Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев VIII сайланған Парламенттің бірінші сессиясының ашылуында сөз сөйлеген кезде «Халықтың басым көпшілігі үшін тұрғын үй – ең өзекті мәселе. Маған азаматтардан күн сайын жүздеген өтініш келеді. Оның ішінде қолжетімді баспанамен қамтамасыз етуді сұраған хаттар өте көп. Бұл түйткіл мемлекет тарапынан мүмкіндігінше шешіліп жатыр. Тағы да қайталап айтамын, мемлекет шын мұқтаж адамдарға ғана жәрдем береді. Тұрғын үй саясаты нарықтағы ахуалға тығыз байланысты. Сондықтан біз осы саладағы саясатымызды қайта қарап, оның мейлінше әділ әрі икемді болуын қамтамасыз етуіміз керек» деп баса айтқан еді.
Әлеуметтік даму қарқынының үдеуі мен өмір сүру деңгейі біртіндеп жоғарылауына сай, тұрғын үй мәселесі де көрнекілене түсетіні белгілі. Өйткені тұрғын үй мәселесі тұрғындардың өмір сапасымен ғана байланысты болып қоймай, бір елдің экономикалық дамуымен, әлеуметтік тұрақтылығымен де байланысты. Сондықтан баспана мәселесін шешіп, тұрғын үй саласын дамытудың мақсаты да халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, тұрғын үй нарығында сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізу, сондай-ақ ұлттық экономиканың дамуына дем беру болып саналады.
Қазақстанда жұрттың баса назар аударып отырған, ұзақ уақыттан бері үйлесімді шешім таппай келе жатқан мәселенің бірі осы тұрғын үй мәселесі екені рас. Себебі тұрғын үй бағасы күн санап артпаса, арзандаған емес. Табысы күнкөріс көзінен артылмайтын көпшіліктің қалтасына ипотеканың өзі артық салмақ. Әрине, тұрмысы төмен отбасылар мен жалғызбасты аналарға мемлекет тарапынан жеңілдік қарастырылған. Бірақ бәрінің мәселесін бағдарлама шешіп жатыр деп тағы айта алмаймыз.
Алғашында «2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы», одан кейінгі жылдары да жалғасын тапқан «2008-2010 жылдарға арналған мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы» да күн өткен сайын сиырқұйымшақтанып кетті. Кейін «Қолжетімді баспана-2020» мемлекеттік бағдарламасы атқарылды. Оған қатысудың негізгі шарты – «Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінде» жеке шотыңыздың болуы және де кемінде үш жарым жыл бойы тұрақты түрде ақшаның аударылып отыруы. Сонымен қатар, «5-20-25», «7-20-25», «Жас отбасы», «Бақытты отбасы», «Әскери баспана», «Нұрлы жер» бағдарламалары атқарылғанмен, ол да халықтың қағанағын қарық, сағанағын сарық қыла алған жоқ. Неге?
Ең бастысы, халықтың кірісі төмен, банктің өсімі өте жоғары, тұрғындарға тиімді деген «Отбасы банктің» пайыздық мөлшерлемесінің өзі 5 пайыздан кем емес. Демек, тұрғын үй саласындағы қиыншылықты тек Үкіметтің жеңілдік саясатына ғана сүйеніп шешуге болмайды, керісінше, баспана мәселесін шешудің халыққа тиімді басқа да жолын қалыптастырып, оны жыл сайын кемелдендіріп отыру керек сияқты.
Ірі қалаларда қаншама тұрғын үй салынғанмен, оның көбін тағы да байлар сатып алып жатыр. Демек, байларға салынатын салықты көбейтумен қатар, бір басында 2-ден артық үйі бар тұрғындарға салынатын мүлік салығын да көбейту керек
«Отбасы банк» АҚ – еліміздегі тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін жүзеге асыратын жалғыз банк. Әрине, басқа банктер арқылы да үй алуға болады, алайда олардың несие өсімі өте жоғары болғандықтан, көп адамның қалтасы көтере бермейді. Сондықтан да үй алуға құлшынған азаматтардың көбі алдымен осы «Отбасы банкін» жағалайды.
Біздің ел қарызды Қытайдан, тәжірибені Еуропадан алуға әдеттенген. Жоғарыда айтылған «Отбасы банкінің» тиімді саясаты да – Еуропа елдерінің үлгісі. Алайда бұл әлемдегі ең тиімді әрі өсімі ең төмен тәсіл емес. Себебі Жапонияда үй несиесі 2 пайызбен берілсе, Қытайдың «Тұрғын үймен қамтамасыз ету қоры» әдісінің де артықшылығы көп.
