Кеңес Дүйсекеев, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері: ҚАЗАҚҚА «ШОУДЫҢ» ҚАЖЕТІ ЖОҚ

Табиғаты жұмбақ, жайсаң мінезді Кеңес Дүйсекеевтің қазақ өнерінде алар орны ерекше. Ұлттық музыка әлемін шырқау биікке көтерген кешегі алыптардың көзі десе де болады. Көрнекті композитор биыл жетпіс жасқа толды. Туған елі талантты тұлғаның мерейтойын жоғары деңгейде атап өтті. Таяуда мерейлі жасқа келген ағамызбен жүздесіп, өмірі мен өнері жайында кең отырып әңгімелескен едік.

ЖҰБАНОВ ПЕН ТІЛЕНДИЕВТІҢ БАТАСЫ

– Аға, биыл жетпістің жо­тасына шықтыңыз. Аста­нада дүбірлеп өнер кешіңіз, туған жеріңізде шығар­ма­шылығыңызды дәріптеген халықаралық байқау өтті.
Солардан түйген ойыңыз, алған әсеріңіз қандай?
– Ертеректе, бала күнімізде ауылдағы қырыққа толған ағаларымыз бізге шал секілді көрінуші еді. Қазір адам қартай­майтын секілді. Жетпіске толсам да, соны әлі мойындай алмай жүрмін. Қазақша айтқанда, жетпіс – адам ғұмырының ішінде алып бәйтерек секілді тамырын тереңге жіберген, жапырағы жайқалып өскен мерейлі жас деуге болады. Сондықтан, осы ақсақалдық жасқа толғанда, мені «Жетпіс жыл ішінде не істедім, еліме қандай қызмет жасадым?» деген ойлар мазалады. Содан ой түйіп, шыңырауға үңіліп қарасам, халқыма ауыз толтырып айтарлықтай еңбек жасаған екенмін. Бірақ, өзіме көңілім тола бермейді. Армансыз адам болмайды ғой. Әлі де болса елімнің мәртебесін өсірер жақсы шығармалар жазылады деп ойлаймын. Алайда, соған да шүкіршілік етемін. Биыл, осы ақпан айында, Астанадағы Ұлттық өнер университетінде мерейтойым аталып өтті. «Қазақ­стан» Орталық концерт залында шығармашылық кешім болды. Жұртшылықтың, қатар жүрген әріптестерімнің ай­туынша, концерт жоғары деңгейде өткен секілді. Елордаға 2011 жылы қоныс аудардым. 2013 жылы бас шаһардың он бес жылдық мерейтойына
орай­ластырып, қала әкімдігінің қол­дауымен Конгресс-холл
сарайында авторлық кешім өткен еді. Онда да халық көп жиналған еді.
Өз басым авторлық кешті жиі өткізуге қарсымын. Кейбі­реулер соны кәсіп қылып, ақша табудың жолына айналдырды. Менің оған табиғатым қарсы. Сол шығармашылық кешімде көрермендерге дискіге топтастырылған әндер жи­на­ғымды үлестірдім. Ұйымдас­тырушылар оны «келуші­лерге сатайық» деп ұсыныс айтқан еді, оған қарсы болдым. Қазақстанда ән жинағын сатып, байыған адамды көрген емеспін. Оларға «есте қаларлық шара болсын, тегін таратыңыздар» дедім. Осы бір көңілімнен шыққан игілікті шара болды.
Жалпы, шығармашылық кеш болсын, концерт болсын, соның барлығы халық үшін жасалады. Соны түсіну керек деп ойлаймын. Сонда ғана берекелі, мерекелі дүние болады. Ал енді туған жерімдегі халықаралық байқау биыл да алтыншы мәрте өткізілді. Ол осыдан он жыл бұрын, алпысқа толғанда, сол кездегі Қызылорда облысының әкімі, өте білімді дипломат, елжанды азамат Икрам Адыр­бековтің бастамасымен тұсауы кесілген еді. Байқауға «Туған жер» деген атау бердік. Ал­ғашқы конкурс аймақтық дең­гейде ұйымдастырылды. Оған сол батыс өңірінің 18 бен 30 жас арасындағы талантты ән­шілері қатысты. Әуелде шараны қолға алғандар байқауды «жылда өткізіп тұрайық» деген ойларын айтқанда, оны қаламадым. Оларға: «Екі жылда бір рет жоғары деңгейде өткізсеңіздер, сонда әдемі болады» деп өз пікірімді айттым. 