Қуаныш АЙТАХАНОВ, Сенат депутаты: Бала сүю – жеке азаматтардың ғана мүддесi емес

«Астана Ақшамы» 05.04.2012 10:38

0 144

– Биылғы жыл басталысымен-ақ, бiр топ депутат халықтың құлағына майдай жағатын жақсы сөз айтып, демография мәселесiн көтердiңiздер. Неге?
– Демография – елiмiздегi ең негiзгi мәселелердiң бiрi. Себебi, бiздiң жерiмiз кең-байтақ, дүниежүзi бойынша тоғызыншы орын аламыз. Ал бiрақ халқымыздың саны тым аз. Статистика агенттiгi жақында мәлiм-дегендей, ұзын-саны 16,8 миллион ғанамыз. Айналамызда кiлең алып елдермен көршiлеспiз. Мысалы, Қытайдың 1,5 миллиард халқы бар. Олардың бiр жылдық өсiмiнiң өзi бiздiң жалпы санымызбен теңеседi. 16-17 миллион екен. Оның үстiне, биылғы жылдан бастап, халқының қартайып бара жатқанынан қорқып, бiр баладан емес, екi баладан тууға рұқсат берiп отыр. Оңтүстiгiмiздегi – Өзбекстан халқы да қазiр 30 миллионға жуықтап қалды. Олардың жерi өздерi үшiн тар. Сол секiлдi, Ресей. Ол да алып мемлекет. Сондықтан, бiзге халықтың санын арттыру, өсу мәселесiн қарас-тыру қажет.
– Сонда қазiр өсiм жоқ па?
– Өсiм бар, әрине. Құдайға шүкiр, Елбасымыздың сарабдал саясатының арқасында экономикамыз қарқынды дамып келе жатыр. Соған қарай та-биғи өсiм де белең ала бастады. Бiрақ, бұл көңiл толтыратын көрсеткiш емес. Неге десеңiз, халықтың табиғи өсiмi жағынан бiз бүгiн 1991 жылғы көрсеткiштен сәл-ақ асып отырмыз. 1991 жылы халқымыздың саны 16,3 миллионды көрсеткен болса, қазiр 2011 жылғы желтоқсандағы дерек бойынша, 16,6 миллионбыз. Ал осыдан екi-үш жыл бұрын бұл тiптен төмен болған. Тәуелсiздiк алған жылмен салыстырғанда табиғи өсiмiмiз аз болып келдi. Мысалы, 2000 жылы – 14,9 миллион ғана болдық. Өсiм 2006 жылдан бастап жоғарылай бастады. Сол жылы 15,2 миллионды құрасақ, 2010 жылы 16,2 миллионды құраппыз. Бұның бәрi халыққа жасалып жатқан жағдайдың арқасында орын алып отыр.
Айталық, табиғи өсiм туудың көбейiп, өлiмнiң азаюымен есептелетiн болса, 2006 жылы елiмiзде 301 мың сәби дүниеге келдi. 2010 жылы олар 367 мың болды. Ал, өткен 2011 жылы 373 мың сәби туылды. Алдағы жылдарда бұл өсiм тағы да көбейiп, жылына 400 мыңнан астам сәби дүниеге келуге тиiс. Жалпы жылына 2-3% өсiмге қол жеткiзу үшiн, бiзде 550-650 мың бала туылуы қажет.
– Өсiм қай облыстарда жоғары?
– 1991 жылы табиғи өсiм 1000 адамға шаққанда 13 болса, қазiр – 13,75-ке жеттi. Бұл тұрғыда негiзiнен Оңтүстiк Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау, Атырау, Жамбыл, Алматы облыстары алда келедi. Бұлардың бәрi де өзiмiздiң қаракөздер тұратын, қазақи облыстар. Ал осылардың iшiнде ең табиғи өсiмi жоғары облыс – Маңғыстау. Онда халықтың өсiмi 1000 адамға шаққанда 25-тi құрайды. Салыстырып көрiңiз, республика бойынша өсiм 13,75 болса, мұнда бiр облыстың өзiнде көрсеткiш екi еседей жоғары. Содан кейiн Оңтүстiк Қазақстан. Мұнда – 24,72. Қызылордада – 21, Жамбылда – 19, Атырауда – 21. Баса назар аударып айта кететiн нәрсе Астана да өсiмi жоғары қалаға жатады. Мұндағы коэффициент – 20,8. Республикалық орташа көрсеткiштен анағұрлым жоғары.
