Қойшығара САЛҒАРАҰЛЫ, ғалым-жазушы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері:
Бізде тарихи сын жоқ
– Бірер ай бұрын Мемлекеттік хатшының жетекшілігімен өткен үлкен жиыннан кейін еліміздегі ақпарат құралдарында тарихты насихаттау үрдіс алып кеткенін байқамау мүмкін емес. Кішкентай балаларымызға арналған «Балапан» телеарнасының өзі тарихтан мағлұмат беретін хабарлар дайындап көрсетуге көшті. Бір жағынан қуанасың. Ел болып ес жия бастаған секілдіміз. Екінші жағынан жоғары жақтан бұйрық келмесе ұлт мүддесін есіне де алмайтын кейбір БАҚ басшыларының науқаншылдығы көңілге селкеу түсіреді…
Жалпы тарихи шындыққа деген аңсары оянған біздің қоғамда «тарихпен әуесқойлар айналысып кетті» деп байбалам салушылардың табылып жатқаны тағы бар. Сіздің осы жөнінде пікіріңіз қандай?
– Біздің халқымыздың өткен-кеткені – бай тарих. Бірақ әлі толық зерттелмеген. Бір жүйеге түспеген. Еліміздің шынайы ақиқатты арқау еткен тарихы әлі жазылмаған. Сонау есте жоқ ескі заманнан бүгінгі күнге үдере тартқан өмір керуенінен түсіп қалған тарихымызды түгендеуге ұмтылған іздеушілер көп. Оған қазақтың саналы азаматтарының үлес қосуға мүдделі болып отырғаны да рас. Олардың қатарында, әрине, тарихшылар да, тарихшы еместер де бар. Осының тарихшыларын – «кәсіби тарихшылар», ал тарихшы емесін – «әуесқой тарихшылар» деп жүрміз. Кәсіби тарихшылар белгілі бір халықтың тарихын жан-жақты зерттеп, жетік меңгерген, сонымен бірге әлем тарихынан да мол хабары бар білікті, білімді де маман. Шын мәнінде солай болуы керек.
– Ал бізде қалай?
– Біздегі кәсіби тарихшылар – кешегі кеңестік заманда сол КСРО құрамына кірген бұратана халықтардың бірде- біреуінің тарихын өздерінен шыққан төл перзентіне зерттеуге рұқсат етілмеген кезде амалсыздан компартияның, комсомол ұйымының, кәсіподақтың, одан қалды бесжылдықтар мен екпінді құрылыстардың тарихын зерттеп, содан кандидаттық, докторлық диссертация қорғаған азаматтар. Бұлар өздері қорғаған тақырыпты жетік меңгергенімен, халықтың тарихын түбегейлі зерттемеген, соған өмірін арнап, онымен үнемі айналыспаған адамдар. Осындай жағдайда оларды қалай толыққанды «ғалым, тарихшы» деуге болады?.. Ал «әуесқой тарихшылар» деп жүргеніміз негізінен тарихи тақырыпқа қалам тартып жүрген жазушылар мен журналшылар және солар секілді жоғары білімді тарих жанашырлары, қазақ тарихының жоғын іздеп тарих ақтаңдақтарын толтырсақ деген игі ниеттегі азаматтар. Әрине, өкінішке қарай, олардың бәрінің деңгейі бірдей емес. Араларында ой-өрісінің төмендігінен өзі шыққан ру-тайпаны, өз аталарын дәріптеуге басымдық беріп, пендешілік жасап жататындары да бар. Бірақ негізінде басым көпшілігі халықтың ауызша тарихының деректерін пайдалана отырып, тарих көшіне өзіндік үлес қосуға талпынушылар.
Қазіргі бір жаман әдет: бұл екі топтағылар арасында мүдделі үндестік жоқ. Бірін-бірі толықтырып, қолдай бермейді. Кәсіби тарихшылар «тарихпен әуесқойлар айналысып кетті, бүлдіріп жатыр» деп оларды кінәлайды. Бірақ олар әуесқой тарихшылардың еңбегіне ғылыми тұрғыдан талдау жасап, қай жерден мүлт кетіп, қандай қате жібергенін нақты дәлелдеп көрсеткен емес, ешкімнің атын атап, түрін түстемейді. Ал әуесқойлар болса өз тарапынан «кәсіби тарихшылар ескі сүрлеудан шыға алмайды, тәуелсіздік талабына сай тарихты жаңаша пайымдай алмай келеді» деп, олардың өздерін сынайды. Осының бәрін жүйелеп отыратын бізде тарихи сын жоқ.
