Немесе «Китаб тасдиқ» туралы бірер сөз
Бүгінгі қазақ баласын не үшін оқытады? Бүгінгі қазақтың баласын оқытудағы мақсат-мұраты Абай заманынан өзгеше ме? Әлде сол «баяғы жартас, бір жартас» па? Осы сауалдарға жауапты Абай мұрасын зерделегенде табарымыз анық. Абай айтады: «Ләкин осы күнде орыс ғылымын баласына үйреткен жандар соның қаруымен тағы да қазақты аңдысам дейді. Жоқ, олай ниет керек емес. Қазаққа күзетші болайын, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, жұрт қатарына қосылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену керек».
Міне, бізге қазір осындай «қазаққа күзетші болатын» оқыған жастар керек.
Ал енді, осы елге жаны ашу, оған қорған болу, бар күш-жігерін ел үшін сарп ету секілді адам бойындағы асыл қасиеттер ұлттық тәрбиеге тікелей байланысты екені бесенеден белгілі. Сондықтан да ғылым-білімнің негізінде адамгершілік қағидалары негіз болып қаланбай, көктемейтініміз, көгермейтініміз айдан жарық, күннен анық ақиқат.
Ғылым-білім алудағы ұлттық тәрбиенің негіздерін ұғыну ұшін Абай шығармашылығындағы отыз сегізінші қара сөздің алатын орны ерекше. Ақынның жүз елу жылдық мерейтойына орай шығарылған шығармаларының екі томдық толық жинағындағы түсініктерде бұл жайында былай делінген: «Отыз сегізінші сөз. Алғаш рет 1933 жылы жинаққа енгізілген. Мүрсейіт қолжазбаларында «Китап тасдих» деген тақырыбы бар. 1905-1907 жылдардағы қолжазбаларда 1-беттен басталады». «Тасдиқ» – орысша-арабша сөздікте «утверждение истинности», «ақиқатқа сендіру» деген мағынаны береді деп көрсетілген. Абайдың бұл еңбекке бұлай ат қоюы тегіннен-тегін болмаса керек. «Китап тасдих» – ақиқатқа сендіру кітабы. Әл-Хақ (ақиқат) – Алла тағаланың көркем тоқсан тоғыз есімінің бірі. Ендеше, бұл кітап – Алла Тағаланың бар екендігіне, бір екендігіне сендіру кітабы. Алла тағаланың елшісі Мұхаммед (с.ғ.с.) арқылы бізге түсірілген Құран Кәрімге сендіру, Құран арқылы бізге жеткен Алла ілімінің ақиқатына сендіру кітабы. Және жоғарыда көрсетілгендей, Мүрсейіттің алғашқы қолжазбаларында бұл шығарманың бірінші беттен басталуы, бірінші болып келуінде зор мәніс бар. Өйткені, бұл – Абай хакімнің ең басты, ең негізгі еңбегі. Ойшылдың бүкіл дін туралы, діннің, иманның ақиқаты туралы ойлары осы еңбекте жүйелі түрде баяндалған. Абайдың өлеңдерінде, поэмаларында, басқа ғақлияларында берілген діннің ақиқаты, иманның тазалығы туралы ойлары осы шығармада ғажайып дәлелмен көркем түрде баяндалған. Бұл еңбекті, «Китап тасдиқті» Абайдың діни-философиялық ойларының қорытындысы, квинтэссенциясы десе де болады. Сөз қылып отырған шығарманың басқа қырық төрт ғақлиядан тағы бір айырмашылығы – нақты адресатының барлығы. Басқа ғақлиялардың бірде-біреуінің нақты адресаты жоқ, олар болашақ оқырманға, қажет деп табуы мүмкін оқырманға («…кімде-кім ішінен керекті сөз тапса…») арналады. Ал «Китап тасдиқтың» нақты оқырманы бар.
