Әлемде халықаралық жағдай соңғы кездері қырық құбылып тұр. Әлемнің қожасы саналатын АҚШ-тың демократиядан гөрі экономикаға ден қойып, «Америка бірінші саясатын ұстануы», Ресеймен тіл табысып, Қытайға сауда соғысын жүргізуге сұқтануы, «Гренландияны қосып аламын» деп дөңайбат танытуы әлемдік жүйедегі қалыптасқан дипломатиялық дәстүрдің негізін шайқалтты.
Әлемді тығырыққа тірейді
Дональд Трамп қайта сайланғаннан кейін оның «Америка үшін әділетті сауда» тариф саясаты тағы да жаһандық экономиканың басты тақырыбына айналды. АҚШ-тың импорт тауарларына баж салығын арттыруы, әсіресе, болат, алюминий, технология өнімдері мен ауыл шаруашылығы тауарларына тарифтерді жоғарылатып, кейбір елдерге тариф мөлшерін 20-25 пайызға дейін көтеруі халықаралық нарықтағы тепе-теңдікті бұзды.
Қытай, Еуропа Одағы, Канада және Мексика сияқты елдерге бағытталған бұл қаржылық жоспар екі жүзді қанжардай АҚШ экономикасында да ауыр соққы болуы мүмкін. Соған қарамастан, Дональд Трамптың сауда және өндіріс жөніндегі аға кеңесшісі Питер Наварро «АҚШ-тың импорттық баждан түсетін кірісі 10 жыл ішінде шамамен 6 трлн долларға жетеді. Тек автомобиль өнеркәсібіне қатысты баждан шамамен 100 млрд доллар табыс табамыз» деп шалқайып отыр. Дегенмен импорт тауарларына салынатын жоғары тарифтер шетелдік өнімдердің қымбаттауына мұрындық болып, күнделікті тұтыну тауарларының бағасы көтеріліп, инфляция деңгейі артады да, тұтынушылардың сатып алу қабілеті төмендейді.
10 ақпанда Трамп барлық импортталатын болат пен алюминийге 25 пайыз көлемінде кедендік баж енгізуді тапсырды. 12 наурызда күшіне енген бұл шешім Австралия, Аргентина, Бразилия, Ұлыбритания, Еуропа Одағы, Канада, Мексика, Оңтүстік Корея және Жапониядан жеткізілетін өнімдерге қатысты қабылданды. Сондай-ақ 4 наурызда АҚШ әкімшілігі Канада мен Мексикадан келетін тауарлардың басым бөлігіне 25 пайыз кедендік баж салығын салса, Қытайдан әкелінетін тауарларға тарифтерді 10-нан 20 пайызға дейін көтерді (2 сәуірден бастап күшіне енді).
Әрине, АҚШ-тың тарифтерді өз бетінше көтеруі басқа мемлекеттердің қарсы шара қолданып, АҚШ-тың экспортына да кедендік салықтар енгізеді. Қазірдің өзінде Канада, Еуропа Одағы және Қытай «еруліге қарулы» әрекет ете бастады. Мәселен, Еурокомиссия Трамптың 2 сәуірде күшіне енген тарифтеріне жауап ретінде симметриялы тарифтерді ғана емес, сонымен қатар кейбір америкалық тауарлардың еуропалық нарығын толығымен жабуды қарастыруда. Бұл өз кезегінде сауда соғысына ұласып, халықаралық қатынастарды шиеленістіреді, көпжақты сауда келісімін бұзады, Дүниежүзілік сауда ұйымының рөлін барған сайын әлсіретеді.
Соғыстың тоқтайтын түрі жоқ
«Мен билік басына келсем, Ресей мен Украина арасындағы соғысты 24 сағат ішінде тоқтатамын» деп кеуде қаққан Трамптың Ресей мен Украина арасында бейбітшілік орнату жоспары жуық арада орындалмайтын секілді. Сарапшылардың дерегіне сүйенсек, Трамп билік басына келгелі Ресей шабуылды тіпті үдете түскен. Соңғы кездері Украина тарапы Ресей Харьков және Сумск облыстарына шабуыл жасау үшін әскер топтап жатыр деп мәлімдеп, өз шебінің сақтығын күшейтті. Ресей бұл шабуылға Курсктегі күштерін жұмылдырған.