– Шын мәнінде кәсіпқой тарихшылардың артықшылығы олардың осы сала маманы екенін растайтын құжаттық қағаздарымен ғана өлшеніп отыр ғой. Солай ма?
– Біздің жағдайымызда солай деуге болады. Кешегі кеңестік кезеңде өз тарихын зерттеуге мүмкіндік берілмегендіктен, тек билеуші елдің саясатына сай, соның идеологиясымен үндесетін тақырыптарды ғана зерттеп, содан кандидаттық, докторлық диссертация қорғауға мәжбүр болғаннан кейін олардың төл тарихымызды танып-білудегі білімі мен білігі сол алған ғылыми атақтарымен ғана өлшенбегенде қайтеді. Осыдан бірнеше жыл бұрын белгілі әдебиет сыншысы, журналист Әмірхан Меңдекенің «Шымкенттің цемент зауытының тарихын жазып, ғалым атағын алғанын» жазғаны бар. Шопандар бригадасының тарихынан қорғап, ғалым атанғандар бар. Бұл – шындық. Бірақ осылардың арасында өз беттерімен ізденіп, ғылыми тұрғыда жоғары дәрежеге жеткен азаматтарымыз да баршылық. Олардың есімдері қазір елге танылып та қалды. Бұлар негізінен ел тәуелсіздік алғаннан кейін кеңестік дәуірде коммунистердің халқымызға қарсы жүргізілген зұлмат саясатының зардабын архив деректері арқылы айғақтап, тарихи шындықты жария еткендер. Әркім өз жұмысы мен іс-әрекетіне қарай абырой табады. Бірақ өздерін «кәсіби тарихшымыз» дейтіндердің тарих жанашырларының бәрін бір қатарға тұрғызып, тоғышар өзімшілдікпен «әуесқойлар тарихты бүлдіріп барады» деп «тисе терекке, тимесе бұтаққа» әдірессіз байбаламын білімділікке жатқыза алмаймын.Қалай болғанда да, жоқты жекелеп іздегеннен гөрі көп болып іздеген тиімді ғой.
– Сіз өзіңізді осының қайсысына жатқызасыз?
– Өзімді кәсіпқой тарихшыға да, әуесқой тарихшыға да жатқыза алмаймын. Мен – тарихтың жанашырымын. Тарихтың насихатшысымын. Өзімді тарихтың жоғалған сыңар шегесін де қалдырмай түгендеуге үлес қосуды мұрат тұтқан қазақтың бір перзентімін деп есептеймін.
Моңғол – мыңғұл, ол – түрік халқының бір бұтағы
– Өзіңіз де хабардар боларсыз, жақында «Қазақ хандары және олардың ұрпақтары» атты кітаптың тұсаукесері болған. Бұл еңбекті де әуесқой тарихшылар құрастырған екен.
– Иә, ол кітап қолымда бар. Бұл кітаптың жалпы мазмұны шежіреге негізделген. Бірақ авторларының бірі – Анатолий Оловинцовтың соңғы жазған «Тюрки или монголи? Эпоха Чингисхана» деген еңбегінде оқырманға ой салатындай жаңалықты тұжырымдар бар.
