балаларға дарытуға тырысады. Қазір білім саласының қызметкерлері балаларды ерлікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеу үшін небір іс-шаралар өткізіп жүр. Атақты жазушылармен, саясаткерлермен кездесулер ұйымдастырады. Түрлі байқаулар, мерекелік кештер, танымдық сабақтар жүргізеді. Оның сыртында, барлық мектепте негізінен сабақтар әнұранмен басталады. Сол секілді, «Жас ұлан» деген ұйымдар бар, олар да балаларды патриоттық рухта тәрбиелеуге мұрындық болып отыр. Ал, мектептерге лайықты тұлғалардың есімдерін беріп, сол тұлғаларға арналған бұрыштар ашылуы да балалар үшін өнегелі шара деп ойлаймын.
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Негізі, мектепке ер азаматтарды тарту керек, әйелдерге жағдай жасау қажет деп отырмыз, бірақ барлық мәселе экономикаға байланысты ғой. Өткенде бір жиында Елбасымыз: «Біз өмірде араб бола алмаймыз, америкалық бола алмаймыз, біздің өзіміздің дәстүріміз бар, ежелден келе жатқан салтымыз бар» деген. Расында да, солай. Біз қай салада да өзіміздің көне салтымызды сақтап, дәстүрлі жолымыздан айнымауымыз керек. Ал, бірақ басқа елдерден экономиканы дамытуды үйренуіміз қажет. Өйткені, бір ұлттың бір ұлттан айырмашылығы оның тілінде, мәдениетінде, салтында болғанымен, экономикасы бірдей болуы мүмкін. Біз экономикамызды көтеруге тиіспіз. Сонда ғана қазір қолға алынып отырған мұғалімдердің жалақысын өсіру мәселесінде үлкен мақсаттарға жетіп, жалпы, қоғамды бірге дамыта аламыз. Мысалы, кішкентай ғана Жапония, не шикізаты жоқ, не жері бай емес, бірақ мықты экономикасының арқасында дүние жүзіндегі сөзі өтімді жиырма мемлекеттің қатарына еніп отыр. Малайзия мен Сингапур кеше ғана құлап жатқан мемлекет еді, қазір Азияның барысына айналып отыр. Сондықтан, біз де дүниежүзіне ұлт ретінде, мемлекет ретінде сақталып қалуы үшін экономикамызды, жағдайымызды көтеруіміз керек. Қазір әйтпесе дүние жүзінде 500-ден астам ұлт бар екен, ал мемлекеттер саны 200-ден сәл-ақ асады. Сондықтан, біз өте бақытты халықпыз. Енді осыны баянды ету үшін әйел ме, еркек пе, бала ма, зейнеткер ме – ештеңеге қарамай, әрқайсымыз мемлекетке не бере аламын дегенді ойлауымыз қажет. Әрине, мен де әйел баласын тәрбиелеп, отбасының ұйытқысы болып отырса деп тілеймін. Бірақ, бізде ондай мүмкіндік жоқ. Жұмыс қолы аз. Біз жерімізге басқа халықтардың еніп келіп, жұмыс істеуіне жол бермеуге тырысуымыз керек. Бұл тұрғыда адамды жынысына не жасына емес, еңбекке қабілеттілігіне, еңбегіне қарай бағалап үйренгеніміз дұрыс.
С.ДОСЖАН: Шерхан ағамыз ылғи да: «еркек деген бір бейшара екен, жерде жатқан шеге де соған өш» дейтін. Шынында, ер азаматтар қара күш иесі болғанымен де, олардың жаратылысы әлсіз. Тіпті, құрсақтағы сәбиге түсік жасатқанда да, ұл балалар болса, тез түсіп қалады екен де, қыз бала болса, тырмысып, аман қалады екен. Дәрігерлер осыны дәлелдеп берген. Ал қартайғанда, тіпті, балаға ұқсап қалады ғой. Бәріміздің күйеулеріміз тұңғыш баламыз сияқты.
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Қыз балаларда аналық инстинкт болады. Сондықтан олар төзімді келеді. Баласы үшін қандай қиын қадамдарға да барады.
Л.ҚОЙШИЕВА: Расында да, құстың балапанын қорғағаны секілді, баласының тыныш ұйқысы үшін отқа да, суға да түсетін жанкештілік, ерлік әйел адамның генінде бар. Іштегі рефлекс әйелдерді қандай қиын сәттерде де алға алып шығатыны рас. Одан бөлек жалпы кез келген ер адам ғылымда болсын, қоғамдық қызметте болсын, саясатта болсын үлкен шыңдарға көтеріліп жатса, оның жеңісіне бір әйел ортақ. Әр генералдың үйінде отырған ақылшы «генералшасы» бар. Әр басшының артында үйде отырған ақылды әйелі, ақылшы досы я анасы отыр. Мысалы, Құнанбайға реті келгенде басу айтып ақыл тоқтатып отырған анасы Зере Абайды әдебиетке баулыған. Пушкиннің тәрбиешісі, бала күнінен ертегі оқып тәрбиелеген – Арина Радионовна. Наполеонға рух беріп сенімін күшейтіп отырған – Жозефинасы, Александр Македонскийдің анасы Олимпиада түс көріп, алдын болжап, қиындықтарды алдын ала айтып, ақыл қосып отырған. Лениннің көмекшісі -Надежда Крупскаясы болыпты. Демек, қалай айтсақ та, әйелдің қоғамда да, отбасында да үлесі орасан.