Қытайда банк арқылы үй алудың 2 жолы бар, оның бірі 7 пайыз өсіммен берілетін бизнестік кредит болса, екіншісі – өсім мөлшері 4,2 пайызға келетін тұрғын үй жинақ қоры арқылы берілетін несие. Қазақстанда «Отбасы банкінен» басқа банктен үй алу үшін несие алсаңыз, өсімі 12 пайыздан 23 пайызға дейін барады. Оған салық, қызмет өтеу (комиссия) ақысы сияқты шығымдарды қоссаңыз, алды 25 пайызға таяп жығылады деп айтуға болады. Ал Қытайда тұрғындар сол 7 пайыз өсімнің өзін салмақ санап, көбінде «Тұрғын үймен қамтамасыз ету қоры» арқылы үй алуға тырысады. Алайда оның да шарты бар, яғни бұл жолмен Үкімет қызметкерлері, кәсіпорын, серіктестік жұмысшыларының үй алуына мүмкіндігі бар. Қызметкердің немесе жұмысшының жалақысынан ай сайын 5 пайыз ұстап қалып, жұмыс беруші орын (мекеме, ұйым, серіктестік) оның үстіне дәл сондай сомада ақша қосып, жұмысшының жеке шотына салып отырады. Қызмет істеген жылың ұзарып, жалақың өскен сайын қор атынан жеке шотқа түсетін қаржы да молайып отырады. Баспана алғысы келгендер үйдің жалпы бағасының 30 пайызын төлегеннен кейін, «Тұрғын үймен қамтамасыз ету қоры» арқылы 4,2 пайызбен 30 жылдық мерзімге дейін (зейнетке шығуға таяғанда немесе зейнеткерлерге бұл несие берілмейді) несие рәсімдеуіне болады. Егер жеке шотыңыздағы «Тұрғын үймен қамтамасыз ету қоры» арқылы жинақталған ақша ай сайынғы төлемге жететін болса, банк сол шоттан автоматты түрде ай сайын төлем сомасын ұстап қалып отырады, ал жетпесе, жалақысынан үстемелеп төлейді. Бұл қаржыны үй әшекейлеуге, үй салуға жұмсауға да мүмкіндік бар. Зейнетке шыққан соң шығарып алуға да болады. Қытай, міне, осы тәсіл арқылы бүкіл қызметші, жұмысшыларының үй мәселесін шешіп отыр. Бұл қызмет істейтін жастардың баспаналы болуына да өте тиімді. Біздіңше, Қазақстанға да осы әдісті сынап көруге болатын секілді. Себебі жастар қашанғы жалғыз «Отбасы банкінің» кезегін күтеді? Оның да кейбір кереғар шарты бар: депозит ашқаныңа 3 жыл толуы әрі алатын үйдің жалпы бағасының жарты ақшасы жиналған болуы шарт. Ең қызығы, депозит ашқаныңа 3 жыл толған болса да, үй алуға 2-3 миллион ақшаң жетпей тұрса да, сөзсіз, үй бағасының жартысын несиемен алуың керек. Ең түсініксіз жері – осы. Не үшін жетпей тұрған бөлігіне несие берілмей, сөзсіз үй бағасының жартысын несиеге жатқызу керек? Алда-жалда депозит ашқанына 3 жыл толмай тұрып үй алатын болса, 3 жылға толмаған мерзім ішіндегі өсімнің өзі удай қымбат. Мәселен, депозит ашқанына 1 жыл болған салымшы 10 миллион теңгеге үй алмақшы болып, үйдің жарты бағасы – 5 миллион теңгені төлесе де, несиеге алған 5 миллион теңгені алғашқы 2 жылда кемінде 8,5 пайызбен екі еселеп төлеуге мәжбүр. Былайша айтқанда, депозит ашқан мерзіміңіз 3 жылға толмағаны үшін алдын ала төлеген 5 миллион ақшаңыздың үстінен 8,5 пайыз өсім беруге немесе толмаған 2 жыл үшін 5 миллион теңгенің өсімін 17 пайыз бойынша төлеуге міндетті. Толмаған 2 жылы үшін алған несиесіне 8,5 немесе 10 пайыз өсім төлесе бір сөз, екі еселегендей 17 пайызға шығару қарапайым халық үшін ақылға қонымсыз. Екіншіден, бұл – жаңадан бас құрап, үй алғысы келетін жастар үшін үлкен кедергі. Сосын да олар 3 жыл бойы банктің жеңілдігін күтіп, үй жалдап тұруға мәжбүр. Қазақстанда үй алудың ең тиімді саясаты делінген жүйенің өзі осындай… Ал «7-20-25» бағдарламасы үй алуға талпынған кез келген тұрғынға бұйыра бермейді. Оның үстіне, «Арық атқа қамшы ауыр» дегендей, 7 пайыздық өсімі де жоғары. Қарызға батқан қазақстандықтардың үйдің құлына айналып бара жатқанының бір себебі осында.
Тағы бір ескеретін мәселе, Қазақстанда үй кіріс көзіне айналған. Яғни кедейлер мен қарапайым халықтың бір баспанаға қолы жетпей жүрсе, ал байлар мен ақшасы барлар үш-төрттен, тіпті одан да көп үй алып, оны жалға беру арқылы да табыс тауып отыр. Бұл жағдай тұрғын үй бағасының қымбаттауына, тұрғын үйдің жетіспеушілігін тудыруда. Ірі қалаларда қаншама тұрғын үй салынғанмен, оның көбін тағы да байлар сатып алып жатыр. Демек, байларға салынатын салықты көбейтумен қатар, бір басында 2-ден артық үйі бар тұрғындарға салынатын мүлік салығын да көбейту керек. Бұл мәселеде бізге Қытай тәжірибесі ауадай қажет. Өйткені үй тұрғын саласындағы жасырын пайданың жолын кеспей, халыққа баспана ешқашан қолжетімді болмайды.