– Жалпы қазақ мемлекетінің билігінің басында Шыңғысханның ұрпақтары тұрғаны белгілі. Кенесары хан туралы шындықты айтамын деп қудалауға түскен ғалым Ермұхан Бекмаханов та сол әулеттен. Бүгінгі зиялы қауым арасында да тікелей Шыңғысханнан тараған ұрпақтар бар. Ал біз айтып отырған «Қазақ хандары және олардың ұрпақтары» атты шежіре сол Шыңғысхан ұрпақтарының қазақ екенінің нақты дәлелі, дерегі. Бұл біраз жылдар бойы баспасөз айналып өтуге тырысқан, біз сұхбат алсақ та «бұл тақырыпқа бармаңдар» деп, басшыларымыз шек қойып келген Шыңғысхан тақырыбын, осы төңіректегі айтыс-тартыс, пікір таластарды бір жақты қылуға, Шыңғысханды қалай да қазаққа жақындатуға тиіс еді… Бірақ, олай болған жоқ. Кітаптың таныстырылымы үстінде де Оловинцов Шыңғысханның қазаққа жат еместігін, моңғол деген «ұлт жоғын», олардың оқшауланып қалып, бөлек дін қабылдап, бөлініп кеткені болмаса әу бастан түріктің бір тайпасы екенін айтқан болатын. Бірақ біздің бірқатар академиктер оған қарсы шығып, ауыз аштырмай тастады… Сіз бұл орайда қандай пікірдесіз?
– Мен Оловинцовтың пікірін қолдаймын, бірақ дәл мұндай көзқарасқа одан бұрын келгенмін. Дәл сол пікірді білдіретін мақалаларым да, кітаптарым да оныкінен ертерек жарық көрген. Мысалы, біз қазақ, татар, башқұрт, тағы басқа елдерді түрік халқының бір-бір бұтағы десек, моңғол деген де солардай түрік халқының бір бұтағы. Ол – тегі бөлек басқа халық емес. Керек десеңіз, бүгінгі қазақ халқын құраған тайпалардың көбі бұрыннан сол мыңғұл құрамында болған. Мен бұл халықтың атын қазіргі айтылып жүргендей «моңғол» емес, «мыңғұл» деп танимын. Бұл мыңғұлдар таза түрік тілінде сөйлеген. Тәңір дінін тұтынған. Ал бүгінгі халха моңғолдардың тілі – түрік, кидан, манжүр тілдерінің қосындысы. Бұл жағдайға олар кидандар мен мәнжүрлер жаулап алып, бірнеше ғасыр бодандықта болудың салдарынан кейін ұшыраған. Тәңір дінін емес, будда дінін ұстанады. Жалпы мыңғұл халқы шыққан тегі жағынан ежелден түрік халқының үлкен бір бұтағы. Мұның бәрі жуырда «Үш қиян» баспасынан жарыққа шыққан менің «Мыңғұл мен моңғол және үш Шыңғыс» атты зерттеу еңбегімде жан-жақты айтылған. Қазір орыс тіліндегі нұсқасы дайындалып жатыр. Сонда да осы пікірді нақты деректерге сүйеніп дәлелдеген болдым. Бұған дейінгі мыңғұлдар жөніндегі зерттеулердің бәрі «Моңғолдың құпия шежіресінің» дерегіндегі Шыңғысханның ата тегінің тарихынан, нақтырақ айтқанда, Ергене-қоннан Бөрте Чино мен Гао Марал бастап шыққан жұрттың тірлігінен бастап, ХІІІ ғасырдан бергі оқиғалар төңірегінде ой қозғайтын. Ал мен өз зерттеуімде мыңғұлдардың Ергене-қонға келгенге дейінгісін баяндаймын және тарихта үш Шыңғыстың болғанын, соның соңғысы Тэмужин екенін дәлелдеймін.
– Осы Шыңғысханның немесе моңғолдардың түрік екенінің басты дәлелі ретінде нені айтар едіңіз?
– Дәлел көп. Солардың бірі – олар түрік тілінде сөйлеген. Мұның да дәлелі жетеді. Басқаны былай қойғанда, мынаған назар салыңыз. Орыстардың өздері 300 жыл бойы татар-моңғол езгісінде болдық дегенді мойындайды. Бұл үш күн, не үш ай емес, үш ғасыр деген сөз! Егер Шыңғысхан моңғолдары қазіргі моңғол тілінде сөйлеген болса, онда олардың бір сөзі не болмаса адамының аты орыстың сөздік қорына кірмес пе еді? Жоқ, олай болған жоқ. Керісінше, орыс тіліне тек түрік сөздері ғана кірді. Демек, оларды жаулап алып, билігін жүргізгендер тек түрік тілінде ғана сөйлеген. Екінші, кез келген елдің құжаты сол елдің мемлекеттік тілінде жазылады. Шыңғысхан билеген елдің де өз құжаттары болған. Сол кезден бүгінге жеткен хаттар, мөрлер, куәліктер мен бұйрықтар, тағы басқа құжаттар түрік тілінде дайындалған.