2008 жылы ҚР Мәдениет министрлігінің қолдауымен конкурс республикалық дәрежеде өткізілді. Содан бері екі жылда бір рет өтіп келе жатқан ән бәйгесіне облыс әкімдігі қамқорлық жасап келеді. Қазір фестиваль халықаралық дең­гейге көтерілді. Өйткені оған Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Ресей, Әзербай­жан және Моңғолиядан талантты жастар келіп қатысып, өз өнерлерімен жұртшылықты тәнті ете білді.
– Жалпы, композитор болып адам туа ма, әлде ол оқу­дан, ізденістен пайда бола ма?
– Менің түсінігімше оған бәрі де кіреді. Әрине, бастысы ананың сүтімен, атаның тегімен келетін тамшыдай болса да талант болу қажет. Орыстың ұлы композиторы Чайковскийден бір кісі: «Ұлы деген кім?» деп сұрапты. Сонда ол оған «бір пайыз талант, тоқсан тоғыз пайыз еңбек» деп жауап беріпті. Қазақтың кең даласы жұлқынып тұрған талантқа бай. Бірақ, соны жетілдіріп, ұштауға талмайтын еңбек керек. Талай азаматтар дарынды болса да консерваторияда оқып, қолға қалам алып, ештеңе жазбай кетті. Соның сыры еңбекте тұр деп ойлаймын.
– Бала күніңізде өнер адамы болам деп ойладыңыз ба, ата-анаңыздың оған қатысы бар ма?
– Балалық шағымда отба­сымда өнерге бағыттаған ешкім болған жоқ. Бірақ, біздің Сыр елінде жыраулар мен тер­мешілердің даңқы дүбірлеп тұратын. Олар елді аралап, өнер көрсететін еді. Солар ауылға келгенде, әкемнің тізесіне отырып, қисса-дастандарды түнімен тыңдайтынмын. Со­лардың әуезі бала күнімнен құлағыма құйылып қалған.
Жыраулар кеткеннен кейін әкемнің қамшысын домбыра ретінде қолыма алып, сабалай береді екенмін. Содан әкем маған шағын домбыра жасатып берді. Бес жасымда әкем дүниеден озғаннан кейін оның барлығы ұмытылды. Өнерге келемін деген ойым жоқ еді. Бірінші сыныпты ауылдан оқыдым да, екінші сыныптан бастап Алматыға келдім. Мектепте оқып жүрген кезімде
домбыра үйірмесіне қатысып, содан домбыра үйреніп, күй шығарып, бірнеше ән жаздым. Орта білім ордасын бітірерде әкеміздің орнына әке болған
Рахаддин деген үлкен ағам әй­гілі өнертанушы, профессор Ахмет Жұбановқа ертіп барды…
– Сонда сіз Ахмет Жұ­бановты көзіңізбен көріп, батасын алдыңыз ба?
– Мен ол жайында талай сұхбатта айтқанмын. Ахмет Жұбановтың алдына барып, өзім шығарған бірнеше күй мен әндерімді орындадым. Ұлағатты адам ғой. Ағама: «Баланың
талабы бар екен, компо­зи­­тор­лықта білім алсын депті. Менің мектеп тә­мам­дайын деп жатқанымды бі­ліп, кон­сер­ваторияның жанында екі жылдық дайын­дық курсы бар, сонда оқысын. Ал менің ақы­лымды тыңда­са­ңыз­дар, білімі терең болып қа­лып­тасу үшін музыкалық училищеден бас­тап оқыған жөн» деп кеңес беріпті. Орта мектепті үздік оқысам да, асыл тұлғаның ақылымен Алматыдағы Чайковский атындағы училищенің дайындық курсына түстім. Жұбановтың батасын аз көріп, домбырамды құшақтап, Нұр­ғиса аға Тілендиевтің үйі­не бардым. Оған да өнерімді көрсеттім. Ол да ақ батасын берді. Ардақты ағаларымның баталарымен бес жыл училищеде, бес жыл консерваторияда оқып, жиырма сегіз жасымда оқуымды аяқтадым.

