Мемлекеттік реттеудің күрделі салаларының бірі – мемлекеттік сатып алулар. Әсіресе құрылыс саласындағы мемлекеттік сатып алулар туралы заңды ілгерілету мәселесі өзекті. Осы тұрғыда салаға байланысты бірнеше сұраққа Құрылыс және жер қатынастары комитетінің төрағасы, «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының Президиум мүшесі, Астана қаласы Кәсіпкерлер палатасының Өнірлік кеңесінің мүшесі Ирина Мәнжанова жауап берді.
– Соңғы уақытта құрылыс саласындағы мемлекеттік сатып алу туралы заңға қатысты бірнеше сын пікірлер айтылуда. Бұл заң құрылыс индустриясының дамуына, инновацияларды енгізуге және экономикалық өсуге қаншалықты ықпал ете алады деп ойлайсыз?
– Заңның негізгі мақсаты – саладағы процестерді реттеу және бизнес пен мемлекет үшін де қауіптерді төмендету. Дегенмен, басқару аппаратының құқықтарын қорғауға бағытталған біржақты көзқарас қолданылады, бұл көзқарас инновациялық идеялар мен шығармашылық шешімдердің енгізілуіне кедергі келтіреді. Тендерлерге қатысу шарттары бойынша шағын және орта кәсіпорындардың қатысуы қиындайды. Бұл қаржылық кепілдіктер мен біліктілік талаптары сияқты қатаң шарттармен байланысты, олар әрдайым шағын және орта бизнестің нақты экономикалық әлеуетін көрсетпейді.
– Мемлекеттік сатып алу туралы заңның шарттары кәсіпкерлердің құқықтарын бұзады деп айтуға негіз бар ма?
– Әрине. Жаңа заңда тапсырыс беруші мен мердігер арасындағы келісімшартты бұзу шарттары бекітілген, десе де тапсырыс берушіге келісімшарт міндеттемелерін біржақты бұзу құқығы берілсе, ал мердігерге – жоқ. Сонымен қатар, азаматтық-құқықтық механизмдер, яғни бизнес мүдделерін қорғау бойынша қалыптасқан механизмдер біздің елде жұмыс істемейді, себебі мемлекеттік сатып алу туралы заң «арнайы мәртебе» тұрғысынан қарастырылады. Бұл, шын мәнінде, сотта мемлекеттік тараптың мүддесіне сәйкес құқық нормалары қолданылады дегенді білдіреді. Басқаша айтқанда, келесі жылдан бастап мемлекеттік тапсырыс беруші кез келген кезеңде мердігермен қарым-қатынасты аяқтай алады. Яғни, бұл экономикалық деспотизмді заңдастыруға әкеліп, мердігерлерді соңғы құқықтық қорғаныс құралдарынан айырады.
– Салада инновацияларды ынталандыру мақсатында заңға қандай өзгерістер енгізу қажет?
– Ең алдымен, бағалау критерийлерін қайта қарау қажет. Қазіргі уақытта мердігерді таңдау кезінде тек «жинақталған тәжірибе» басымдылыққа ие болады, бұл жобалардың сапасы мен инновацияларына зиян тигізуі мүмкін. Қосымша критерийлерді енгізу қажет, сонда тәжірибе жалғыз шешуші фактор болмайды. Екінші бағыт – келісімшарттардың икемділігін арттыру. Олардың жобалары жаңа жағдайларды енгізуге және өзгеріп отырған экономикалық жағдайларға бейімделуге мүмкіндік беретіндей болу керек, бұл жаңа шешімдерді енгізу мен өзгерістерді ескеру үшін келісімшарт нормаларын қайта қарауды талап етеді.
– Қазақстанда заңнамалық деңгейде құрылыс саласында шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін қандай халықаралық тәжірибені қолдануға болады?
– Халықаралық аренада құрылыс заңнамасына икемді шарттарды енгізу бойынша табысты тәжірибелер бар. Бірқатар еуропалық елдерде мемлекеттік және жеке сектордың ынтымақтастығы арқылы инновациялық жобаларды қолдайтын бағдарламалар мен қорлар жұмыс істейді. Ашық диалогтың арқасында инновацияларды енгізуге кедергілерді анықтап, жою мүмкіндігі бар. Әсіресе тиімді әрі танымал болған әдіс – FIDIC келісімшарттарын енгізу, онда тапсырыс берушінің және мердігердің құқықтары теңдей есепке алынады. Мұндай әрбір келісімшарт жобаны жүзеге асыру үшін жеке көзқарасты және шарттарды таңдауды талап етеді.
– Мемлекеттік органдар заңнамалық реформаларды жылдамдатуға қалай ықпал ете алады?
– Мемлекеттік құрылымдар, бизнес және қоғам арасында ашық пікірталас пен үздік тәжірибелерді алмасу платформаларын құру маңызды қадам болар еді. Пилоттық жобаларды іске асыру шынайы өзгерістердің тиімділігін көрсетуге көмектеседі. Халықаралық сарапшыларды тартып, табысты реформалар тәжірибесін еліміздің жағдайына бейімдеу де тиімді стратегияларды әзірлеуге ықпал етеді. Мемлекеттік аппарат тек өздерінің «құжат жүзінде» бар жобаларын жүзеге асырумен шектеліп қалмай, еліміздің экономикасының негізі – шағын және орта бизнестің мүдделеріне де назар аударуы тиіс. Әйтпесе, еліміз ерте ме, кеш пе, ашық олигархиялық мемлекетке айналып, азаматтардың даму, өсу және кәсіби прогресске жетуде ешқандай мүмкіндігі болмайды.
– Қазақстанның құрылыс саласындағы мемлекеттік сатып алулардың болашағын қалай көресіз?
– Қазақстандағы құрылыс саласындағы мемлекеттік сатып алулар болашақта қоғамдық мүдде мен тұрақты дамуға бағытталуы керек. Егер біз заңнаманы жаңартып, талантты және дарынды қатысушыларды тартатын болсақ, болашақ жарқын болады деп сенемін. Бұл жаңа технологиялар мен идеяларды енгізуге мүмкіндік береді, олар қала инфрақұрылымын жақсартуға, экологиялық таза және ыңғайлы орта құруға ықпал етеді. Инновациялар мен құрылысқа инвестиция салып, біз өмір сапасын жақсартып, қалалық және ауылдық аймақтарды белсенді түрде дамыта аламыз.
Индира Бержанова