– Иә, көне ұйғыр жазуымен түрік тілінде жазылған дейді.
– Жалпы моңғол халқының қалай қалыптасқаны, олардың шыққан тегі жөніндегі менің пайымдауларым кітабымда толық жазылған. Мыңғұлдардың түрік халықтарының бір бұтағы екеніне өз басым толық сенімдімін…
Жалпы көшкіншілердің, оның ішінде түрік халықтарының бастау тарихы дұрыс зерттелмеген. Соның салдарынан біздің тарихымыз қайдан келгені белгісіз халықтардың тарихынан тұрады. Қазіргі ресми тарихқа қарап отырсаңыз, ешқандай тарихи сабақтастықты таба алмайсыз. Кілең тарих тегерішінің бір кезеңінде ғайыптан пайда болып, өзіндік мемлекетін құрып, екі-үш ғасыр дәурен сүріп, содан кейін ғайып болады. Олардың орнын басқа бір халық басады. Мысалы, шығыста қытайша сиуңну, бізше ғұн деп аталатын бір халық пайда болып, үш ғасыр дәуірлейді. Содан олардың қайда кеткені белгісіз, оның орнын сәнбилер басады. Ол ұзамай ғайып болып, тарих сахнасына жужандар шығады. Кейін оларды түріктер алмастырады. Содан кейін ХІІІ ғасырда атақты моңғол империясы орнайды. Былай қарасаң, басқа құрылықтан басқа бір халықтар келіп, біраз уақыт өз билігін орнатып, ғайып болып отырған сияқты. Бірақ, шын мәніне келгенде, осы мемлекеттерді құраған тайпалар тарихын өз алдына жеке-жеке зерттеп, зерделесеңіз, мұндағы жердің де, құрылған жаңа мемлекеттердің құрамына енген тайпалардың да сол баяғы халықтар екенін бірден аңғарасыз. Ешқандай сырттан ауып келген халық жоқ, бәрі сол халық, сол жер. Өзгергені тек билік басына келген әулеттер ғана. Билік өзгергенде мемлекет сол билік басына келген әулеттің атымен аталған. Былайша айтқанда өзгеріске түскен тек ел есімдері. Әрине, ондағы тіл, тұрмыс-салт, уақыт ағымына қарай сауда-саттық, мәдени байланыс, көші-қон, тағы басқа оқиғалардың ықпалына ұшырап отырған. Бірақ бұл халықтардың түпкі тегі бір.
Ең бастысы, азаматтарымызда ұлттық мүддеге қызмет етемін деген мінез болуы шарт
– Антрополог ғалым Оразақ Смағұлдың «антропологиялық зерттеулер бойынша бүгінгі біздің халқымыздың осыдан төрт мың жыл бұрын жерімізді мекендеген адамдардың ұрпағы екендігі анықталған» деген сөзі есімізге түсіп отыр…
– Әрине, біздің жерімізде түрік халықтарының ежелден болғаны, мұнда басқа еуропа тектес халықтардың болмағаны – басы ашық нәрсе. Бірақ кім кімнен шықты, қайдан тарады деген мәселені анықтайтын заман енді туып отыр. Ол – генеалогиялық ДНК. ДНК зерттеулерінің қорытындысын қазір ғылым да мойындайтын болды. Бұрын халықтардың тегін лингвистикалық, тарихтық айғақтар арқылы анықтаған ғалымдар тарапынан түрлі деңгейдегі пікір таласының болып келгені белгілі. Бұл орайда күні кешеге дейін еуропалық таным-түсінік өз үстемдігін жүргізіп келді. Біздің тарихи санамыз осы дәстүрлі тарихтың тағылымы ықпалында қалыптасты.