ТУҒАН ЖЕРІМДЕ «ҰЛТАН»  БОЛЫП ЖҮРМІН

– Жұртшылық көбінесе сізді танымал әндеріңізбен жақсы біледі. Ал сіз сүйекті симфониялық шығармалар жаздыңыз. Осы қырыңыз көп айтыла бермейді.
– Оның бәрі насихаттың аздығынан болып тұр. Мысалы, біздің композиторлардың шығармаларын республикалық өнер ұжымдары жиірек орындап, жарыққа шығарса, жұртшылық жақсы білетін еді. Халыққа ән деген жанр өте жақын. Бірақ, менің үлкен симфониялық оркестрге арналған және басқа да камералық шығармаларым шет елдерде жиі орындалады. Бір жағынан мен кәсіби музыкантпын. Сүйекті дүниелер жазып жүріп, арасында әнге де қалам тербеймін.
– Қазіргі жас компози­тор­лар осындай күрделі туын­дыларға сирек барады. Көбінесе жеңіл ойналатын әндерге жақындау. Оның сыры неде деп ойлайсыз?
– Оған мемлекет тарапынан қолдау мен шынайы көңіл бөлу қажет. Тарих сахнасынан кеткен Кеңес дәуірінің бәрі жаман болды деп айта алмаймыз. Мәселен, өзім сол уақытта Алматыдағы он екі көркемдік кеңестің мүшесі болдым. Әлгіндей күрделі туындыларды жазу үшін үкіметтен арнайы қаржы бөлінеді. Мәдениет министрлігінде ре­пер­туар алқасы жұмыс істеді. Олар ком­позиторларға симфо­ниялық шығармалар жазуға тапсырыс береді. Оған тиісті қаламақы төленеді. Қазір ондай қам­қорлық жоқ. Әсіресе, болашағынан үміт күттіретін жас композиторларды қолдау кемшін. Мемлекет тарапынан сүйекті шығармаларға тапсырыс жоқ. Алайда, тапсырыс болмаса да, өзіміз үшін жазып жүрміз.
Мәселен, біздің елден Ресейге қоныс аударып, сонда тұрып жатқан композиторлар бар. Солардың айтуынша, Мәскеуде симфониялық шығармаларға тапсырыс жоғары екен. Оған тым жақсы өмір сүруге де болады дейді. Соған қарағанда,
Ресей мемлекеті Кеңес үкіме­тінің тәуір дәстүрлерін сақтап қалған деуге болады.
Жалпы, шетел асып кеткен отандық композиторлар өз­дерінің жазған музыка­ларының арқасында бақуатты тұрмыс кешуде. Кезінде, еліміз егемендік алған елең-алаң шақта мені де шетелге барып жұмыс істеуге шақырған еді. Оған мен бармадым. Әке-шешемнің бейіті осында, жылына бір рет олардың басына барып, құран оқытып тұруым қажет. Оған шетелден келе аламын ба деген ой да болды. Әрі, бабаларымыздың «өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деген мақалы бар. Енді туған жерімде «ұлтан» болып жүрмін.
– Дегенмен, сізді жұртыңыз төбесіне көтеріп, балаша әлпештеп сыйлайды ғой…
– Әрине, ол жағынан еш­қандай кемшілік жоқ. Ел сыйлайды, халық құрметтейді. Бірақ, ел басқарып отырған азаматтар сондай көңілде болса, нұр үстіне нұр болар еді. Әсіресе, дарынды жастардың жағдайын ойласам, жүрегім ауырады. Алғашқы тоқырау жылдары қиыншылыққа шыдамай, талай талантты жас басқа салаға ауысып кетті. Соларды кейін қайтара алмай қалдық. Себебі, төрт-бес жыл ештеңе жазбасаң, оның орнын толтыру қиын. Оған үлкен еңбек қажет. Соның бәрі де – өкініш.
– Ұзақ жылдар бойы Алматыда іргелі өнер ұжымдарын басқардыңыз. Сол уақыттарды қимастықпен еске аласыз ба?
– Рас, қазақ өнерінің дамуы­на үлес қосқан «Гүлдер», «Қазақ­концерт» секілді өнер ұжым­дарында еңбек еттім. Отыз екі жасымда Қазақ теледидарының музыка редакциясының бас редакторы болдым. Қазақстан мемлекеттік телерадио коми­теті эстрадалық-симфония ор­кестрінің көркемдік жетек­шісі қызметін атқардым. Онын барлығы қазір ертегі секілді. Шәкен Айманов атын­дағы Қазақфильм киносту­диясы түсірген бес-алты көр­кем фильмдегі музыканың авторы атандым. Ерсайын Әбдірахманов деген режиссермен бірлесіп, бірнеше мульт­фильмге музыка жаздым. Театр­лардағы қойылымдарды да музыкамен әрледім. Соңғы М.Әуезов атындағы акаде­мия­лық театрда қойылған талантты жазушы, марқұм Талаптан Ахметжанның «Сұлу мен суретші» спектаклінің музыкасын жаздым. Оны, әсіресе, жастар қызығып көреді.