«Ей, жүрегімнің қуаты – перзентлерім! Сіздерге адам ұғылының мінездері туралы біраз сөз жазып, ядкар (ескерткіш – О.Т.) қалдырайын. Ықылас бірлән оқып, ұғып алыңыздар, аның үшін махаббатың толады». Бұл үзіндіден кітап нақты ілім үйренуші жастарға арналып жазылғанын байқаймыз. Әрі бұл кітаптың мақсаты да айқын – оқырманның жүрегіне іңкәрлік ұялату, жас перзенттің бойын махаббат сезімімен толтыру. Бұл кітап – Абайдың ұзақ жылдар бойы ізденісінің нәтижесінде көз жеткізген, ақылымен таныған, жүрегімен сезген Ақиқат ілімнің жұртқа ұсынылуы; Ислам дініндегі Хақ ілімінің қазақ тіліндегі тәпсірі (түсіндірмесі) десе де, ақиқаттан алшақ кетпеспіз. Енді сөзіміз дәлелді болу үшін Уәсила Абайқызының естелігін ұсыналық: «Әкем балаларды жеті жастан сегізге шығарында оқуға беретін, еркек балаларымен қабат қыздарын да оқытатын. Мен де сегіз жасқа шығарымда оқыдым. Ол кезде молда балаларға дін оқуын оқытатын, қазақ тілінде кітап жоқ болатын. Сондықтан, балалардың ойы, дүние тануы кемсін болады деп әкем айтып жүрді. Әлі есімде, бір күні біздің оқып отырған үйімізге әкем келді. Әдеттегідей, бәріміз орындарымыздан тұрдық, әкем айнала қарады да, «отырыңдар» деді. Біз отырып жайғасқан соң молдаға қарап: «балаларға мына бір кітапты әкелдім, осыны көшіріп, көбейтіп, бала басына бір-бірден таратып бер. Бүгіннен бастап осы кітапты қоса оқыт» деді. Біз қуанып кеттік, әкем үйден шыққан соң, молда әлгі кітапты алды да, бас жағын оқыды, кітап қолжазба екен. Біз ол кітапты көшіріп алып, оқи бастадық. Басқа кітаптарға көп көңіл бөлмейтін болдық. Өйткені, бұл жаңа кітаптың тілі ұғымды, сөзі түсінікті, ыңғай ақыл айтып отыратын жақсы кітап болды. Кейіннен байқасам, сол кітап әкемнің «Ғақлия» атты қара сөзбен жазылған кітабы екен. Біздің молдадан бұл кітапты естіген басқа молдалар келіп көшіріп алып, өз шәкірттеріне оқытып жүрді». Абайдың «Ей, жүрегімнің қуаты – перзентлерім!» дегені енді түсінікті болды. Абай дін оқуын оқытатын қазақша кітаптың жоқтығынан діннің негіздерін түсіндіріп беретін кітап жазған және де оған «Китап тасдих» (ақиқатқа сендіру) деп ат қойған. Әрине, басқа да ғақлиялары оқытылған шығар, бірақ басқа діни кітаптардың орнын басып, оларды жоқтатпай, қазақ тілінде-ақ дінді оқытуға жараған негізгі шығарма «Китап тасдиқ» болғаны сөзсіз. Өйткені, бұл шығарманың аты да, заты да діни мақсатқа сәйкес келіп тұр. Және де бұл шәкірттердің ішін пыстыратын, оларды жалықтырып, запы қылатын жалаң схоластика емес, әр нәрсеге ақылмен көз жеткізіп, ақылмен дәлел келтіріп отыратын қазақ тілінде жазылған бірден-бір кітап. Оқушылардың қуанып кетуі де, оларға бұл кітаптың сонша ұнауының да сыры осында болса керек. Ендеше, бұл кітапты қазақ тілінде мұсылман мектептеріне арналып жазылған оқу құралы десе де болады.
(Басы. Жалғасы бар)
Омар ТЕМІРБЕКОВ,
Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің доценті, филология ғылымының кандидаты