Өткен жылы тамыз айында Курскке басып кіріп, 1000 шаршы шақырымға жуық аумақты 8 айға жуық ұстап тұрған Украина күштерін қуып шығуға Ресей 60 мыңға жуық әскерін жұмылдырған болатын. Ресей тарапы «Курск қазір толықтай біздің бақылауымызда» деп мәлімдегенмен, Украинамен шекаралас 3 елді мекен әлі де Украина күштерінің қолында көрінеді. Сонымен қатар Украина майдан шебіне түсетін қысымды азайту үшін енді Белград облысына шабуыл жасап, алға ілгерілеуге тырысып жатыр деген ақпарат бар. Киев мұны ресми түрде растамағанмен, ресейлік арналар Украина күштері бұл облыста да бірнеше елді басып алғанын жарыса жазып жатыр. Ал Ресей күштері Донбасс, Луганск облыстарында алға ілгерілеп, өткен аптада 2 елді мекенді басып алғанын мәлімдеді.
Жалпы майдан шебіндегі жағдайға келсек, 1000 шаршы шақырымға созылған майдан шебінде Ресей күштері басым тұр. АҚШ-тың Соғыс зерттеулері институтының (ISW) мәліметі бойынша Ресей наурыз айында Украина аумағында 240 шаршы шақырымға (93 шаршы миля) алға жылжыған. Украина күштері қазірге дейін олардың екпіндеп алға жылжуына мүмкіндік бермегенмен, АҚШ-тан келетін көмек үзілсе, көп өтпей шегіне ұрыс салуға мәжбүр болуы мүмкін.
Келісімнің де ауылы алыс
АҚШ ара ағайын болып, Ресейді өз жағына тарта отырып, соғысқан екі елді мәселені келіссөз үстелінде шешуге көндіруге тырысқанмен, «Украина мен Ресейдің соғысты бейбіт реттеу бойынша көзқарасы әртүрлі. Ортақ түйісетін тұсы жоқ. Сондықтан бейбітшілік туралы айтуға әлі ерте» деп Қытайдың Сыртқы істер министрі Ван И айтқандай, екі ел де өз мақсаты орындалмаса, соғысты тоқтауға ниетті емес екенін анық аңғартты. АҚШ ұсынған соғысты 30 күнге уақытша тоқтату ұсынысына да Ресей өз шартын қойып, бірден келісе қоймайтынын көрсетті. Трамп екі ел басшысымен телефон арқылы сөйлесіп, тараптардың өкілдері бірнеше мәрте келіссөз үстелінде кездескенмен, оның да нәтижесі шамалы болды.
Ақ үйдің баспасөз хатшысы Кэролайн Ливиттің мәлімдемесіне сенсек, АҚШ президенті Дональд Трампқа Украина мен Ресейдің президенттерінің кейінгі кезде айтып жүрген сөздері ұнамай қалған. Трамп бұған дейін Путиннің Зеленскийді «заңды президент» деп мойындамауына және Украинаны сырттан басқару тәртібін енгізген жөн деген сөзіне байланысты «қатты ашуланғанын» мәлімдеген еді. Ол егер Мәскеу жақын арада бітім жасасуға келісім бермесе, онда Ресейдің мұнай экспортына қосымша баж алымын енгізетінін айтып, сес көрсеткен. «Барлық мұнайына 25 пайыз тариф енгіземін. Тариф 25-50 пункттен тұрады» деді Трамп.
Трамп Украина президенті Зеленскийді де сынға алып, оның АҚШ ұсынған пайдалы қазбаларды игеру жөніндегі келісім жобасына қол қоюға ынта танытпағанын айтты. Оның айтуынша, Зеленский құжатқа қол қою шартын Украина НАТО-ға мүше болуымен байланыстырған. Алайда АҚШ президенті бұл талаппен келіспей, Киевтің альянсқа қосылуға ұмтылысы Путиннің Украинаға соғыс ашуына себеп болды деп мәлімдеген.
Зеленский бұған дейін табиғи ресурстар жөніндегі келісімді
НАТО-ға мүше болу мәселесімен байланыстырмаған. Ол АҚШ ұсынып отырған келісім жобасының кейбір шарттарына, әсіресе 2022 жылы Ресей Украинаға кең ауқымды басқыншылық жасағаннан кейін АҚШ берген барлық көмекті өтеу талабына келіспейтінін білдірген. Зеленскийдің айтуынша, Украина бұл көмекті қарыз ретінде мойындауға дайын емес, өйткені АҚШ-тың алдыңғы әкімшілігі оны тегін көмек ретінде бергенін мәлімдеген. Ал Трамп болса қазірге дейін АҚШ тарапынан берілген 182 миллиард доллар қарызды бір еселеп, Украина 350 миллиард қарызды қайтарсын немесе оның өтеуі үшін Украинаның пайдалы қазбаларын АҚШ-қа берсін деген талапты қойып, Украинаның «ендеше оның өтеуі үшін маған қауіпсіздік кепілдігін бер» деген талабынан да ат тонын ала қашып отыр. Сосын да ол өткен айдың соңында «Зеленский пайдалы қазбалар туралы келісімге қол қойғысы келмейді. Егер ол қол қоюдан бас тартса, қатты қателеседі» деп мәлімдеме жасады.