ТЫҢДАРМАННЫҢ ТАЛҒАМЫ ТӨМЕНДЕДІ

– Композитор ретінде қазіргі қазақ эстрадасына көңіліңіз тола ма?
– Шындығына келгенде, бү­гінгі қазақ эстрадасының тал­ғамы төмендеп кеткен секілді. Бәріміз де еліктеу арқылы адам болдық. Ол – творчествоның төл қасиеттерінің бірі. Жас композиторлар еліктеуден бас­тап, сосын әрі қарай өз жолын табады. Бүгінде ешқандай білімі, тереңдігі болмаса да, ыңылдап ән шығаратындар көбейді. Тойдың әндері молайды. Оның барлығы жеңілтек дүние. Қазаққа «шоу­дың» қажеті жоқ. Ол халқы­мыздың табиғатына, болмысына сәйкес келмейді. Қазір шетелдің әндерін қазақша аударып айтатын бір бәле шықты. Ол да біздің табиғатымызда жат.
1979 жылы белгілі композитор Әбілахат Еспаев ағам: «Кеңес, заман не болып кетті, далаға шығып таяқ лақтырсаң, мен композитормын дегенге тиеді» деп айтқан еді. Ал соның көкесі енді болып отыр. Менің өмірдегі ұстанатын өз қағидам бар. Әркім өз шаруасымен айналысу керек. Қазір өзі ақын, өзі композитор, өзі әнші данышпандар көбейді. Одан ешқашан шырайлы шығарма шықпайды. Тыңдармандардың талғамын төмендетіп жіберді. Солардың барлығы өнерге жасаған зиян­кестік деп ойлаймын.
– Белгілі ақын Шөміш­бай Сариев екеуіңіз шығар­машылық байланыста болып, бірнеше ән жаздыңыздар. Сонда сіздерді біріктірген жерлестік пе, әлде рухани үндестік пе?
– Інім, өнерде жерлестік деген болмайды. 1974 жылы Алматыдағы Құрманғазы атын­дағы Консерваторияны тәмам­дағаннан кейін ән жаза бастадым. Содан әндерімді алып, жас үлкен ұлағатты ақындарға барамын. Ағаларым әнімді көріп, ұнатқаннан кейін «жарайды бала, жазып берейін, ертең кел» деп шығарып салады. Ертеңіне барсам, жазылған дүниесі көңі­лімнен шықпайды. Осылай талай дүние сол күйінде қалды. 1975 жылы Композиторлар Одағының төрағасы, көрнекті композитор, марқұм Еркеғали Рахмадиев ағамыз жас композиторлар мен жас ақындарды шақырып, кездесу жасады. Сонда Шөмішбай Сариев пен Жарасқан Әбдірашевпен таныстым. Шөмішбай менімен ерінбей еңбек етті. Әлі күнге дейін әуелі шығарманың музыкасын жазамын. Сосын сол идеяны ақынға айтамын. Тіпті, әр жолдың буындарын жазып беремін. Текст көңілден шықпай жатса, басқа да варианттарын жазамыз. Соған Шөмішбай шыдады. Жұрт сүй­сініп тыңдайтын қаншама жақсы әндер осылай дүниеге келді.
– Өнер майданында бірге жүріп, дүниеден ерте озған композиторлар Жолан Дәстенов, Сейдолла Бәй­те­реков және Тілес Қажы­ғалиев секілді достары­ңыз жайында не айтар едіңіз?
– Соғыстан кейін туған­дар­дың барлығы талантты болып ер жетті. Мен олармен жас күнімнен жақын араластым. Бір-бірімізге жазған шы­ғар­маларымызды көрсетіп, пікір алысып, қуанатынбыз. Арамызда ешқандай іштарлық болған емес. Ойланып қарасам, соның барлығы олардың талантты болғандығынан деп айтамын. Өкінішке орай, қазақ өнерінің дамуына ерен үлес қосып жүрген осы жігіттер өмірден ерте озды. Мемлекет олардың талантын, еңбектерін дер кезінде бағаламағандықтан, іштерінен күйіп, бәрі де жүректен жанып кетті. Мен де сол күйіктен жүрекке үш рет ауыр операция жасап, о дүниеге сапарлап келгендей болдым. Құдайға шүкір, Астанадағы бас кардиолог Юрий Пяның арқасында аман қалдым. Ол кісі болмағанда, жер бетінде жүрмес едім. Содан бері он бір жыл өмір сүріп келемін.

