Шымкент қаласының мерейлі мерекесіне орай ұйымдастырылған пресс-тур аясында республикалық БАҚ-тың бір топ өкілі қарашаның басында шырайлы шымқалаға аттандық.
Әр төбесінің, әр тасының тарихи маңызы бар шежірелі қаладағы көзбен көріп, көңілге түйгендерімізді қойын дәптерімізге түсіріп қайттық…
* * *
Шымкенттіктердің аузында жиі айтылатын қанатты сөз бар: «Адамға өмір бір-ақ рет беріледі, оны жанға жайлы Шымкентте өткізу керек» деген. Бұл сөздің шығу тарихын әркім әртүрлі айтып жүр. Бірі оңтүстікке жасаған сапары кезінде Елбасының өз аузынан естідім десе, енді бірі, облысты тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында басқарған Марс Үркімбаев, Зауытбек Тұрысбековтер айтқан деседі. Енді біреулер бұл сөздің авторы Қазақстан Үкіметінің алғашқы басшысы, еңбек жолын осы өңірден бастаған Сергей Терещенко екеніне шүбә келтірмейді. Кім айтса да, тегін айтпаған болар.
Ел аузында, Оңтүстік — түгін тартсаң майы шығатын, қойнауы қазынаға толы, жоқтан бар жасайтын еңбекқор халқы, бай тарихы бар, ұлттың рухани алтын бесігі саналатын киелі мекен аталады.
Қашан келсең қазаны бұрқырап, самаурыны қайнап тұратын қала бұл жолы да қонақжай қалпынан жазған жоқ. Астана мен Алматыдан келген журналистерді әуежайдан аяғын жерге тигізбей күтіп алды. Үш күнге созылған сапарымызда басшысы да, қосшысы да жанымыздан табылды.
Бәйдібек бидің басында
Арнайы дайындалған бағдарлама бойынша алғаш аялдаған жеріміз Бәйдібек бидің ескерткіші болды. «Южный Казахстан» облыстық қоғамдық-саяси газеті редакторының орынбасары Кеңес Исмаилов ағамыз жол бастап келеді. Өзі кәсіби гидтен кем емес екен. «Жергілікті тарихты Кеңес ағадан артық білетін адам аз» дейді жергілікті билік өкілдері. Әңгімешіл кісі. Тыңдап отырып, тірі энциклопедияның өзі ме дерсің.
Таяуда ғана тұғырына қондырылған Бәйдібек бидің мүсіні еліміз бойынша ең биік нүктеде орнатылған ескерткіш саналады. Шығыс зерттеушілерінің жазбаларында оны Қазақ хандығының құрылуында ерекше орны бар ежелгі Үйсін бірлестігіне кіретін Албан, Суан, Дулат, Сарыүйсін, Шапырашты, Ысты, Ошақты ру тайпаларының түп атасы деп көрсетеді. Өз заманында көшпелі елдің басын біріктіріп, елді, жерді сыртқы жаудан қорғаған қолбасшы, ақылман ретінде көзге түскен аса ірі тарихи тұлға деп жазылады.
Ескерткіштің тұғыры 9 метр, мүсіннің биіктігі 10 метрдей, орнатылған нүктесі қаладан 200 метр жоғарыда жатыр. Ескерткіштің жанына көтерілген жанға бүкіл шаһар алақандағыдай көрінеді екен.
– Енді үш жылдан кейін келсеңіздер, қала күні мерекесін мына тұста бой көтеретін жаңа әкімшілік орталығында дүрілдетін тойлайтын боламыз, – деді, Кеңес ағамыз ерекше мақтанышпен қаланың солтүстігін нұсқап.
Астана даңғылының айшықтары
Қаланың биыл бекітілген бас жоспары бойынша Астанамен аттас даңғылдың бойында қаланың жаңа іскерлік орталығының негізі қаланып жатыр екен. Аталған аумақта кітапхана, театр, көрме кешені, кино-концерт залы, облыстық әкімдіктің ғимараты, 5 мың адам сиятын мешіт, 9-10 қабатты тұрғын үйлер, бизнес орталықтары, мектеп, балабақша, өзге де сәулетті нысандар бой көтермекші. Алдағы 3-5 жылда жаңа әкімшілік орталық қаланың ең көрікті орындарының біріне айналмақ.
