ҚАЗАҚ ТАРИХЫН КӨК ТҮРІКТЕРДЕН БАСТАУ ҚАЖЕТ

Ел тәуелсіздігінің төл мерекесіне орай «Астана ақшамы» газетінің тілшілері «Бәйтерек» түбіндегі басқосу» айдарымен дөңгелек үстел отырысын ұйымдастырды. Дербестігімізді бас тақырып етіп алған жиынымызға жазушы, драматург Әнес Сарай, тележурналистиканың ардагері, жазушы, сыншы, Сұлтан Оразалин, тарих ғылымының докторы, профессор Жамбыл Артықбаев және жас тарихшы Радик Темірғалиев қатысты. Сүбелі ойлар, үделі ұсыныстар айтылған басқосудағы әңгімені сол қалпында оқырман назарына ұсынғанды жөн көрдік…

Тілші: Қазақ тәуелсіздігінің бүгіні мен ертеңін айтпас бұрын, кешегісі жайында әңгімелесек… Әнес аға, осы орайда, «Көк түріктер қағандығы» атты еңбегіңіз жөнінде де айта кетсеңіз.

Әнес Сарай: Қазір көк­жиегіміз кеңіп, тарихи ойларымыз жан-жақты дамыды. Мен Қазақ тарихының қалыптасуын Керей мен Жәнібектен бастауға қарсымын… Қазақ тарихын Көк Түріктерден бастау керек. Осы бағытта еңбектенуімнің, «Көк түріктер қағандығын» жазуымның себебі сол. Өйткені, тоқсан алты баулы Дешті Қыпшақтың Көк түріктер қағандығын құруға төккен тері, еңбегі Қытай жылнамаларында көптеп кездеседі. Демек, біздің тарихымыз сол заманнан басталады.

Осы орайда, «Неге одан бұ­рынғы Үйсін, Қаңлы мемлекет­терінен бастамаймыз?» деген заңды сауал тууы мүмкін. Қаңлы да, Үйсін де бір тектің, бір тайпаның ғана мемлекеті. Бұл бүкіл қазақ қа­уымының жағдайын сәулелендіре алмайды. Олар Ғұндардың бір ғана ұлысы болып отырды. Мұнда тарихи басы ашылмаған дау көп. Жүзге жуық Ғұн тайпасының атауы бірде-бір қазақ тайпасының атына ұқсамайды. Тек шеткі ұлысында, Қаңлы мен Жетісудағы ұлысында Үйсіндердің аты аталады. Ал дау­сыз тұсы – Көк түріктер кезеңі. Тарихымызды осыдан бастасақ, еш сөкеттігі жоқ.

Түптеп келгенде, Түрік мемле­кетінің мұрагері біз болып қалдық. Өйткені, солардың территориясында отырмыз. Түптің төркіні түріктің мұрагерін іздеген адам қазақ топырағына келеді. Түрік мемлекетінің абыройына да, ұятына да қатысты халықпыз біз. Көк түріктердің, көшпелілердің ғажап өркениетін қалыптастырған ұлы елдің мұрагері болудан бас тартуға болмайды.

Тілші: Ел тәуелсіздігін алды, экономикамыз бір деммен өркендеу үстінде. Арқаның төсінен Астана тұрғыздық. Дамыған елу елдің қатарынан табылып үлгердік. Десе де, тіл, ана тіліміз – қазақ тілі тәуел­сіздігін ала алды ма?

Сұлтан Оразалин: Қазақ тілінің кіріптарлығы, мүшкіл халі туралы өте көп жазылды. Оның бәрін түгендеп шығу қиын. Менің үш томдық еңбегім бар, соның бір томы тұтас осы тақырыпқа арналған. Оның ішінде тарихи деректер де, нақты дәйектер де бар. Өкініштісі, ел егемендігін алған жиырма үш жылда тіл де тәуелсіз болды дей алмаймын. Мұның көптеген себептері бар.

Жалпы, тарих жөнінде Әнес жақсы және тосын пікірлер айт­ты. Нақты тарихшылардан гөрі, жазушы-тархшылар ежелгі дәуір жөнінде де, тәуелсіздіктің қалыптасуы жайында да көптеген жазбалар жариялады. Бір ғана Мұхтар Мағауиннің Шыңғыс хан туралы еңбегі ғажайып оқиғаларға толы. Солардың ішіндегі рулардың барлығы дерлік қазақы…

Ал, тіл тарихына келсек, түрік, қыпшақ тілдері сол замандардан бері  мемлекеттік тіл болып келген. Осынау ұлы аймақты біріктірген қарудың күші емес, бәлкім ол да бар шығар, негізінен тілдің бірлігі. Дін бірлігі емес, тілдің бірлігі. Мәселен, сол кездерде Керей, Найман тайпалары хрис­тиан дінін ұстанған. Будда, Тәңір діндерінде болғандары қаншама. Бірақ осылардың барлығы тіл бірлігімен ұйысты.