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Тағы бір ойымызды айтқым келіп отыр. Отбасы тәрбиесіне көңіл бөлу керек дегенде, мәселе әйелдің баласын аймалап, жанында отырып алуы емес. Ең бастысы, біз балаларымызға «үй, бүйт» дегеннен гөрі оларға өз іс-әрекетімізбен, өзіміздің мінез-құлқымызбен үлгі көрсетуіміз керек.
С.ДОСЖАН: Иә, солай. «Жақсыдан шарапат тиеді» дейді қазақ. Балаларымызды кішкентайынан өнегелі орталарға, жақсы жерлерге ертіп апарып тұру керек. Олар үлкендерден солай үйренеді.
* * *
Н.БАЙЫРБЕК: Соңғы сұрақ: сіздер біздің қоғамда әйелді кемсіту бар деп ойлайсыздар ма, өздеріңіз, мысалы, қызметте әйел деп шеттеткенді көрдіңіздер ме?
С.ЖАЛМАҒАМБЕТОВА: Мүмкін, мен бақытты әйел шығармын, ондай кемсіту көрген емеспін. Мектепте де, институтта да жақсы оқыдым. Жалпы, ер адамдарға тән мамандық бойынша оқығанмын, инженер-конструктор болдым. Бірақ, зауытта істегенде де ешқандай кемсіту көрген жоқпын. Қай кезде де еңбегім бағаланып келеді. Парламентте де әріптестеріміз сыйлап тұрады. Қысқасы, ондай шеттету көрген емеспін. Бірақ, жан-жағымда қандай да бір комиссия құрып, жұмыс тобын қалыптастыратын кезде әлдекімдерге қатысты «қайтеміз, ол әйел адам емес пе?» деген пікір білдірген адамдарды көргенім рас. Соған жауап ретінде, өзім қашаннан айналама ылғи қабілеті мықты әйелдерді жинап отыруға тырысамын. Олардың қай-қайсысы да өз қызметінде ер адамдардан артық жұмыс істейтінін көрсетіп келеді.
С.ДОСЖАН: Біз оқуға түскенде Тауман Амандосов деген ұстазымыз болатын. Сол кісі ылғи да «журналистика қыздарға лайық мамандық емес, қиын болады» деп, шырылдап отырушы еді. Әрине, ол кезде журналистердің жұмысы басқаша болатын. Ал, бірақ қызметте жүргенде ешкімнен шектеу көрген жоқпын. Қазіргі журналистикада да талай қыздарымыз қабілетімен ерекшеленіп, абыройға бөленіп жүр.
Б.НАУРЫЗБАЕВА: Менің ойымша, бұрынғы кезде бізде әйелді құрметтеу қазіргіден артық болған сияқты. Көпбалалы аналарға жағдай жасалды, оларға құрмет көрсетілді. Ал еңбекте озат болған әйелдер тіптен көкке көтерілді. Қазір әлеуметтік тұрғыда ондай жағдай жоқ. Бірақ, жұмысқа аларда барлық жерде адамның қабілетіне қарайды деп ойлаймын.
М.АҚМОЛДАЕВА: Иә, расында біздің қоғамда әйелдерді кемсіту жоқ деп ойлаймын. Тіпті, білім саласында жұмысқа тұрарда біз де конкурстық жүйемен қабылдандық. Сонда ер адамдар жетпей жатса да, «әйелсің» деп, ешкім шеттеткен жоқ. Көрсеткен нәтижемізге қарай алды.
Т.ЖАНМҰРЗИНА: Ал қызметте шеттету көрмеу үшін қыздарымыз, әйелдеріміз біліммен қарулануы керек деп ойлаймын.
Л.ҚОЙШИЕВА: Қалай дегенмен де, мемлекетке дені дұрыс азаматтар қалыптастыру, жақсы ұрпақ тәрбиелеу – әйел адамның ең үлкен жетістігі болмақ. Сондықтан, әйелдер отбасына, балаларына көңіл бөліп, көбірек балаларымен бірге болуға мүмкіндік туғызатындай жұмыстарды таңдағаны дұрыс қой деп ойлаймын. Өйткені, психолог ретінде алдымызға келген балалардың бәрінен «арманың не?» деп сұрасаң, «анам қасымда болса екен» дейді… Аналарының үйде тәтті тоқаш пісіріп, дәмді тағамдар дайындап жүргенін көру – балалар үшін үлкен бақыт. Осыны әйелдер қауымы ескерсе екен деймін.
Нәзира БАЙЫРБЕК