Қазіргі таңда «АЛЖИР» мемориалды-мұражай кешенінің ұжымы ғылыми-зерттеу жұмыстарының ауқымында Ақмоладағы «АЛЖИР» лагерінде отырған «Отанын сатқандар» әйелдерінің тізімін анықтап, мәліметтер базасын жасауда.
Осы орайда Астана қаласы мен Ақмола облысы бойынша заңсыз қуғын-сүргін құрбандарының қауымдастығы мен «Мемориал» Халықаралық қоғамы 2003 жылы Мәскеу қаласының «Звенья» баспасынан шыққан «Узницы АЛЖИРа» кітабы негізге алынып отыр. Онда 1938-1940 жылдары Ақмола және Карлагтың басқа да бөлімшелерінде отырған 7259 әйел туралы қысқаша анықтамалар берілген. Осы кітап бойынша 2007 жылы мұражай аумағында тұрғызылған Зерде қабырғасында жазықсыз зардап шеккен 7270 әйелдің есімдері мәңгіге жазылған.
Зерде қабырғасына 2012 жылы 15 әйелдің есімі қосылды. Олар: Л.В.Головня-Бабицкая, Л.В.Домбровская, Т.П.Ивинг-Афонина, М.Ильясова, Л.А. Крюкова-Русланова, А.М.Ларина-Бухарина, Е.И.Лорберг-Калинина, Е.Д.Найдис, Т.К. Окуневская, Р.М.Плисецкая, Г.И.Руденко, Н.И.Сац, Г.И.Серебрякова, А.В.Тимирева, Т.П.Шугаевская. Бұл қаралы тізімнің одан әрі жалғасары түсінікті және осы бағытта жұмыс жүргізілуде.
«АЛЖИР» тұтқындары жайлы жаңа деректер үнемі табылуда. Қырғыз Орталық Атқару комитетінің төрағасы Сейітқали Меңдешевтің әйелі Рәзия Меңдешева, ҚАКСР тұңғыш прокуроры Сүлеймен Есқараевтың әйелі Мариям Есқараева, қазақтың тұңғыш режиссері Жұмат Шаниннің әйелі, алғашқы қазақ актриссаларының бірі – Жанбике Шаниналар туралы материалдар соңғы уақытта келіп түсті.
Мұражай ғылыми қызметкерлерінің зерттеулері нәтижесінде Астана қаласындағы көзі тірі жалғыз «АЛЖИР» тұтқыны Анна Ендановамен тығыз байланыс орнатылды. Бүгінде ол кісінің жасы – тоқсан жетіде. Жыл сайын Анна Григорьевнаның туған күні 5 наурызда мұражай қызметкерлеріне оның үйіне барып, сұхбаттасып, материалдық көмек көрсету дәстүрге айналды.
Сол сияқты 2012 жылы мұражай қорына «АЛЖИР» тұтқыны А.Н.Медяникованың лагерьде туған қызы Галина Ивановна Медяникованың туу туралы куәлігі біздің қорымызға тіркелді. Анна Нестеровна Медяникова 1907 жылы Амур облысының Тамбов ауданы Крестово-Воздвиженка селосында туған, ұлты орыс, үй шаруасымен айналысқан. 1937 жылы 5 қарашада «Отанын сатқанның отбасы мүшесі ретінде» Свободный қаласының түрмесіне қамауға алынып, 1938 жылы 8 наурызда Ақмола лагеріне жіберіледі. Лагерьден 1946 жылдың 14 қаңтарында босатылады. А.Н.Медяникова түрмеге қамалғанда, үш баласы болған және қызы Галина Медяникова, туу туралы куәлігіне сәйкес, 1944 жылы 3 қазанда Ақмола лагерінде дүниеге келген. Галина Ивановна қазіргі күнде Қарағанды қаласында тұрады, оның айтқанына сүйенсек, ол анасымен лагерьде 1946 жылдың 14 қаңтарына дейін болған. Сол себептен ол саяси қуғын-сүргіннен зардап шеккен деп танылып отыр.
Мұражай қоры 2013 жылы «АЛЖИР»-де отырған ленинградтық әйелдер О.И.Истомина, Е.Е.Крамер, Р.Х.Журбина, Р.И.Муравская, Эсфирь Бенсман-Кульджанова, Ядвига-Ирена Иосифовна Верженскаялардың архивтік материалдары мен фотосуреттерімен толықтырылды.
Ольга Игнатьева Истомина КСРО НКВД Ерекше Кеңесінің шешімімен Отанын сатқандардың отбасы мүшесі ретінде 8 жылға бас бостандығынан айырылып, 1943 жылдың 8 қыркүйегінде босатылды. Оның күйеуі Сергей Иванович Истомин тұтқындалғанға дейін Орман халық комиссариатының ағаш өңдеу бас басқармасының басшысы болды. 1938 жылдың 3 ақпанында КСРО Жоғарғы сотының әскери коллегиясының шешімімен революцияға қарсы террорлық ұйымға қатысқаны үшін тұтқындалып, Мәскеу қаласында сол жылғы 25 сәуірде атылды.
Евгения Ефимовна Крамер КСРО НКВД Ерекше Кеңесінің шешімімен Отанын сатқандардың отбасы мүшесі ретінде 5 жылға бас бостандығынан айырылып, 1943 жылдың 21 ақпанында босатылды. Оның қүйеуі Яков Исаакович Крамер Қатынас жолдары халық комиссариаты басшысының көмекшісі болды. 1937 жылдың 16 қарашасында оңтроцкисшіл революцияға қарсы террорлық ұйымының мүшесі ретінде тұтқындалып, 1938 жылдың 15 ақпанында ату жазасына кесілген.