Батыс Қытай-Батыс Еуропа транзиттік дәлізі қаланың осы бөлігінен өтеді. Болашақта жаңа әкімшілік аумақта «Шымкент-2» теміржол вокзалы бой көтереді деген жоспар да бар.
Қала әкімі Қайрат Молдасейітовтың айтуынша, Бас жоспарға сәйкес қалаға іргелес жатқан үш ауданның бірқатар елді мекендері қосылып, қазіргі 40 мың гектар аумағы 117 гектарға ұлғаймақшы.
Кезінде қаланың қазіргі бөлігі 600 мыңдай тұрғынға шақтап салынған екен. Алайда, ресми дерек бойынша, биылдың өзінде халық саны 650 мыңға жетіпті. Ал, бейресми деректер мұнда миллионнан астам адам тұратынын көрсетіп отыр. Демографиялық жағынан бір де бір облыс ілесе алмайтын Оңтүстік Қазақстан облысының халық саны күн санап көбеюде.
Еліміздегі әрбір үшінші бала оңтүстікте дүниеге келеді. Былтыр тек Шымкент қаласының өзінде 67 мың бала дүние есігін ашыпты. Қала әкімінің орынбасары Бахадүр Нарымбетов шаһардағы бір жылғы туу көрсеткішінің облыс аумағындағы бір ауданның халқымен пара-пар екенін айтады. Демек, жыл сайын қалаға кем дегенде бір ауданның халқы қосылып отырады деген сөз, бұл. Биыл 8 мың оқушы мектеп бітіріп, жаңа оқу жылында 14 мыңнан астам бала мектеп табалдырығынан аттаған.
Тарихқа тағзым
Соңғы жылдары Шымкентте Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі аясында қаладағы 20-дан астам кәсіпорынның қаржысы есебінен бірнеше тарихи орындар жаңартылып, жаңадан нысандар бой көтерген.
Сондай нысанның бірі «Қасірет» мемориалы деп аталады. Күні кешеге дейін мемориал орналасқан сай ел аузында «Албастысай», «Қайтпас» деп аталып келіпті. Жергілікті көнекөз қариялардың айтуынша, қуғын-сүргін жылдары НКВД-ның жендеттері осы сайға айдап әкеткендердің бірде-біреуі кері қайтпайтын көрінеді. Күн ұясына батысымен сайдан шығатын тарсылдаған мылтық даусы бүкіл қаланы жаңғыртып тұрады екен. Зұлмат жылдары Оңтүстік Қазақстан облысынан 7 мың адам тұтқындалып, олардың үш мыңға жуығы оққа ұшады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары мұнда мемориал орнатылады. Іші киіз үйді, сыртқы көрінісі аспаннан түскен найзағайды бейнелейтін саяси қуғын-сүргін құрбандарының мұражайы ашылады.
Қаладағы тағы бір тарихи нысан – «Даңқ» мемориалы.Ұлы Жеңістің 65 жылдығы қарсаңында салыныпты. Кешеннің ортасына «Жұлдыз» ескерткіші орнатылып, айналасындағы гранит қабырғаға облыстан шыққан Кеңес Одағының 51 Батыры мен Даңқ орденінің 8 иегерінің есімі жазылған. Одан әріректегі тақтайшаларда оңтүстіктен соғысқа аттанған 140 мыңға жуық майдангердің аты-жөні тасқа қашалыпты. Мемориалға жақын маңда Ауғанстан соғысында опат болған жауынгерлердің құрметіне арналған әскери техникалардың ашық аспан астындағы мұражайы орналасқан.
Ел тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай ашылған тағы бір нысан – Төле, Қазыбек және Әйтеке би көшелерінің тоғысқан тұсындағы «Тәуелсіздік» саябағы. 8,2 гектар аумақта “Ел бірлігі” монументі, “Тәуелсіздік шежіресі” аллеясы орналасқан. Онда еліміздің әр жылдардағы тарихи оқиғалары мәрмәр тасқа ойып жазылған. Саябақ “Алтын көпір” арқылы еліміздің картасы бейнеленген Мемлекеттік рәміздер алаңымен жалғасып жатыр. Мына қызықты қараңыз, журналистер тобы алаңға келген сәтте шайдай ашық аспан төрінде дәл Қазақстанның картасын бейнелейтін шөкімдей бұлт пайда болды. Жол бастаушымыз бұл орынның тегін жер емес екенін айтып қалды. Саябақтың орнында кезінде аса ірі сауда, әлеуметтік-экономикалық және мәдени орталық саналған ежелгі шым қала орналасқан екен.
