СӨЗ ИЕСІН ТАНЫТАДЫ
ХХІ ғасыр. Психологтар не дейді?
«ХХІ ғасырдың дерті – психологиялық дерт» дейді мамандар. Бұл – өткен ғасырда инфекциялық аурулармен арпалысқан адамзат ендігі кезекте психологиялық аурулардың емін іздеп әлек болады деген сөз.
Мұның себептерінің бірін психолог Лимана Қойшиева былай түсіндіреді:
«ХХІ ғасыр «психологиялық дерт ғасыры» делінеді. Өйткені, бұл ғасырда жалғыздық ұғымы алға шығады. Ойлап қараңыз, бүгінде техниканың күшімен барлық жұмысты бір жерде отырып-ақ атқара беруге болады. Мысалы: видео қоңырау, скайп, түрлі әлеуметтік желілер арқылы шалғайдағы адаммен қарым–қатынас жасап, шаруаны лезде бітіре салуға мүмкіндік бар. Мұндайда кәдімгі адами, жанды қарым–қатынастың орнын технологиялық тәсіл алмастырады. Осылай біз бір-бірімізден оқшауланып бара жатқанымызды байқамай қаламыз».
Психологтың айтуынша, бұл замандағы психологиялық өзгерістердің екінші кілтипаны – ақпаратқа тәуелділікте.
«Телеарналардан әлемде болып жатқан жаңалықтарды, айналамыздағы уақиғаларды қадағалап отыру әдетке айналып, кейін онсыз тұра алмайтын жағдайға жеттік. Алайда, жаңалық деп жарияланатын дүниенің бәрі бірдей көпке ортақ мәселелер емес. Байлығымен, өнерімен немесе пысықтығымен аты шыққандардың мысық-тышқанына дейін қамтып хабарлап отыру бүгінгі күні таңсық емес. Сол секілді, фейсбук, вконтакте, инстаграм арқылы ішкен-жегені мен жүріп-тұрғанының бәрін жариялап отыру сәнге айналып үлгерді. Расында, жеке өмірдегі уақ-түйек әңгіменің бәрі қоғамдық ақпарат ретінде тарала бастады. Оған, әрине, мүдделі топтар да болады. Ал осының бәрін естіп, көріп, жаңалық, мәлімет ретінде қабылдау, яғни, ақпараттың көптігі адамды ой шашыраңқылығына, уақытын нақтылай алмайтын жағдайға әкеп соқтырады» дейді Лимана Қойшиева.
Психологтың айтуынша, адамның шектен тыс ақпаратпен қарулануы өзіне оңай соқпауы ықтимал. Өйткені, шамадан тыс мәліметке көмкерілген адам санасы күйзеліске түседі. Кәдімгі компьютердің немесе басқа да кез келген электронды құралдардың сыйымдылық қабілеті секілді, адамның жады, яғни есте сақтауы да белгілі бір мөлшерді қамтитынын, оны да сақтау қажеттігін ұмытпаған абзал.
Хош.
Ендеше қайтпек керек? ХХІ ғасыр ақпараттық технология ғасыры екені де даусыз. Ал осындайда айналада болып жатқан оқиғалардан, заман өзгерісінен, қоғам дамуынан адам баласы тысқары қала ала ма? «Өзімді сақтайын» деп, ақпараттарға зер салмай, оқшау қалу мүмкін бе? Көрмей, оқымай, тыңдамай жүруге кім көндіге алады?..
Күн сайын 174 газет оқып жүр екенбіз!
Әуелгі сөзді 2011 жылы Америкада жарық көретін «Science» журналында басылған мына бір деректермен бастайық.
Расында, ақпарат тасқыны уақыт өткен сайын арта түсуде. Осы мәселеге құмары ауған Оңтүстік Калифорния университетінің докторы Мартин Гильберт арнайы жоба жасап, команда құрып, жер бетінде, адамзат қоғамында мәліметтер ауқымы қаншалықты артып отырғанын зерттеуді қолға алған екен. Өз жобасымен ғалым 1986-2007 жылдар аралығын қамтыған. Қыруар күш жұмсап, белсене жұмыс істеп, тапқандағы нәтижесі таң қалдырарлық.
«1986 жылы әр адам күн сайын 40 газетке сыятындай ақпарат алатын болған, – дейді Мартин Гильберт өзінің қорытындысын жасағанда. – Ол уақыт өткен сайын баяу ғана өсу үстінде еді. 2007 жылға қарай ақпараттар ауқымы тіптен арта түсті. Ал бүгінде әр адам күн сайын 174 газетке сыяр ақпарат алып жүр».
Бұдан аңғарылатыны, осыдан отыз жыл бұрынғы жағдаймен салыстырғанда орта есеппен адам баласы күн сайын 4,5-5 есе көп мағлұмат алады екен.