Шын мәнінде, АҚШ президенті Трамп Ресеймен қарым-қатынасты жақсартуға басымдық беріп, Украинаға көрсетілетін қолдауды әлсіретуге бағытталған саясат жүргізуде. Бұл ұстаным Украинаның ғана емес, Еуропа елдерінің де алаңдаушылығын күшейтіп, Вашингтонның сыртқы саясатына деген сеніміне селкеу түсірді. Еуропа елдері «Мұндай қадамдар Ресейдің геосаяси ұстанымын нығайтып, Украинаға қатысты Батыс елдерінің ұстанымын әлсіретіп, НАТО-ның ішкі қайшылығын асқындыруы мүмкін» деп санайды. Сондықтан Еуропа елдері өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуде ендігәрі АҚШ-қа арқа сүйеп отыра беруге болмайтынын түсініп, қорғаныс саласында дербес шешімдер қабылдау қажет екенін мойындауда. Осыған байланысты Германия НАТО-ның шығыс қорғанысын күшейту үшін Литва аумағына 5 мың сарбазын орналастыруды жоспарласа, Франция мен Польша да қорғаныс шығынын ұлғайту мәселесін көтеріп, әскери ынтымақтастықты кеңейтуге ұмтылуда.
Өткен аптада Францияның бастамасымен Парижде Украинаға ұзақмерзімді қауіпсіздік кепілдігін беруге бағытталған «Ықыластылар коалициясы» саммиті өтті. Трамптың «Ресей мен Украина арасындағы қақтығыстың бейбіт жолмен шешілуіне ең алдымен Еуропа мүдделі болуы тиіс» деген мәлімдемесінен кейін ашылған бұл саммитте Украинаға бітімгерлік күштерді жіберу мәселесі де талқыланды. Атап айтқанда, Франция президенті Эмманюэль Макрон Франция мен Ұлыбритания бастамасымен Украина аумағына бірнеше елдің тежеуші күштері кіргізілетінін мәлімдеп, «Әскер кіргізу-кіргізбеу мәселесін Ресей шешпейді!» деп мәлімдеп, Францияның жуық арада Украинаға 2 миллиард еуро көлемінде көмек беретінін жариялады. Бұдан Еуропа елдерінің сөзден гөрі іске көше бастағанын байқауға болады. Дегенмен ұзақ уақыттан бері АҚШ ұзын сызса жүріп, қысқа сызса тұруға әдеттенген Еуропа елдерінің АҚШ-сыз қадамы қалай боларын уақыт көрсетеді.
АҚШ-тың қатерлі қадамы
АҚШ-тың Гренландияны қосып алуға әрекет етуі, Газа секторындағы тұрғындарды көшіріп, оларды басқа өңірлерге орналастыру жоспары, Иранның ядролық мәселесіне қатаң саясат ұстануы әлемдегі жағдайды тіпті шиеленістіруі ықтимал. Иран демекші, Трамп қазір Иранға «ядролық бағдарламадан бас тарт» деген талап қойып отыр. АҚШ пен Израильдің пікірінше, Иран ол бағдарламаның арқасында жақын уақытта ядролық қару жасау қабілетіне ие болуы мүмкін. Ал Иран «ондай мақсат-міндет көздеп отырған жоқпыз» дейді. Жақында олар АҚШ-пен ядрлолық мәселелер жайлы келіссөз өткізуден бас тартты. Бұл жөнінде 30 наурызда Иран президенті Масуд Пезешкиан мәлімдеді. АҚШ президенті Дональд Трамптың Иранның жоғарғы басшысы аятолла Әли Хаменеиге жолдаған хатына ресми Тегеранның берген жауабы осы болды. Иран президенті осы сөзін айтпас бұрын, Дональд Трамп NBC арнасына берген сұхбатында, егер Тегеран АҚШ-пен келісім жасамаса, «Иран бұрын-соңды көрмеген ауқымда бомбалауға ұшырайды» деп мәлімдеген.
Қысқасы, жаһандық саясаттағы қазіргі оқиғалар шиеленістің одан әрі күшеюіне алып келуі мүмкін. АҚШ-тың Иранмен және Қытаймен қатынасындағы қайшылықтар, сондай-ақ Таяу Шығыстағы жағдайдың ушығуы әлемдік тұрақтылыққа үлкен қауіп төндіреді. Вашингтонның Иранға қатысты қатаң саясаты, Қытаймен экономикалық текетіресі және геосаяси мүддесі шиеленісті жаңа деңгейге көтеруде. Бұл факторлар халықаралық қатынастарды одан әрі күрделендіріп, жаңа қақтығыстардың туындауына әкелуі ықтимал.