Жасыл желегі жайқалған жер
Шымкентте көзі тірісінде аты аңызға айналған тұлғалар бар. Солардың бірі – Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Социалистік Еңбек Ері, кезінде облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болған Асанбай Асқаров. Оның Оңтүстік Қазақстан облысын өркендетудегі ізгі тірліктерінің ізі аттап басқан сайын сайрап жатыр. Қаладағы Хайуанаттар бағы, жасанды «Тұлпар» көлі Асқаровтың тұсында халық игілігіне беріледі. 1979 жылы осы кісінің тікелей бастамасымен қала сыртындағы күл-қоқысқа толып, шаңы аспанға шығып жатқан 117 гектар жер игеріліп, Дендросаябақ салынады.
Саябаққа Кеңес Одағының әр түкпірінен әкелінген ағаш тұқымдары отырғызылады. 1985 жылдары жазықсыз жаланың құрбаны болып, түрмеге жабылған кезде аптал азамат артында қалғандарға осы саябақтың тағдырын ерекше аманаттап тапсырған деседі. Алайда 1990 жылдардың басындағы экономикалық тұрақсыздық пен құлдырау кезеңінде саябақтың күйі кетеді. Тек, былтырғы “Жол картасы” бағдарламасы бойынша бюджеттен қаржы бөлініп, саябақты қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп, өңі кірді.
Дендросаябақта 600-ге жуық ағаш түрі бар екен. Балқарағай, самырсын, магнолия, тіпті атауын бұрын естіп білмеген ағаштың түр-түрін кездестіресіз. Біразын танымал тұлғалар отырғызыпты. Мыңнан астам ағашы бар сол саябақтың қақ төріндегі Қонаевтың қолымен отырғызылған алып бәйтерек ерекше көзге түседі екен. Екі адамның құшағы әзер жететін ағаш қазақтың біртуар ұлының алып тұлғасын елестеткендей.
Өнеркәсібі өрлеп тұр
Шымкент – өнеркәсіпке бейім қала.
Қаладағы ең көне кәсіпорын – «Химфарм» зауыты сонау ХVIII ғасырдың соңында цех болып ашылады. Цехта дерменеден ішек құртын емдейтін дәрілер жасалып, сол кездің өзінде Еуропаға экспортталған деседі. Кейіннен Лениннің бұйрығымен цех «Химфарм» зауыты болып құрылады. Қалада бұдан өзге тері өңдейтін цехтар, диірмендер де көп болыпты.
Кеңес заманында Шымкентте ірі-ірі үш өндіріс орны жұмыс істейді. Олар – фосфор, шина жасау және қорғасын зауыты болатын. Бүгінде фосфор мен шина зауытының аумағында индустриялды аймақ құрылған. Ал қорғасын зауытының жұмысы күн сайын жанданып келеді. Нарықта зауыттың өндірген қорғасынына сұраныс өте жоғары. 30-шы жылдары КСРО-дағы өндірілген қорғасынның 70 пайызы, соғыс жылдарында жауға атылған 10 оқтың 7-еуі Шымкент қорғасын зауытында өндірілгенін біреу білсе, біреу білмес.
Қазақстандағы мотор майын шығаратын алғашқы зауыт та жақында Шымкентте іске қосылды. Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы аясында салынған «Hill» корпорациясының жаңа кәсіпорны мотор майларын өндіруде әлемдегі қазіргі заман талабына сай зауыттар қатарына қосылды. Мұнда жылына 70 мың тонна өнім шығарылады.
Отандық көліктер ойқастап жүр
Мемлекет басшысының шетелдік қымбат көлікке құмар шенеуніктерді қатты сынағаны бар. Олардың бұл ісін мәдениетсіздікке, сауатсыздыққа, еліктегіштікке балаған болатын. Отандық машиналарды сатып алу үшін Үкіметке арнайы тапсырма да берген. Бірақ, бұл айтылғандардың шымкенттік шенеуніктерге қатысы жоқ. Қала әкімі Қайрат Молдасейітов бас болып өзіміздің Өскеменде құрастырылған «Киа Каденза» көлігін тізгіндепті. Бұл үрдістен соңғы кезде өзге де шымкенттік шенеуніктер үлгі алып жүр.
Шынар ДОСАН