Қыпшақ тілінің құдіреті туралы жазылған бірнеше үлкен-үлкен еңбектер бар. Өкінішке қарай, толық зерттелген жоқ. 1401 жылдан бас­тап, ХV ғасырдың аяғына дейін Алтайдан Дунайға дейінгі аралықты жайлаған ұлы мемлекеттің тілі біреу-ақ болған, қазіргі ұғыммен – мемлекеттік тіл, ол – қыпшақ тілі.

Әділет министрлігінде жүр­генімде «Төре бітігі» деген жинақ шығардық. Оған осы саладағы Қайрат Сапарғалиев пен орыс ғалымдары атсалысты. Ал, «Төре бітігінің» қыпшақ тіліндегі негізгі қолжазбасы Еуропада, Польшада сақталған… Қазақ тарихында екі Майқы би болған. Солардан қалған биліктер екі мың жыл бойы қыпшақ тілінде жүргізіліп келген. Ең құдіреттісі, ХІV ғасырлардағы шіркеу тілі – қыпшақ тілі. Міне, осындай үлкен тарихы бар тіл біздікі. Қандай қырғындарда да, ондаған мемлекеттердің біресе бөлініп, біресе қосылуында да қыпшақ тілі сақталды.

аааааа

ҰРЫМТАЛ СӨЗДІҢ ҰСТАЗЫ

Сұлтан Оразалин: ХV ғасырдың аяғына дейін Алтайдан Дунайға дейінгі аралықты жайлаған ұлы мемлекеттің тілі біреу-ақ болған, қазіргі ұғыммен – мемлекеттік тіл, ол – қыпшақ тілі.  Сұлтан Оразалин: Мен деген жазушылардың кі­таптарын екі мың данамен болса да, жырымдап шығару­дамыз. Бірақ оқитын адам бар ма соны? Трагедия осында… Он, тіпті, жиырма қазақ мектептері ашылар жыл сайын. Алайда, ол да мәселені шешуге қауқарсыз. Тек саяси шешім ғана жетіспейді.  Радик Темірғалиев: Біз кімнен кембіз? Мысалы, ХVІІІ ғасырда қазақ, башқұрт, қалмақ, жоңғар халықтары бір деңгейде болды. Ал, сол халықтардың ішінде алға шығып, азаттық туын тіккендері бар ма? Жоқ. Тек қазақ халқы ғана тағдырдың талайын көрсе де бүгінгі күнге аман-есен жетіп, тәуелсіздігін алды.  Жамбыл Артықбаев: Кез келген жігіттен «Тәуелсіздік саған не берді?» деп сұраңызшы. «Пәлен мейрамхана аштым, түген кафе аштым, өзіме заңғар коттедж салдым» дейді. Ал, тәуелсіз елдің азаматы ретінде мен не бердім, халқыма қызмет ете алдым ба деген ой жоқ баста. Осындай мәселелер ойлантады.  Әнес Сарай: Біздің шет елдегі қандастарымыз қазақтың негізгі резерві дер едім. Біз ішіміздегі төлден өсіп көбейе алмайтын халық болдық. Тәуелсіздік жылдары бір миллионға әзер арттық. Өзбек бес миллионға көбейді. Сондықтан басқа елдегі, әсіресе Қытайдағы бауырларымыздың еншісіндегі квотаны алып тастау, «келсең, өзің кел» деу – олардың жолына қойылған тос­қауыл. Бұл құжаттың құзырлы органдар тарапынан қалай мақұлданып кеткеніне таңым бар. Жамбыл Артықбаев: Біз де бір мемлекет, бір мектеп деген жүйені кіргізген дұрыс. Әйтпесе, мынадай полиэтникалық жағдайда біртұтас мемлекетімізді сақтап қалу қиынға соғады. Осы мәселені ескеру керек. Жамбыл Артықбаев: Мен ойлаймын тәуелсіздік деген рухани бір дүниетанымдық константа сияқты. Сезім, түйсіну деген мәселелер бізге жетпейді. Соған байланысты нәтиже де қалыптасады.

Археологиялық кейбір таңбалар, сына жазулары, ою-өрнегіміз… мұның бәрінің астарында хат, жазу жатыр. Айша Ғалымбаева деген қазақтан шыққан ғаламат суретші бар. Сол апайымыз ою-өрнектерді кәдімгідей оқи білетін еді. Қазақ қыздары сондай ою-өрнектер арқылы пәлен мың шақырымдағы төркініне хат жазған ғой. Міне, біздің тіліміздің тағдырын осылардан ары қарай зерттеп, жүйелесек, славян тілдерінің өзінен бұрынырақ шыққан боламыз.

Бұл не үшін керек? Бүгінгі жас­тар қазақ тілінің болашағы жоқ деп ойлайды. Ал, тіл тарихын зерделеу ана тілінің үстемдігін арттыра түседі.