2011 жылы жарияланған зерттеу қорытындысында калифорниялық ғалым бүгінгі күні адамзат баласы қаруланған ақпараттар мөлшері 295 эксабайтқа жеткенін мәлімдепті. Бұл цифрға қарап, жазылған қағаз беттерін елестетіп көрейікші. Алайда, ол мүмкін емес. Неге десеңіз, 1 эксабайт 1000 петабайтқа, ал 1 петабайт 1000 терабайтқа, 1 терабайттың өзі 1000 гигабайтқа тең делінеді…
Сонымен: «Орта есеппен алғанда, 100 жыл бұрын адам бүкіл өмірінде 50 кітаптан оқи алатын, – дейді Мартин Гильберт. – Бірақ қазір «елу кітап оқыдым» деген күлкілі естіледі. Өйткені, ақпараттың көптігі сонша, бүгінгі күні әр үйде кітапқа салса 600 мың баспа боларлық ақпарат бар. Адамның миының да пластикалық қабілеті арта түскен секілді, қанша көп болса да, ақпаратты еркін қабылдай алады. Қабылдап қана қоймайды, алған мәліметтерін қорытуға да шамасы жетеді».
Адам – шексіз қабілет иесі емес
Ғалымдар адам баласының күніне сан мың ақпарат алып, оны қорытуға мүмкіндігі бар дегенімен психологтар келісе бермейді. Бұл саладағы мамандардың айтуынша, шексіз ақпарат алып, оны қорыту қабілеті асқан дарын иелеріне ғана тән.
Осы тұста Ресейдің әлеуметтанушыларының зерттеуі нәтижесінде болжалданған мына мәліметтерге назар аударалық. «ХХІ ғасырда адамдардың 99 пайызы мобильді телефон ұстап, 90 пайызы техника қолданады» дейді зерттеушілер. Демек, өткен замандардағыдай айдалада оңаша отау құрып, үйір-үйір малының басында жатқан қойшыларға дейін жата жастанып кітап оқымаса да, көпшілік қоғамдық ақпараттардан мақұрым қалмайды. Қалай дегенмен де, адам баласының күнделікті мағлұмат алып отыру шамасы ұлғая береді. Ал осындайда ой-сана күйзелісіне ұшырамай, есте сақтау қабілетін айнытпай, тың қалыпта тұру мақсаткерлікті қажет етеді.
Ол үшін…
«Психологияда «якорь» деген ұғым бар. Бұл адамның сырттағы мағлұматты қабылдауын білдіреді. Әркімде өзіндік якорь қалыптасады. Мұндағы якорь – қарапайым тілмен айтқанда сүзгі, ілмек. Яғни, адам өзі алып, танысып отырған ақпараттарды сүзгіден өткізіп отыруы қажет. Керегін алып, керек емесін есінен шығарып тастауға тырысуы қажет. Кәдімгі компьютердің жадын тазалағандай, ой-сананы да тазартып, қажетсіз, пайдасыз нәрселерден өзімізді арылтуымыз керек. Сонда ғана әлемдегі ұшы–қиыры жоқ мәліметтер санамызға салмақ болмайды» дейді психолог.
Адаспаудың жолы қайсы?
Адамның жадын ақ қағазға теңесек, әлбетте оның немен толтырылатыны, қалай шимайланып, қандай түстерге боялатыны қалам иесіне, яғни адамның өзіне байланысты. Осы орайда, ғалымдар кісі жады белгілі бір жастарда өте қабылдағыш келетінін айтады. Иә, адамның есте сақтау қабілеті белгілі бір уақыт аралығында жүйрік болады. Бес жасқа дейінгі бала бүкіл болмысымен айналадағы жайттарды қабылдауы оның адамдық болмысының іргетасы іспетті болса, одан кейінгісі үйдің қабырғасы секілді. Бұл қабырға, яғни саналы адам жады 8 бен 10, содан кейін 11 мен 13 жас аралығында толысады дейді ғалымдар. 13 жастан соң есте сақтау қабілеті бірқалыпты жағдайға түсіп, 16 жастан бастап қайтадан күшейеді екен. Ал адамның есте сақтау қабілетінің артып, ең шарықтау шегіне жетер шағы 20-25 жас аралығы делінеді.
Расында да, алынған ақпарат адамның қоржынына түскен керек тас сынды. Алайда, тастың бәрі гауһар емес. Керісінше, қоржынды шірітіп, ауырлатып, адамның өзін тоздыратыны да болады екен. Психологтың «санаға салмақ салмау үшін ақпаратты сүзгіден өткізіп, қажетін ғана сіңіріп алуға тырысу керек» дейтіні де сондықтан.
Ал «адамның есті не ессіз екенін не нәрсеге қызыққанына қарап білуге болады» дейтін Абай атамыздың сөзіне сүйенсек, біздің қандай ақпараттарды қажет деп тауып, нені оқып, қандай әңгіме айтып, нені көретініміз де біздің кім екенімізді білдіретіні даусыз.
Нәзира САЙЛАУҚЫЗЫ