– Астанада табиғи өсiмнiң жоғары болуын сiз немен түсiндiресiз?
– Астанаға жан-жақтан жастар келiп жатыр. Студенттер бар, жұмыс iздеп келгендерi бар. Қиналып, үйсiз-күйсiз жүргенiне қарамастан, олардың көбi үйленедi. Сосын тым болмағанда бiр бала сүйедi. Астанаға, байыптап қарасаңыз, қария кiсiлер көп келе бермейдi. Олардың жерсiнуi қиындау. Оның үстiне мұнда келетiндердiң бәрi – алдына iрi мақсат қойған азаматтар.
– Демек, жалпы, елiмiзде табиғи өсiм бар екен. Бiрақ сiздер сонда да дабыл қағып, бала тууды ынталандыру керек деп отырсыздар ғой.
– Бiздiң республика халқы жас. Бiзде демографиялық өсу қарқыны өте үдемелi болуға үлкен негiз бар. Бала туу жасындағы әйелдер мен қыздар, бала туғызу жасындағы ер-азаматтар қазiр халықтың 35%-ын құрайды.
Ал, дамыған елдердiң көбiнiң ұлты қартайған. Бала туу мүмкiндiгi жоқ. Сондықтан, осыны пайдаланып қалуымыз керек.
Ойлап қараңыз, бiз 1991 жылдағы көрсеткiшке, осыдан 20 жыл бұрынғы жағдайға ендi жеттiк. Ал 20 жыл сонда қайда қалады? Бәрi керемет болып кеткен болса, қазiр қарыштап алға дамуымыз керек емес пе едi?
– Ғани Қасымов әр туылған сәби үшiн 2 миллион теңгеден берiлуi керек деп пiкiр бiлдiрдi. Сiздiңше… бұл қалай?
– Есеп жасап көрейiк. Бiзде қазiр жыл сайын 350-400 мыңдай бала туылады. Былтыр, мысалы, 373 мың сәби дүниеге келдi. Осыны 2 мил-лионға көбейтсек, 800 миллиард теңге төлеуiмiз керек болады. Бұл – республикалық бюджеттiң 6-дан не 7-ден бiрi. Ал бюджеттiң көбiн осылай жөргекпұлға арнасақ, алғашқы бала туғанның бәрiне 2 миллионнан лақ-тырып бере берсек, онда басқа салаларды қайтемiз? Денсаулық сақтау, бiлiм беру, жол салу, құрылыс, ауызсу мәселелерiн кiмнiң мойнына асамыз? Сондықтан, менiңше, ақылға сыйымды, мүмкiндiгi бар бастамаға құлақ асқан дұрыс.
– Сiздiңше, дәл бүгiнгi жағдайда бала тууды ынталандырудың ақылға сыйымды тәсiлi қайсы?
– Бiздiң елiмiзде ең төменгi жалақы – 17 мың 800 теңге. Ең төменгi күн-көрiстiң деңгейi де 17 мың 800 теңге. Онда неге бала тапқан аналарымызға осы ең төменгi жалақы мөлшерiнде айлық төлеп отырмасқа?! Ол көп емес. Ал қазiр бiзде бiрiншi балаға 5,5 айлық есептiк көрсеткiште жәрдемақы берiледi. Көлемi – 8 мың 999 теңге. Ал мен осыны екi есе көбейтiп, ең төменгi жалақы мөлшерiнде бала күтiмiмен отырған аналарға 17 мың 800 теңге төлеп тұруды жөн деп бiлемiн. Өйткенi, ол түнiмен ұйықтамайды. Баласын емiзедi, тамақтандырып, кiр-қоңын жуады. Бiрақ, ол мемлекеттiң бiр азаматын өсiрiп отыр ғой. Демографияға үлес қосып отыр. Оның орнына алып қараңыз, бала тумаған әйелдер қызметiне барып, өз басын ғана күтiп, керiлiп жүрiп 70-80 мың жалақы алады… Менiң ұғымымда, басты фактор адам болғандықтан, адамнан ешнәрсенi аямаған дұрыс. Аямағанда бәрiн сарп етiп бере салу керек емес, мүмкiндiкке қарай ынталандырып, адам құндылығын арттыруды, оның санын көбейтудi ойлау керек.