Ілгеріде өзбек мәдениеті мен әдебиеті күндері деген жиі болатын. Біздер барып, олар келіп жататын. Сол тұста көрші ұлттың әдебиетімен біршама танысқан едім. Құдай-ау, өзбектердің сонша мақтаған, мадақтаған ақыны, Лениндік сыйлықты еншілеген Ғафур Гулямның шығармалары біздің Тайыр Жароковтың тыр­нағына да татымайды екен. Қазақ болғандығымнан айтып отырған жоқпын, оның поэтикалық күші, сөз қолданысы, ой өрісі төмен. Прозасы тіпті нашар. Түріктің де тілі барынша шұбарланған. Ал қазақ тілінің мөлдірлігі мен кеңдігі, әдебиетіндегі сөз қол­да­ныстарының кереметтігі талай ұлт­пен салыстырғанда, асып түседі. Мұны шындап зерттеп, зерделесек, дәлелдеу қиын емес.

Тіліміздің ақсауы, қолданыс аясының тарылуы саяси қысымнан дер едім. Ана тіліміз саяси тәуел­сіздік алған жоқ. Құр атой, бос сөз басым. Соған бала сияқты алда­намыз, малданамыз, нақты іс жоқ. Қазақ тілін ілгерілетуге жанын салатын адам мүлде азайып кетті. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында билікте тілге жаны ашитын азаматтар көп еді. Сол тұста саясаткер, жазушы Нұрболат Масановпен «Караван» газетінде айтыстық. «Үкіметте отырған қазақшыл, қазақ тілді басшылар кеткен күні «ұлтым, тілім» деп уралап жүргендердің бәрі тым-тырақай қуылады. Билік орыс тілділерге көшеді» деп еді ол. Оның ұғымында қазақ тілі мұражай жәдігері сияқты. Масанов мұны қазақтың намысын жану үшін айтып отыр деп ойлаймын.

Қазір қазақ тіліне деген қысым бұрынғыдай емес, қу, айлалы, өте астыртын жасалуда. Бұрнғыдай айғайлап шабуылдағандары жақсы, арагідік бізді дүр сілкіндіріп қоятын.

Тіл туралы жасалу керек амал­дардың бәрі-дерлік осы күнге дейін айтылған. Осы отырыста айтқанымыздың өзі жетіп жатыр. Бірақ орындалуы баяу, қауіпті жағдайда. Неге? Өйткені, біздің мем­лекеттік құрылымдарымыздағы саяси жүйемізде қалыптасқан өте қауіпті үрдістер бар. Ол – ұлттық, мемлекеттік, қазақтық тұрғыда айтылып жатқан ақылды жоққа шығару.

Тілші: Сіз қазақ тілінің мәр­тебесін асыру үшін нақты қан­дай амалдарды ұсынар едіңіз?

Сұлтан Оразалин: Еш­қан­дай данышпандықтың керегі жоқ. Саяси шешім қабылдау қажет, болды. Мәселен, Украинаны өте орысшыл Президент басқарып отыр. Елдегі жеті жүзге жуық орыс мектебін бір күнде жауып тастады. Орындарына украин мектептерін ашты. Оқысаң оқы, оқымасаң қой…

Түркияға бір сапарымызда «Қаражатын да, басқасын да өзі­міз көтереміз, осындағы қан­дас­тарымызға қазақ мектебін ашып берейік» деп айттық лауазымды азаматтарына. «Жоқ,- дейді, – заң рұқсат бермейді». Бізге де осындай саяси шешім керек. «Ұлтаралық тілің де, халықаралық тілің де, мемлекеттік тілің де осы болсын» деген шешім жасалуы тиіс.

Әлбетте, басқа көптеген құнды дүниелер жасалуда. «Мәдени мұра» бағдарламасының өзі неге тұрады? Мен деген жазушылардың кітаптарын екі мың данамен болса да, жырымдап шығарудамыз. Бірақ оқитын адам бар ма соны? Трагедия осында… Он, тіпті, жиырма қазақ мектептері ашылар жыл сайын. Алайда, ол да мәселені шешуге қауқарсыз. Тек саяси шешім ғана жетіспейді.

Радик Темірғалиев: Қазақ тілі мемлекеттік деңгейге көтеріле алмай жатыр деп әлі айтып келеміз. Осыдан жиырма жыл бұрынғы жағдайды ойша саралап көрейікші? Қазақ тілінің ахуалы қандай еді? Жастар тұрмақ, үлкендердің өзі қазақша сөйлеуге именетін. Мен Теміртау қаласында туып-өстім. Кеңес заманындағы құйтұрқы саясаттың кесірінен әке-шешем орысша сөйлеуге мәжбүр болғанын көрдім. Менің тілім де орысша шықты. Бірақ қазір қазақ тіліне деген ықыласым ерекше. Әсіресе, кейінгі жастардың мемлекеттік тілді үйренуге деген ниеті дұрыс. Өзімнің қатарластарым балаларын қазақ балабақшасына, қазақ мектебіне беріп жатыр. Өйткені, олар болашақта қазақ тілінсіз бір қадам алға баса алмайтындарын жақсы түсінеді. Кез келген мәселе бір күнде шешіле қоймайды. Әсі­ресе, көпұлтты мелекет үшін кез келген саяси мәселені ымырамен шешу керек. Күш қолданып, ұлт­тың мәселесін төтесінен қой­ған мемлекеттер қазір қандай күйде? Мысалы, Украина, Грузия – бүгін­де тыныштығынан айырылып, хал­қы бейбіт күнге зар болып жүр. Сондықтан бейбітшілік пен тұрақ­тылығымызды сақтай отырып, кез келген ұлттық мәселе бір­тін­деп қазақтың ыңғайына қарай ше­ші­летініне менің сенімім кәміл.

