Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, филология ғылымдарының докторы, академик Н.Оралбайқызы – сөздердің аналитикалық формасы туралы теорияны қазақ тіл біліміне тұңғыш рет енгізіп, осы саланың іргетасын қалаушы. Оның қазақ тілі грамматикасындағы аналитикалық құрылым мәселесіне арналған монографиялық еңбектері («Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары», 1975; «Қазіргі қазақ тіліндегі аналитикалық форманттардың құрылысы мен мағынасы», 1979) түркология ғылымында кең танымал болып, тіл білімінің теориясына қосылған қомақты үлес ретінде жоғары бағалануы – оған дәлел.
Оның 250-ден астам ғылыми еңбегі грамматика мен сөзжасам, графика, орфография, қазақ жазуы тарихы, тілді оқыту әдістемесінің қилы мәселелеріне арналған.
Аталмыш еңбектер қазақ тілінің грамматикалық құрылысының синтетикалық-аналитикалық сипатын дәлелдеген ғылымда мүлдем жаңа бағыт болды. Ғалым – қазақ тіл білімінде тұңғыш рет қимылдың өту сипаты категориясының назариялық негізін қалап, оны ғылыми айналымға түсіруші де. Нұржамал Оралбайқызының зерделеуінің нәтижесінде бұл категория жоғары оқу орындарына арналған А.Ысқақовтың авторлығымен шыққан «Қазіргі қазақ тілі» (морфология) оқулығына 1974 жылы енгізіліп, кейінгі басылымдарда да нық орын алуда.
Н.Оралбайқызы – қазақ тіл білімінің сөзжасам саласының жеке сала ретінде танылуы мен қалыптасуының алғаш негізін қалаушы. 1989 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографияда ғалым сөзжасамның жалпы теориялық мәселелерін тұңғыш рет жазып, осы саланың ілімдік негізін белгіледі. Академик Н.Оралбайқызы аталған еңбекте туынды сөз жасаудың аналитикалық тәсілі, күрделі етістіктер мәселесін қозғап, осы тілдік категорияның жасалуы жөніндегі ғылымда қалыптасқан түрлі қате түйіндер көрсетіп, күрделі етістік мәселесін жаңа бағытта саралаған. Ізденімпаз-ғалым сөзжасам мәселесін зерттеуді жалғастыра келе, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының 1997-1999 жылдардағы жоспары бойынша «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы» атты бір томдық еңбектің жетекшісі әрі негізгі орындаушыларының бірі болды. Сондай-ақ, ғалым қазақ тіліндегі сан атауларының жасалу жолын, үлгілерін арнайы зерттеп, ол туралы 1988 жылы алғаш рет монография жариялады.
Академик Н.Оралбайқызы қазақ тіл білімінің грамматикалық теориялары бойынша түрлі зерттеулер жүргізе келе, қазақ тіліндегі грамматикалық бірліктерді анықтау, оның жүйелік сипатын белгілеуде ірі табыстарға қол жеткізді. Бұл бағыттағы зерделеу жұмыстарының тұжырымы ретінде 1986 жылы «Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі» (А.Қалыбаевамен авторлық бірлестікте) атты монографияны шығарды. Ал, 1980 жылы баспа бетін көрген «Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары» атты еңбегі де – грамматика теориясына қатысты зерттеу. Онда сөз құрамындағы грамматикалық көрсеткіштердің сыйысу мәселесі көрсетілген.
Танымал ғалым Н.Оралбайқызы тіл тарихы, графика, орфография мәселелері жөніндегі әлі күнге дара еңбектердің бірегейі – «Қазақ графикасы мен орфографиясы» (1968;) зерттеуінің төл иесі. Ғалымның ғылыми тың табыстары, соны тұжырымдары дүниежүзілік түркологиялық конференцияларда (Алматы, 1976, Ташкент, 1980, Қазан, 1984; Анкара, 1993; Кипр, 1993;) баяндалып, ғылыми-лингвистикалық мақалалары Анкарада, Новосибирскіде, Ташкентте, Бакуде, Қазанда жарық көрді. Әлем түркологтарына танымал лингвист ғалым Анкара университетінің шақыруымен Түркияда екі жыл қызмет етіп қайтты.