Мысалға қараңыз, біздің даламыздан қазірге дейін бес алтын адам табылды. Жақында Батыс Қазақстан жерінен тағы біреуі табылды. Осы «Алтын адамдар» кімдер, қай халықтың мұрагері екенін ДНК зерттеулері арқылы әлемге таныта алмай отырмыз. Бейне бір алтын іздеп табушылар сияқтымыз. «Алтын адам табылды, пәлен келі алтын шықты» деп қана шулатамыз. Берелден табылған мұраны қараңыз, біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырға тән деп жүрміз. Сол жерде жерленген мәйітпен бірге он үш аттың денесі табылды. Біреуі де бұзылмаған. Олардың әрқайсысының алтындаған әшекейі біріне-бірі ұқсамайды. Сән-салтанаты өзгеше. Ендеше осындай салтанат құрған, осындай аристократиялық тірлік кешкен кім екенін айтып, әлемге мойындату керек қой. Бұл заманда Еуропа елдерінің көбі әлі мемлекет те бола алмай жеке-жеке тайпа болып жүрген. Ал біздің ата-бабаларымыз сонау есте жоқ ескі заманның өзінде-ақ өзгеде жоқ биік мәдениетке жеткен. Адамзат өркениеті ошағына өзгелерден бұрын от тұтатқан елдің, халықтың ұрпағы екенімізді қашан баршаға танытып, қашан мойындатамыз? Алтын адамдардың қай халықтың перзенті екенін ғылыми жолмен дәлелдеп, жалпақ әлемге жариялайтын кез келген жоқ па?. Оған мүмкіндік те мол ғой. Бірақ, өкінішке қарай, біз өйте алмай жатырмыз.
– Неге?
– Өйткені, бұған мән беріп отырған ешкім жоқ тәрізді. Археологтарымыз тауып беріп жатыр, соны енді зерттеп, «сөйлететін» кісі жоқ. Жақында бір археологтың мақаласын оқыдым, аты есімде жоқ, сол кісінің айтуынша республиканың екі-үш ірі қаласында осыны анықтайтын жаңа құралдар да бар көрінеді. Бірақ соны іске қосып, нақты ғылыми нәтиже шығаратын маман жоқ екен.
Жалпы бізде әлемді мойындататын айғақтар табылып жатыр. Әлі ашылмағаны қаншама! Бірақ соларды ғылыми тұрғыда зерттеп, әлемге паш ету, жар салып, жариялау жетіспей жатыр. Бұл арада бір ғана ғалымның зерттеп, тұжырым жасағаны аз. Әлемге таныту үшін әлем ғалымдарының зерттеп, дәлелдегеніне қол жеткізуіміз керек. Мәселен, табылған «Алтын адамның» сүйегін әлемнің генетик-ғалымдарының талқылауына жіберу қажет. Бандерольмен жіберілген айғақты әлем ғалымдары өз зертханаларында зерттеп, оның тегін анықтап, қай халықтың өкілі екенін көрсеткен қорытындысы ортақ бір көрсеткішті көрсетсе, яғни солардың бәрі әлгі алтын адамның тегі түрік екенін дәлелдесе, соны жарияласақ, әлемді мойындату деген сол емес пе?!. Мысалы, Америка үндістерінің тегі түрік тайпаларынан екенін баяғыда сондағы азамат соғысына хирург болып қатысып, кейін дәрігерлік мамандығын тастап, сиу тайпасының арасына барып тұрып, олардың тілін, салт-дәстүрін зерттеген Отто Рерих деген кісі лингвистикалық тұрғыдан дәлелдеп берді. Оны кейін бразилияның Фрерико деген ғалымы да, орыстың Юрий Кнорозовы да, татардың Қарамулині де қолдады. Бірақ ешкім құлақ аспады, ғылым мойындамады. Ал кейін ДНК шығып, Колифорния университетінің Алан Уильсон бастаған генетиктерімен Ресейдің Вавилов атындағы генетика институтының Илья Захаров бастаған ғалымдары бір-біріне еш қатыссыз зерттеу жүргізіп, Америка үндістерінің тегі түріктер екенін анықтаған зерттеулері бір нәтиже көрсетіп еді, ғылым бірден мойындады. Қазір Америка үндістерінің бір заманда Алтай мен Саян тауларының төңірегінен кеткен түрік тектес халық екенін бүкіл әлем біледі.