Тілші: Астана – тәуел­сізді­гі­міздің басты айшығы. «Халық – тарих толқынында» жобасы бастала салысымен қалам ұс­та­ғанның бәрі Астананың тарихын айтып, жазып кетті. Сонау Бозоқ дәуірінен бүгінге дейін талай оқиғалар орын алғанын ескерсек, елорданың кешегісін жазуда тарихшылар арасында бірізділік бар ма немесе қандай кемшіліктерді айтар едіңіздер? Жамбыл аға, осы бағытта ең­бектеніп жүргендігіңізден, әң­гімені сіз бастасаңыз.

Жамбыл Артықбаев: Жалпы, тарихта бірізділік ешқашан болмайды.  Қанша тарихшы болса, сонша көзқарас бар. Оны жөнге келтірудің бір ғана жолы – жеке
тарихшылар емес, тарихи мектептер болуы керек. Мәселен, Қазақ­станда бірнеше тарихи мектеп болса, аздық етпес еді. Сондықтан, қазақ тарихына қатысты, Астана тарихына  қатысты көзқарастардың саны шексіз.

Негізінен, Ғылым академиясы дұрыс жұмыс істеп тұрған уақытта үлкен орта бар еді. Бәріміз Тарих және этнология институтын үлгі етіп, онымен теңелуге, жа­қындауға, бәсекелесуге тырысатынбыз. Академияның жағдайы қалай мүшкіл күйге түсті, солай әркім өз бетімен кетіп қалды.

Астана тарихына да қатысты бірізділік бар деп айта алмаймын. Әр тарихшы өз білгенінше, өз деңгейінде жазады. Негізінен, тарихшы деректің үстінде отыруы керек. Кәсіби тарихшының статусы, қызмет ету мүмкіндігі дерек көзіне байланысты. Дерек көзінсіз жұмыс істейтін тарихшыны тарихшы деп айту қиын. Қазақ дәстүрлі тарихымен айналысқың келді ме, онда қазақтың ортасында өмір сүр! Білгіш ақсақалдардан ақпарат алып, соны дерек есебінде қолдан. Ал «біреу айтып кетті, біреу жазып кетті» деген пікірлер дерек боп саналмайды. Мәселен, Алексей Левшиннің жазғаны – оның пікірі.

Кез келген тарихшының міндеті өлкетану жұмысымен айналысу деп ойлаймын. Елдегі ескерткіштер бар, тарихты білетін ақсақалдары бар,  мүмкіндігі келгенше соларды жинап, көріп қалған жөн.

Әлгі дүмпу басталған уақытта «Мәдениет» арнасынан екі бірдей хабарды бастадық. Бірі – интеллектуалды кездесу түріндегі «Тарих айнасы»  хабары. Онда кәсіби тарихшыларға аса керек теориялық күрделі мәселелерді айта бастағанымыз сол еді, соңы жабылып тынды. Ал, екінші хабарымыз – «Өлкетану» жалғасып жатыр. Жұмыстың негізгі қағидасы – қай жерде ескерткіш бар, сонда тоқтаймыз. Он бес минуттық бағдарлама үшін кейде  бір күн кетеді. Осы арқылы оқулықтарға енбей қалған кейбір тарихи нысандарды көзкөрген ақсақалдардың естеліктерімен байланыстырып, көрермен көзайымына айналдырып келеміз.

Мемлекеттік хатшы Марат Тәжиннің  «Біз көрінген миссио­нерлердің, анау-мынаудың жаз­ған­дарына сүйенбеуіміз керек» дегені осы сөзімнің дәлелі.

Тілші: «Халық – тарих толқынында» жобасы біздің тарихшы-ғалымдар арасында қызу талас та тудырды, біршама жаңа дүниелерді де жа­рыққа шығарды. Алайда, бағ­дар­ламаны орындауда кемшін тұс­тар да бар секілді…

Радик Темірғалиев: «Халық – тарих толқынында» жобасы қат-қабат тарихымызға орасан серпін әкелді. Төл тарихымыз қайта түлегендей болды. Олай дейтінім, жобаны қабылдаған жарты жыл ішінде-ақ ұлттық тарихқа қатысты тұщымды ойлар айтылып, тың деректер ашылды. Ғалымдарымыз да осы салаға рухани қазына болып қосылатын бірталай көлемді зерттеулер жазып тастады. Тарихтың басы-қасында жүрген азаматтардың өзара пікір-таласы еленбей жатқан талай дүние­лердің бетін ашуға түрткі болғанын айту керек.

Екінші, «Халық – тарих тоқы­нында» бағдарлама жобасы – өз тарихымызды түгендеуге, оны жа­ңаша пайымдауға жол салатын стратегиялық жоспар. Жамбыл Омарұлы жаңа айтып кетті, жоба қазақтың өткені мен бүгінін қаузап қана қоймай, ауызша тарихымызды да кеңінен талдауға мүмкіндік береді. Ең бастысы, мақсатымыз – айқын, бағытымыз – түзу.