Қазiр бiзде жөргекпұл 30 айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде берiледi. 50 мыңның төңiрегiнде. Менiңше, бұны да көбейтуге болады. 2 миллион болмаса да, 100 мың, 150 мың етiп өсiруге болады. Оған мүмкiндiгiмiз жетедi.
– Бiзде бала туралы айта бастаса, «балаңды мен үшiн тапқан жоқсың» дейтiндер бар. Расында, баланы қазақ кiм үшiн туады?
– Бала сүю жекелеген азаматтардың ғана мүддесi емес. Сәбилердiң көптеп туылып, адам санының артуына мемлекет те мүдделi. Осыны ұмытпауымыз керек.
Бiрақ, бiр баланы туып алып, бетiне қарап отырғандарды көкке көтерудiң де қажетi жоқ. Бiрiншi балаға миллиондап қаржы берiп отыратын болсақ, бiр баламен шектелiп қала беретiндер көбейiп кетуi мүмкiн. Сондықтан ынталандыруды үшiншi, төртiншi баладан бастау керек. Ал бесiншi, алтыншы бала тапқандарға жәрдемақыны тiптен көбейту қажет.
– Бүгiнде Астанада тұрғын үй алуға кезекке тұрғандардың саны жылдан-жылға артып келедi. Қазiр олар 21 мыңнан асыпты. Бұлардың көбi – басқа аймақтардан ағылып келiп жатқан көпбалалы отбасылар. Бiр қаланың бюджетiне салмақ салмаудың, сiздiңше, қандай жолдары бар?
– Астананың магнитизмi күштi болып тұрса, оған қуануымыз керек. Жұрттың Астанаға ағылуы – табиғи құбылыс. Мысалы, әлгi көпбалалы отбасылар да, менiң пiкiрiмше, Астанаға үй сұрап, қайыршылық етудi мақсат етiп келмейдi. Жұмыс iздеп келедi. Балаларының болашағын ойлап келедi. Бұл – жақсы нәрсе. Ал, барлық проблема бiр қаланың бюджетiне тiрелiп қалмау үшiн, менiңше, барлық аймақтарда көпбалалы отба-сыларға, «Алтын алқа», «Күмiс алқа» иелерiне жасалатын қамқорлықты күшейту керек. Ол үшiн арнайы бағдарламалар қабылдау қажет.
– 2011 жылғы желтоқсандағы көрсеткiш бойынша, 16 миллион 657 мың халықтың 9 миллион 101-i қалада тұрады екен. Яғни, халықтың жарты-сынан көбi – қалалық.
– Әлгi көрсеткiштi пайызға шаққанда халықтың 54,6 %-ы қалада да, 45,4 %-ы ауылда. Ол – заңдылық. Урбанизация – барлық елге тән нәрсе. Қазiр, мысалы, дамыған елдерде қаланың халқы 90% да, ауыл халқы 10% ғана. Ауылдықтары 5%-ды ғана құрайтын елдер де бар. Оларда еңбек өнiмдiлiгi өте жоғары. Бiзде бiр адамға шаққанда еңбек өнiмi 4-5% болса, басқа елдерде бұл 50%-ға дейiн келедi. Яғни, 10 есе жоғары. Соған байланысты, дамыған елдерде көп адам қалада тұрады. Iрi қала болмаса да, кiшiгiрiм қалаларда. Бiз де келешекте соған келуiмiз керек. Әлгiндей 5-10% болмаса да, халықтың ауылда тұратындары 30%-дан аспауға тиiс.
– Бұл қазақтың ұлттық болашағына қалай әсер етуi мүмкiн?
– Ол бiздiң саясатымызға байланысты. Бiз өзiмiздiң ұлттық саясатымызды оңдап, ұлттық дәстүр, салт-санамызды, тiлiмiздi сақтауға ден қоятын болсақ, бұл қайта жақсы ықпал ететiн болады.