БАС ҚАЛАДА  «АСТАНА» ДЕГЕН СИМФОНИЯ
ЖАЗДЫМ
– Бес жылдан бері елорда­ның тұрғынысыз. Бас қала­мыз сіздің шығарма­шы­лы­ғыңызға шабыт қосты ма?
– Әрине, тіршілігіме оның ешқандай әсері жоқ. Құдай берген құдірет болғандықтан, шабыт ешқашан толастамайды. 1997 жылы Алматыдан Ақмолаға көшерде Президент Әкімшілігінен хабарласып: «Жаңа елордаға барасыз ба?» деп қоңырау шалған еді. Мен сол кезде бас ордаға арнайы шақырылған жиырма өнер адамының ішіне кірген екенмін. Бірақ, одан бас тартып, Алматыда қалып қойдым. Астанадағы Қазақ ұлттық өнер университетінің ректоры Айман Мұсақожаева он жыл бойы ізімнен қалмай, қайта-қайта шақырған соң осында келдім. Елордаға келгеннен кейін денсаулығым дұрысталды. Барлық жағдайды жасап берді. Аталған университеттің профессорымын. Студенттерге композиторлықтан сабақ беремін. Осында келгеннен кейін «Астана» деген симфония жаздым. Құрманғазының «Ақсақ киік» деген күйін хорға өңдеп шығардым. Тағы да басқа шығармалар жазылды. Ең бас­тысы, далада туғандықтан ба, маған бас қаланың ауа-райы мен желі денсаулығыма жағып, күш жинадым.
– Қазақ компози­тор­ла­рының ішінде табиға­ты­ңызға жақын деп кімдерді айтар едіңіз?
– Біздің классиктердің арасынан Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Нұрғиса Тілендиев, Еркеғали Рахмадиев пен Ғазиза Жұбанованың шығармаларын жаныма жақын көремін. Бірақ, оларға ешқашан еліктеген емеспін. Өз жолымды ертерек тауып алдым. Алайда, мен айтып отырған тұлғалардың қазақ өнерін шырқау биікке көтергенін ұмытуға болмайды. Меніңше, олар – ғасырда бір туатын сирек дара тумалар деу­ге болады.
– Атаққа, марапатқа қалай қарайсыз?
– Әрине, жоғарыда өнерде бірге жүрген достарымның еңбектері еленбей, мемлекеттік марапатқа ілінбей, соған іштері­нен күйініп, жүрекке жүк түсіріп, өмірден өтіп кеткенін айттым. Менің де ауырып жүргенімнің бір себебі сол деп ойлаймын. Еңбегің болса да, мемлекеттік дәрежеде бағаланбай жатқаны өкінішті. Басқалар алып жат­қанда «одан менің қай жерім кем?» деген арам ой адамға бірінші келеді ғой. Арам ойды жеңген адам – нағыз адам болады. Әңгіме сонда.
– Өмірдегі мұратыңыз қандай?
– Меніңше, нағыз композитор адал болмаса, жүрегі таза болмаса, талантты шығарма жаза алмайды деп ойлаймын. Алдымен тазалық болған дұрыс.
– Ардақты аға, осы тазалы­ғыңыздан таймай, хал­қы­ңызды тамаша шығарма­ларыңызбен қуанта беріңіз!

Сұхбаттасқан:
Азамат ЕСЕНЖОЛ