Тілші: Радик, сөзіңіз аузы­ңызда, сізді заманауи ойлайтын жас тарихшы ретінде жақсы білеміз. Өзіңіздің «Казахи и Россия», «Акорда. История казахского ханства», «Эпоха последних батыров (1680-1780)» атты еңбектеріңіз қоғамда үлкен резонанс туғызды. Осы кітаптарыңызда қазақ тарихына қатысты шындықты қаншалықты жаза алдыңыз?

Радик Темірғалиев: Жалпы «Акорда. История казахского ханства» кітабын жазуға қазіргі оқулықтардағы кейбір тарихтың  бұрмалануы себеп болды. Айталық, қазіргі буын оқып жүрген кітаптарда қазақ хан­ды­ғын құрған Ақорданың мұра­герлері Ұрыс хан мен Барақ хан­ның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар делінген. «Олар Әбілқайырдың билігін мойындамай, өз алдына жеке ұлттық мемлекет құруды басты мақсат етіп қояды» деп жазылған. Ал, мен бұл пікірді жоққа шығарып, өз тұжырымымды нақты деректерге сүйене отырып дәлелдеуге тырыс­тым. Негізі, менің зерттеулерім бойынша, Қазақ хандығының негізін қалаған Жәнібек пен Керей емес, Шыңғысханның ұрпағы – Ұрыс хан.

Ал енді, «Казахи и Россия» атты кітабыма келсек, бұл студенттік кезде жазған қомақты еңбегім еді. Онда қазақ қоғамының ХІХ ғасырдың алғашқы жарты жылдығындағы жағдайы баяндалады. Жалпы, кез келген қоғамда ұлтаралық қарым-қатынас мәселесі – нәзік тақырып. Кейбіреулер, тіпті ұлт араздығын тудырып жатыр деген сылтаумен, шу көтеруі де мүмкін. Сондықтан осы тақырыпты әрі қарай іліп әкетіп, зерттеуге, жалғастыруға құлқым бола қойған жоқ.

Жамбыл Артықбаев: Жоғарыдағы тақырыпқа мынаны қоса кетейін, әлгі жоба аясында дерек іздеп шетел астық, қанша қаржы жұмсалды. Енді бір бес-алты жылдан кейін ескі тарихты білетін адам таба алмаймыз. Бұл – өте қиын жағдай. Жақында Шым­кент өңірінде іс-сапарда жүріп, аудандарды араладық.
Сонда ук­раиндық Илья деген тарихшы жігітпен таныс­тым. Өз арамызда Украинадағы аштық жөнінде әңгіме болды. Сол Илья «Біз Украинада аштыққа қатысты бүкіл мәліметті кәдімгі дикто­фонмен, видеомен жүріп жи­на­дық», – деп айтып еді. Ол халық арасынан сол нәубетті басынан өткерген адамдардың үлкен каталогтар архивін жасап қойғандығын жеткізді. Сол бағытта көп экспедиция жұмыс жасағанын әңгімеледі. Жоғары жаққа осыған ұқсас ұсын­ған жоба ма, әлі жауап жоқ. «Ке­рек дүниесін оқу орындары өз қара­жатымен жасасын, бізге қажеті шамалы» дегендей бір әңгіменің ұшы шығуда. Біздегі ахуал – осы.

Жеке басым тарих ғылымында бірізділік болады дегенге сене қоймаймын. Астанаға қатысты да бірізділік болады дегенге күмәнім басым. Канондық оқулық жазамыз дегенге де иланғым жоқ. Канондық оқулық жазу деген сөз, бүкіл тарихты ақтарып тастау дегенді білдіреді. Ал тарих ешқашан аяқталмайды, бітпейді. Ол бір жүріп жатқан үдеріс.

Бізде Қарахан мемлекеті мен дәуірі сияқты толып жатқан жұмбақ, жазылмаған дүниелер бар. Оның әрбіреуіне кәсіби тарихшылардың мектептері отыру керек. Онда бір-екі адам емес, кәдімгі мектептер жұмыс істегені абзал.

Тілші: Сонау бір алағай да бұлағай замандарда талай қан­дастарымыз шекара асып, шет ел топырағына қоныс тепті. Ел егемендігін алғаннан кейін түр­лі бағдарламалар аясында, әсіресе, «Нұрлы көштің» күші­мен біршама қазақтар Ата­жұртқа оралғанынан хабар­дар­мыз. Ал соңғы Көші-қон тура­лы заң жобасы жөнінде пікір­лері­ңізді білсек… Бұл құжат өзге жердегі бес миллионға жуық бауыр­лары­мыздың Отанына оралуына ке­дергі болатын сыңайлы…

Әнес Сарай: Біздің шет елдегі қандастарымыз қазақтың негізгі резерві дер едім. Біз ішіміздегі төлден өсіп көбейе алмайтын халық болдық. Тәуелсіздік жылдары бір миллионға әзер арттық. Өзбек бес миллионға көбейді. Сондықтан басқа елдегі, әсіресе Қытайдағы бауырларымыздың еншісіндегі квотаны алып тастау, «келсең, өзің кел» деу – олардың жолына қойылған тосқауыл. Бұл құжаттың құзырлы органдар  тарапынан қалай мақұлданып кеткеніне таңым бар. Бәлкім, экономикалық дағдарыс әсер етті ме екен?..