Тарихи сериал түсірілсе деп едім…
– Тарихты жаңғыртудың экономикалық жағынан пайдасы бар. Мәселен, тарихты насихаттау арқылы туризмді дамытуға болады.
– Әрине.
– Сол секілді тарихты зерделеудің, уақыт талабына сай жаңаша пайымдаудың идеологиялық маңызы да зор.
– Иә. Тарих – идеологияның негізі. Тарихты тану деген ол – халықты тану. Тарих – біздің ата-бабамыздың өмірбаяны; басынан өткерген оқиғаларының, атқарған іс-әрекеттерінің шежіресі. Бұл шежірені білмесек, біз кез келген жерде кешегі аталарымыз жіберген қателіктерді қайталап, солардың құлаған жеріне келіп, сүрінген жерінде сүрінуіміз мүмкін. Ол көштен қалдырады.
– Елбасымыз айтқандай, «қазақтың тарихында ұялатындай ештеңе жоқ». Ал еңсені көтеріп, биіктететін, мақтанышымызды оятып, рухтандыратын алтын кезеңдер баршылық. Осы тарихты, сіздіңше, қалай жеткізуге болады? «Алтын адамдар» өмір сүрген алтын ғасырларды бастан кешкенімізді, өзге бір халықтың отарына айналып, құл болуға жаралмағанымызды жастардың санасына сіңіру үшін не істеуге болады?
– Насихат керек. Барды бағамдап, дер кезінде әділ төрелігін айтып, саралап отыратын тарих сыны керек. Ұлттық мүддені ұлықтайтын сана керек.
– Тарихты насихаттаудың ең тиімді жолы кино түсіру екені дәлелденіп жүр ғой. Ал сіз осыдан екі жылдай уақыт бұрын бір әңгімеңізде «Қазақфильммен» келісіп, бірнеше сериалы тарихи фильмге сценарий жазуды бастап жатқаныңызды айтқан едіңіз…
– Ә… шырағым, ол былай. Мен өзім қолымнан келгенінше қазақтың бір жыртығына жамау болсам екен деп жүретін адам едім. Бірде қолымнан келіп жатады, енді бірде келмей жатады. Бірақ ниетім түзу. Менің журналистік мамандығымды тастап, тарихқа шығып кетуім де содан. Бұл мақсатқа тәуелсіздік алмай тұрып, жердің тозып, ұрпақтың азып, мәңгүрттеніп бара жатқанда, бір ағаларымның көмегімен Алаш арыстарының еңбектерін оқып, көзім ашылған соң кіріскенмін. Кешегі ХХ ғасырдың басында монархия құлап, ел тәуелсіздік алуына мүмкіндік пайда болған кезде, алаш арыстарының бәрі мамандығына, қандай қызмет атқарып жүргеніне қарамастан ағартушылық жұмысымен айналысыпты. Мен де ағартушылық жұмыс арқылы ғана халқыма қызмет ету арқылы көмегімді тигізе алатынымды сездім. Сол себепті де, бағытымды күрт өзгертіп, алты жыл бойы өзімше ізденіп, бар уақытымды кітапханада өткіздім. Әр сағат, әр минутымды осы салаға арнап, танымымды кеңейтуге тырыстым.
Әуелде, рас, біз кімбіз, қайдан пайда болдық, қалай келдік деген сауалдардың жауабын іздедім. Оны академиялық еңбектерді оқысам, тауып алатын шығармын деп үміттендім де. Сөйтсем, біздің қолымыз жететіндей кітаптарда ондай мәлімет жоқ екен. Бірақ сонда да оқыған кітаптарым мені бұрын өзім білмейтін ғалымдармен таныстырып, осы бүгінгі ғылым жолына шығарып салды. Ғалымдардың бірде ауызша, бірде жазбаша деректерімен танысып жүріп, біраз нәрсені өзім сезетіндей дәрежеге жеттім. Содан кейін ғана жазуға кірістім. Соның алғашқысы «Алтын тамыр» болатын. Одан кейін «Көмбе» шықты, содан соң – «Қазақтың қилы тарихы», сосын «Қазақтар» деген кітап.