«АЛЖИР» тұтқыны Ревекка Хаимовна Журбинаның немересі Алексей Журбин бізге арнайы келіп, мұражай ұжымына әжесі жайлы естелік жазып, ол кісіге қатысты материалдар тапсырды. Немересінің мұражай қорына тапсырған түпнұсқа материалдарының ішінде Ревекка Хаимовнаның лагерьде отырғанда, 1941 жылғы 8 наурызда құрбыларына арнап жазған өлеңдері құнды жәдігер болып табылады. Оның күйеуі Авраам Алексеевич Журбин тұтқындалғанға дейін Одесса облыстық тұтынушылар одағы президиумының төрағасы болады.
Ғылыми қызметкерлердің ізденістерінің нәтижесінде 2013 жылдың шілдесінде мұражайдың әкімшілік қабатында «Біз куәлік етеміз» тақырыбындағы жаңа экспозиция ашылды. Экспозицияда тоталитаризм дәуірінің Кеңес Одағындағы ең үлкен әйелдер лагері «АЛЖИР»-де қамауда болған Одаққа танымал әнші Лидия Русланова, ақындар мен жазушылардың жұбайлары, оның ішінде: Гүлжамал Майлина, мемлекет қайраткерлерінің жұбайлары: Әзиза Рысқұлова, Дәмеш Жүргенова, Гүләндам Қожанова, Анна Каган, Зұфнұн Нұрмақова, Фатима Османова, Елизавета Сәдуақасоваларға және актриссалар: Рахиль Мессерер-Плисецкая, Татьяна Окуневская, Наталья Сац, Лидия Френкель, белгілі жазушы Галина Серебряковаға қатысты фотосуреттер, құжаттар, хаттар, олар тұтынған жеке заттары қойылды.
Әсіресе, «АЛЖИР» мемориалды мұражайының аумағында кезіндегі лагерьдегі барактың шағын үлгіде салынып, жәдігерлермен жабдықталуы елеулі оқиғаға айналды. Осындай барактарда 1938-1953 жылдары тұтқын әйелдер тұрды. Әрбір барак шамамен 200-300 адамға есептелген. Келушілердің назарларына барактың ішіне орналастырылған «АЛЖИР» тұтқындарын балаларынан айыру» диорамасы ұсынылады. Барак пен диораманың авторы – Қазақстан Республикасы Суретшілер одағының мүшесі Игорь Баграмов.
Биыл мұражай қорына «АЛЖИР» тұтқыны Мария Владимировна Минкинаның лагерьге бара жатқанда 1938 жылы туыстарына жазған хаты келіп түсті. Хатты осы күнге дейін оның қызы Инна Бронштейн сақтаған. Бүгінде Инна Беларусь Республикасының астанасы Минскіде тұрады. Беларусь Республикасының Қазақстандағы бұрынғы елшісі Валерий Брылевтің жұбайы Мария Брылеваның көмегімен құнды хат біздің мұражайға да жетті.
Мария Минкина 1937 жылғы 28 қарашада КСРО НКВД Ерекше Кеңесінің шешімімен Отанын сатқандардың отбасы мүшесі ретінде 8 жылға бас бостандығынан айырылған. 1938 жылғы 24 қаңтарда Орша қаласынан Ақмола лагеріне әкелінді. Оның күйеуі Яков Анатольевич Бронштейн Белорусь жазушылар Одағының жауапты хатшысы болады. Ол халық жауы ретінде айыпталып, 1937 жылы Минск қаласында атылады. Қазір әбден сарғайған хат «АЛЖИР» мемориалды-мұражай кешенінің экспозициясында ұмытылмас, қаралы қасіретті күндерді еске алатын, құнды мұра ретінде сақталуда.
Мұражайда жылдан-жылға зерттеу жұмыстары дами түсуде. Атап айтсақ, мұражай қорының материалдары бойынша «алжир» тұтқындары мен олардың балаларының «қорқынышты түстей» атты естеліктер жинағы баспаға әзірленді. Мұражайдың аумағында «алжир» тұтқындарының рухына арналған қазақстан республикасындағы шетел елшіліктері ескерткіш белгілерін орнатуда.
P.S
Мұражайдың www. аlzhir.kz веб-сайты мен виртуалдық туры ашылды.
Мұражай қызметкерлері ТМД елдерінде тұратын саяси қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтарымен және Қазақстанға жер аударылғандармен бірігіп, тығыз жұмыс атқаруда, жылда ғылыми іссапарлар ұйымдастырылып тұрады.
Биыл «АЛЖИР» тұтқыны Т.П.Афонина тұрған Астана қаласындағы Есенберлин көшесі, 15-үйде ескерткіш тақта ашуды және 31 мамыр – саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні қарсаңында мұражай ұжымы Татьяна Павловнаның үйінде тұрған, оны өмірінің соңғы кездерінде бағып-қаққан, бүгінде сол үйде тұрып жатқан, шәкірті Валентина Алексеевна Быковскаямен кездесу ұйымдастыруды жоспарлап отырмыз.
Лауренсия Әбдірахманова,
«АЛЖИР» мемориалды-мұражай кешені директорының ғылым жөніндегі орынбасары