Бірақ оралмандар туралы ал­ғашқы заң қабылданған тұстан жағ­­дайымыз жаман емес еді ғой. Ол кезде, тіпті нашар еді халіміз. Соның өзінде бір миллионға жуық азаматымыз Атамекенге келді. Маған ішкі демографиямен өсу болмайтын нәрсе сияқты көрінеді. Себебі, көп отбасындағыдай екі баламен артпайды санымыз, үш баламен жарты адамға ғана кө­бейеміз. Сондықтан, ел боламыз, жұрт боламыз десек, сырттағы қан­дастарымыздың келуіне мүм­кіндік туғызуымыз керек барынша. Көші-қон туралы жаңа заң жобасын қайта қарау керек.

Жамбыл Артықбаев: Демография – жалғыз ғана сүйенетін үмітіміз. Қазақ санының өсуін, қазақтың басым болуын тек демография ғана шешеді. Осыған бай­ланысты Әнес ағаның ойымен келісемін. Бұған арнайы бөгет жа­сап, кедергі келтіріп отырған арнайы күштер бар. Және оларға қарсы зиялы қауым ашық күресу керек. Егер демография мәселесі шешілмесе, жаңағы тіл, тарих деп отырғандарымыз ешкімге де керегі жоқ. Бұл біздің уақытша әуес­те­нушілігіміз болып қала береді.

Қазір күліп жүрміз ғой өзбекке. Біздегі баяу демографиялық өсудің салдары көп ұзамай ұлттың қартаюына әкеп соқтырады. Алдағы он-он бес жылдан кейін мынадай жоғарғы қарқынмен өсіп келе жатқан көрші өзбек халқы бізді басып озып кетеді. Қартайған ұлтты, жан-жағындағы жас ұлттар сөзсіз жұтып жібереді.

Сондықтан басқа нәрсеге үміт арта алмаймын. Бізді, яғни, қа­зақты қазіргідей аласапыран заманнан алып шығатын тек қана – демография. Осыған қатты көңіл бөлу керек.

Тілші: Ұлт зиялылары қоғам­дағы сызатты, проблеманы ең алдымен көреді, сезеді. Осы орайда, тәуелсіз еліміздің дамуына, өсіп–өркендеуіне қандай да бір кедергі келтіріп, тосқауыл болып жатқан дүниелерді атап айтып көрсете аламыз ба?

Әнес Сарай: Шерхан Мұртаза «Бір кем дүниесінде» «мынау біздің кемшілігіміз» дегенді жұқа­лап болса да жеткізіп баққан. Расында, кемшілік көп. Ала жіпті аттамайтын, есікке құлып салмайтын, жайылып жүрген малымызды жылына бір рет әзер жинайтын керемет халық едік, не болдық қазір?
Егемендік келгелі жоғарыдан    төмен қарай ұрыға айналдық бәрі­міз. Адамды адамгершілікке, иман­дылыққа үйрету қиын екен. Қанша тырыс­қанымызбен, тәуел­сіздіктің ал­ғаш­қы он жылында-ақ керемет халық нағыз баукес­пеге айналды. Ағайынның өзін аямаймыз, мо­ральдық этикадан жұрдай болдық. Бұл – егемен­діктің бізге әкелген «сыйы» болды. Мен маңдайым тасқа тисе де, осыдан құтылудың жолын көре алмай отырмын.

Бір қытай «Қазаққа оқ шығын­даудың қажеті жоқ, ақшамен сатып алу керек» деп айтыпты. Міне, біздің көршілеріміздің пікірі.

Жамбыл Артықбаев: Осы арада «Крыса-волк» туралы айт­қым келіп тұр.  Ертеде корабльдер ағаштан жасалған ғой. Үлкен теңізге шыққан корабльді жаңағы егеуқұйрықтар жеп қояды екен. Ол кемеге тамақпен бірге кіріп, ақыр соңында ағашты да жейді. Одан құтылудың амалы жоқ көрінеді. Оған мысық, ит сала алмайсыз. Содан оншақты егеу­­-құйрықты темір торға қа­майды екен де, әбден ашық­тырады. Түбі бірін-бірі жеп, ең күштісі ғана қалады. Сол мық­тыны алтын сақтағандай сақтап, теңізге шығарда бірге алып шы­ғады. Әлгі егеуқұйрықты кемеге қоя бергенде басқа қандастарының бәрін жейді қуып жүріп. Сөйтіп кемені кеміргіштерден аман сақтап қалады екен.