– Иә, «Қазақтар» үшін 1996 жылы Мемлекеттік сыйлық алдыңыз ғой.
– Тәуелсіздік алғаннан кейін жұрттың бәрі тарихқа қарай лап қойған кезде, кеңестік заманның біздің халқымызға шектірген қасіреттерін зерттеуге айналған кезде, мен зерттеп жүрген тақырыбымды тастай салып, көне тарихқа қарай бет қойдым. Өйткені, бұл кезде менің бұл саланы зерттеуге өзгелердей емес, азды-көпті дайындығым бар еді.
Бірақ бір халықтың тарихын неше жерден ғұлама білімді болса да, бір адам жасай алмайды. Бұл – осы бағыттағы бірнеше зерттеу институттарының, ғылыми зерттеу орталықтарының ғалымдары бірлесіп игерер шаруа. Олар біріне-бірі ой қосып, бірін-бірі толықтырады.
– Ал кино сценариі…
– Кино сценариін жазуға бет бұрғаным да осы мақсаттан туындады. Шынын айтқанда, оған кәрістің сериалдары түрткі болды. Бүкіл бір әулеттің ел билеу тарихын сериал арқылы жалпыға насихаттай білген кәріс халқының ұтымды жол тапқанына сүйсіндім. Қызықтым. Ондай тарих, сән-салтанат, ел билеу дәстүрі, қызықты тарихи оқиғалар біздің халықта да жеткілікті. Неге соны көрсетпейміз, неге кино арқылы тарихымызды насихаттамаймыз деп ойлап, ақыры жазып жатқан дүниемді тастай салып, Мөде хан туралы көп сериялы фильмнің сценарийін жазуға кірістім. Бұл тұлға қытай деректерінде Маудун (Маодунь), орыс дерегінде Моде, түрік деректерінде Мете деп аталады. Біздің қазақтар оны «Мөде» дейді. Бірақ мен оны бұзауға арнағандай, «Мөде» дегеннен гөрі оның өзінің алған бетінен қайтпайтын, көздеген мүддесі үшін неге болсын бара алатын мүддегерлігіне сай «Мүде» деп атадым. Алдына қойған мақсатына жетпей қайтпайтын тұлғаға өз мүддесі, ел мүддесі үшін күресе білетін адам ретінде «Мүде» деген ат лайықты деп түйдім. Өйткені, оның нақты өз атының қалай аталғаны әлі күнге белгісіз.
Сонымен жан-жақты ізденіп, әртүрлі тәжірибелерге сүйеніп отырып, дайындалдым. Сөйтіп ақыры «Мүде хан» киносценариін жазып шықтым. Бірақ ол түсірілген жоқ.
– Неге?
– «Қазақфильм» сценариді қуана-қуана, зор ықыласпен алған. Обалы нешік, президенті Ермек Аманшаев ініміз жан-жақты қолдау көрсетті де. Бірақ «жиырма жылдыққа жиырма фильм» деген бағдарлама бойынша жұмыс істеп, қаражатының бәрін соған жұмсағаннан кейін менің сценариімді киноға айналдыруға ақша табылмай қалды. Содан бері қозғаусыз жатыр. Ал оқыған жұрттың сценарий туралы пікірі өте жоғары.
– Фильм түсірілсе неше сериядан тұрар еді?
– Қазіргі өлшемдерге салса, он сегіз серия болып қалатын шығар. Оны Қытайдағы бір азаматтар сұрап еді, бірақ, Қытайда қазақ түсірсе де, ол қытай өнімі болып кетеді ғой деп келісім бермедім. Менің мақсатым сценарист болып, ат шығару емес, осынау ел мүддесін, ұрпақ қамын ойлай білетін отаншыл ұлы тұлғаның ғажайып істерін жұртқа таныту арқылы, кино тілін жетік меңгерген, менен де гөрі білімді жастарға бай тарихымыздың барлығын іс жүзінде көрсетіп, соған бетбұрыс жасауға көмектесу ғой. Соның үшін де қалай болғанда да, кино өзімізде түсірілсе деп отырмын. Үміт жоқ емес.
Әңгімелескен
Нәзира БАЙЫРБЕК