Мемлекеттік тілдің өз қызметін толық атқаруы үшін Қазақстанда мекендейтін халықтардың оны білуі парыз десек, өзге ұлттардың қазақ тілін меңгеруі үшін арнаулы мамандар қазақ тілін шебер оқыту қажет. Бұл міндетті абыроймен орындау үшін, жоғары оқу орындарының мамандары, оқулықтары, оқу құралдары, техникалық құралдары жеткілікті болуы қажеттігіне аса мән беретін академик Н.Оралбайқызы осы бағыттағы ой-түйіндерін айтып қана қоймай, өзге авторлармен бірлесе оқу бағдарламаларын жасап, «Қазақ тілін үйренеміз», «Практикалық қазақ тілі» оқулықтарын шығарды.
Н.Оралбайқызы – қазақ тілін оқыту әдістемесінің де шебер маманы. Ғалым ұлттық мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі ілімінің мәселелерін жан-жақты қарастыра келіп, осы бағытта мамандар даярлайтын университет студенттеріне арналған «Орыс тіліндегі мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі» (1996) атты тұңғыш оқулықты баспадан шығарып, ұлттық мектептердегі қазақ тілін оқыту әдістемесі ілімінің негізін қалады.
Ғалым Н.Оралбайқызы теориялық ізденістерін, зерттеу ісінің қорытындыларын үнемі қазақ тілі мамандарының білімін кеңейту ісіне, тәжірибеге бағыттап отыруды әсте естен шығармайды. Бүгінде зор талантты әдіскер ғалымның жоғары оқу орындарына арналған оқулықтары-студенттердің аса қажетті, қолдан қолға түсірмейтін дүниелері. Мәселен, «Қазақ тілінің практикалық курсына» арналған «Қазақ тілі» – (1964, 1982, 1993) филология факультетінің І курс студенттерін дұрыс сөйлеуге, сауатты жазуға дағдыландыруға, тілші мамандығына икемдеп, бейімдеуге арналған оқулық. Осы кезге шейін үш рет басылым көрсе де, әлі де қасқалдақтың қанындай студенттердің таптырмас оқу құралы болуы – оқулықтың құндылығына дәлел. Академик Н.Оралбайқызы – ғылыми жұмыс пен ұстаздықты үнемі қатар ұстаған, екі саланы өте шебер байланыстыра білетін ғалым. Сол себептен де, ғылымдағы жаңалықты қазақ тілінен маман даярлау ісіне енгізудің түрлі жолдарын іздестіріп отыруы – кейінгі ізбасар әріптестеріне үлгі.
Ана тілін құрметтеуді ұлтқа сын тұрғысында түсінетін ғалым ана тілінің қазіргі жай-күйі, келешегі туралы көкірегі қарс айырыла толғанады. Мәдениеті ертеден қалыптасқан, қазіргі заманда дамыған елдер саналатын мемлекеттердің бәрінде де ана тілін оқытуға ерекше мән береді.
Академик Н.Оралбайқызы жас ғалымдарды даярлау ісінде де үлкен табыстарға қол жеткізді. Ғалымның ғылыми жетекшілігімен тіл білімі теориясы мен қазақ тілін оқыту әдістемесі ілімі бойынша сандаған ғылым кандидаттары мен ғылым докторларын даярлады. Бұл орайда ғылымда академик Н.Оралбайқызы мектебі жасалды, қалыптасты («Е.Қ.», 1998, 14 мамыр, №23) деген пікір еш күмән тудырмасы анық.
Абат ҚЫДЫРШАЕВ,
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің профессоры, педагогика ғылымдарының докторы