Шынын айтқанда, қазір бізде дәл осы сияқты адамдар билікке келді. Тәуелсіздік алған уақытта ауданның бір хатшысы әкім болып өзгере қалды. Оның қызметі өзгергенімен, түйсігі сол қалпы, өзгерген жоқ. Осындайлар руханиятымызды екінші қатарға ысырып тастады. Осындай сана бірінші орынға ма­териалдық мәселелерді шығарып қойды. Содан кейін азғындау жолына
түстік. Біздің бар ниетіміз мате­риалдық игіліктерімізді жа­сауға ауып кетті.

Кез келген жігіттен «Тәуелсіздік саған не берді?» деп сұраңызшы. «Пәлен мейрамхана аштым, түген кафе аштым, өзіме заңғар коттедж салдым» дейді. Ал тәуелсіз елдің азаматы ретінде мен не бердім, халқыма қызмет ете алдым ба деген ой жоқ баста. Осындай мәселелер ойлантады.

Үлкен концептуалдық қате­лік­терді жібердік қой деймін. Біз түйсік қалыптастыра алған жоқпыз. Әр азаматта «мен – тәуелсіз елдің азаматымын, осы­ған қызмет жасауым керек» деген сана қалыптасқан жоқ.

Радик Темірғалиев: Біз қазаққа барлық кінәны арта беруі­мізге де болмайды. Меніңше, бұл – дұрыс емес. Халқымыздың зиялы қауым өкілдері қит етсе, қазақты, соның ішінде жастарды кінәлауға дайын тұрады. Неге біз өзімізді-өзіміз тұқырта береміз? Біз кімнен кембіз? Мысалы, ХVІІІ ғасырда қазақ, башқұрт, қалмақ, жоңғар халықтары бір деңгейде болды. Ал, сол халықтардың ішінде алға шығып, азаттық туын тіккендері бар ма? Жоқ. Тек қазақ халқы ғана тағдырдың талайын көрсе де бүгінгі күнге аман-есен жетіп, тәуелсіздігін алды.

Қалың қазақтың басынан қан­дай заман өтпеді?! Талай рет тар заманға тап келіп, «мың өліп, мың тірілді». Ұзақ уақыт бойы отар­шылдық қамытынан босай алмай, қанды қырғынды да, ашкөз ашаршылықты да көрді. Кесір саясаттың кесапатынан тұтастығы бұзылып, шартарапқа тарыдай шашылды. Бірақ, небір алмағайып кезеңге кезігіп, жойқын күштермен бетпе-бет келсе де, қайран қазақ мойып, жасыған емес. Қайта дархан даланың дара болмысын бойына сіңірген ер халық бәз-баяғынша өрлігін жоғалтпай, рухын биік ұстап, азаттыққа деген арманын арқалап, алға ұмтылып келеді. Біз халқымыздың бұл қасиетін айтып, кейінгі буынға мақтанышпен жеткізе білуіміз керек. Психология ғылымы баланы «сен әлемдегі ең ақылды баласың, сенің қолыңнан бәрі келеді» деп өсіру керек дейді. Сонда ғана бала өз-өзіне сенімді, рухын биік ұстайтын азамат болып өседі. Ал, күнде тұқыртумен өскен бала ертеңгі күні босбелбеу, жасық болмай ма? Сондықтан қазақты алдымен өзіміз көтерейік.

Тілші: Қазақ тәуелсіздігін ала салысымен көше, ауыл, ау­дандардың аттарын өзгер­туге белсене кірісіп кетті. Еге­мен­дік­пен бірге келген осы үрдісте ар­тық кетіп қалмадық па?

Жамбыл Артықбаев: Бізде, Солтүстік Қазақстанда отыз бес Александровка деген ауылдың аты болған. Сондай-ақ, жиырмадан астам Николаевский деген атау болды. Керекуді сол маңдағы қазақтардың бәрінен сұрасаң, бірауыздан Кереку деп атайды. Қарапайым мысал: Баянауыл Павлодардан 250 шақырым жерде. Сол Баянауылдан Павлодарға жол тартқан кез келген қазақтан «Қайда барасың?» деп сұрасаң, басым көпшілігі «Керекуге» дейді. Яғни, Павлодардың бұрынғы тарихи атауы бар. Сондықтан, мұнда ежелден тарихи атауы бар жерлердің  тапонимдерін қайтару керек. Егер тарихи атау жоғалып кетсе, онда амал жоқ.

Ал, енді орыс біздің құрамымызда бол­ғандықтан, олармен де санасу керек.
Бірақ ұлттық құндылықтарымызды оларға да таңуымыз керек. Біз де бір мемлекет, бір мектеп деген жүйені кіргізгеніміз дұрыс. Әйтпесе, мынадай полиэтникалық жағдайда біртұтас мемлекетімізді сақтап қалу қиынға соғады. Осы мәселені ескеру керек.

Тілші: Егемен елдің бүгінгі буы­ны рухсызданып кетті, баю ұранымен жетіліп келе жатыр дедік қазір ғана. Олардың рухын арттыру үшін тарихтың қай кезеңдерін жарқырата насихат­та­ғанымыз дұрыс?

Жамбыл Артықбаев: Мен өзім ХІХ-ХХ ғасырдың басынан бас­тау керек деп ойлаймын. Мәселен, Ақмолаға бірінші автомобильді алып келген – Қосшығұловтар. Осы өңірде кәмпит-тоқаш фабрикасын салған – Қосшығұловтар. Алғашқы  мұсылман жастардың мектебін ашқан – тағы Қосшығұловтар…  Боль­­ше­виктер өртеп жіберген қызыл мешітті қайта салдырған да солар. Қараөткелдің ортасында ат шап­­тырым жерге орналасқан екі қабатты, қызыл кірпіштен салынған Қосшығұловтардың фабрикасы қала жұртының, әсіресе қазақ аза­маттарының мақтанышы болды. Тек қана мақтанышы емес, бұл фабрика қазақ балаларын кәсіпке тәрбиелейтін, еңбекке баулитын, кедей азаматтарға күн көріс тауып беретін орталыққа айналды.

Қосшығұловтар мұнымен шек­телмеді, сол кезеңде қазақ жеріне жаңа еніп жатқан шетелдік «Зингер», «Саламандра», «Якорь» сияқты ірі компаниялармен одақтасып, олардың өндірістеріне капитал салды. Қазіргі орталық алаңдағы «Сине Темпоре»
ғимаратының маңдайшасында  Қосшығұлов  деген жазу болған. Міне осындай тұлғаларды көтеру керек.  Жиырмасыншы ғасырдың басында Совет өкіметі аздырып, тоздырып, қырып жіберген арыстарымыздың есімін қайта тірілтуіміз қажет. Міне, тәрбие осылай қарапайым істен басталады.

Әнес Сарай: Өте дұрыс айтып отырсың, Жамбыл. Тарихта қатталған дүние жастардың санасына жетпей қалуы мүмкін. Жұрт көз алдында тұрған нәрсені ғана көреді, көңіліне тоқиды. Ал, менің қосып айтарым, қазіргі жастар мешіттерге көп барады. Десе де оларда Алла мен Мұхаммед пайғамбардан басқасына шек келтіруге болады деген идея бар. Қазақтың билері, әулиелері, ақындары олар үшін дінге еш қатысы жоқ.

Негізі, мұсылман діні алғаш қанат жайғанда Баба Түкті Шашты Әзіз, Арыстан баб, Яссауи, Қа­рахан секілді оңтүстіктегі баптар, ру көсемдері көп еңбек сіңірген. Сондықтан бүгінгі буын санасында осы бабаларымыздың салмағын арттыруымыз керек. Өйткені, біз мұсылман дінін ұстана отырып, аталар рухын жоғалтпаған халықпыз. Діни уағыздарда олардың есімдерін төмендетпеу, жоғалтпау қажет. Таза араб болу – біздің міндетіміз емес. Бәлкім, бұл ислам қағидаттарына сай келмес, сонда да ел үшін қанын, жанын қиған бабалар рухын жоққа шығаруға болмайды.

Жамбыл Артықбаев: Менің ойымша,  тәуелсіздік деген рухани бір дүниетанымдық константа сияқты. Сезім, түйсіну деген мәселелер бізге жетпейді. Соған байланысты нәтиже де қалыптасады. Тәуелсіз елдің азаматымын деген түйсік, сезім болса ғой. Біз тәуелсіздікке ұлт-азаттық көтеріліс арқылы келген жоқпыз. Қазақ халқы кешегі патша заманында мемлекетсіздендіру саясатынан өтті. Ортақ хандық билік жойылды. Одан кейін ұлыстардағы хандық билік жойылды. Аға сұлтандық жойылды. Содан кейін біз революция алдында тек болыстық билікте ғана қалдық. Соның өзі жақсы еді Алаш арыстарының тууына мүмкіндік берді. Ал, кеңес заманында бізді, тіпті құлға айналдырып жіберді. Құлды құл басқаратын болды.

Тілші: Тіл дедік, дін дедік, діл дедік, көптеген мәселе қаузалды. Жақында ғана өткен бір жиында «Қазақ тілі – мемлекеттік тіл» деген жаңа заң қабылдайық деген ой айтылды. Мұхтар Шаханов, Төлен Әбдік сынды ағалар қолдады мұны. Сонда бізде мынадай ой туған-ды: Егер әңгіме тек заң қабылдауға тірелсе, «Қазақстандағы мемлекет құ­раушы негізгі ұлттың мәртебесі туралы» заң қабылдасақ қай­теді… Соның ішінде қазақтың тілі, діні, ділі, білімі, экономикасы,
басқа да ұлттық мәселелер қам­тылса деген. Сіздердің көз­қа­рас­тарыңыз қалай?

Жамбыл Артықбаев: Әзірге мұндай заң қабылдауға әлі ерте деп ойлаймын. Қабылданып жатқан заңдар көп, бірақ жұмыс жасамайды.

Қазіргі уақытта әркім ұлт үшін өз қолынан келген шаруасын атқару керек…

P.S. Біздің қолдан келген шаруамыз – осы.

Басқосудан түйгеніміз де осы – әр қазақ ұлтының өркендеуі, өсуі жолында қолынан келгенін істеу керек!

 

Қымбат ТОҚТАМҰРАТ, Гүлмира АЙМАҒАНБЕТ, Асхат РАЙҚҰЛ