Бүгін – тәуелсіздіктің тірегі төл теңгеміздің туған күні…
Кеңес Одағы құлаған жылы бұрынғы одақтас елдер жаппай өз валютасын шығара бастады. Ресейдің өзі жаңа рубліне көшіп кетті. Бума-бума құнсыз қызыл ақша қазақтың қолында қалып қойды. Бұл ақша жас мемлекеттің экономикасына кері әсерін тигізді. Араға бірер жыл салып төл валютамыз да шықты. Яғни, 1993 жылдың 15 қарашасында теңге дүниеге келді. Теңгенің тарихы ҚР Президентінің 1993 жылдың 12 қарашасында қол қойған «Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы» Заңынан бастау алады. Арада үш күн өткенде, ел аумағындағы жаңа сауда-саттық жасау құралы ретінде төл ақшамыз қолданысқа кіргізілді. Ескі үлгідегі ақшаларды Қазақстанның жаңа теңгесіне айырбастау 20 қараша күні кешкі сағат 8-де аяқталды. Айналымнан жалпы сомасы 950 миллиард рубль алынып тасталды. Ұлттық валюта ұлттық экономикамыздың іргетасын қалауға ықпал етті. Халықаралық мамандар пікірінше, теңге ТМД аумағындағы тұрақты валюталар қатарында. Негізі ұлттық валютаның дайындалуы аса құпия түрде болған. Алғашқыда 70 жылдан астам пайдаланып келген кеңестік ақша – рубльді қолдана бермек болғанбыз. Бірақ Ресей 15 одақтас республикалардың әрқайсысының өз ақшасы болсын деген талап қойды. Осы себепті 4 қазақ суретшісіне сырт көзден жасырын және өте құпия жағдайда төл теңгені дайындау міндеті жүктелді. Айта кетейік, теңгенің түр-тұрпатын жасаған алғашқы суретші-дизайнерлердің бірі — Хайролла Ғабжәлелов. Алғашқы теңгенi «Harrison&sons» компаниясы Англияда басып шығарды. Қазақтардың төл теңгені қағазға басып беру туралы тапсырысы компанияның әлемдік деңгейде атын шығаруға себеп болды. Теңгенің арқасында аталмыш компания Ұлыбритания королевасының Алтын белгісімен марапатталып, біздің ұлттық валютамыз Британия корольдігінің ең үздік экспорттық өнімі аталды. Жер шарына атын шығарған теңгеге құрмет ретінде ағылшын компаниясының бас ғимаратында біздің ақшамыздың суреті салынған тақта ілінді. Содан айналымға енгізілген қағаз ақша түріндегі тиындар уақыт өте келе темір ақшаға айырбасталса, арада көп ұзамай ұсақ ақшалар түгел темірге көшірілді. Ағылшындар елінен жеткізілген теңгенің алғашқы бөлігін сақтау мақсатында жер астынан салынған арнайы қоймалар дайындалды. Бір аптаның ішінде Лондон мен Алматы арасына 18 рет қатынаған төрт ИЛ-76 ұшағы ресми құжаттарда Қазақстан Президентінің резиденциясының құрылысына қажетті құрал-жабдықтар әкеле жатыр деп көрсетілген. Ұлттық валютамыз айналымға енгізілгенше ағылшындар мен қазақ елінде болып жатқан оқиға туралы тірі жан білмеген. Лондоннан жеткізілгеннен кейін теңге 8 күннің ішінде еліміздегі барлық банктерге түгел таратылды. Осылайша, ұлттық валютамыз отандастар қолына тиді.
Қажетті жабдықтар мен заманауи технология алынған соң, теңге өз елімізде шығатын болды. Бұл 1995 жылдың мамыр айы еді. Тұңғыш банкнот фабрикасын Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі барып ашты. Теңге туралы ой толғаған Елбасы кейінірек ақшаны дайындау барысында түрлі жайттар орын алғанын айтты. Күллі қазақтың мақтанышына айналған тұңғыш теңгенің тұңғыш келбеті мұражайларда тұр осы күнде. Оларда Әл-Фараби, Сүйінбай, Құрманғазы, Шоқан, Абай және Әбілхайыр мен Абылай хандардың суреті болған. 90-шы жылдары біздің теңге дизайны жағынан ТМД-дағы ең көрікті ақша болып танылды. Майда ақшаларымыз да бар. Алғашқысы қағазға басылса, кейінгісі темірден түйілді. Алайда, ол майда ақша кейіннен айналымнан шығып қалды. Теңгенің де кескіні өзгерді. 3 теңгелік номинал жоғалды. 1-ден 100 теңгеге дейінгі қағаз ақшамыз темір теңгеге айналды. Ал құны 200, 500 және 1000 теңгелік ақшаларда Әл-Фараби бабамыз ғана бейнеленді.
Ақшаны айналымға енгізбес бұрын оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңызды болатыны айқын. Өйткені, оңай жолмен «жеңіл» пайда тапқысы келетіндер кез келген валютаны қолдан жасауға тырысады. Сондықтан кез келген мемлекет ақшаның дизайны мен қорғаныш сызықтарын күшейтуге мүдделі. Арада бір мүшел өткенде, яғни, 2006 жылы теңге өзгеріске ұшырады. Ондағы суреттер алынып тасталып, яғни, қорғанышын бекіте түстік. Себебі жасанды ақшада қара дақтар пайда болатындықтан, ақшаның көшірмесін жасауға құштар алаяқтардың арманы іске аспайтыны белгілі. Содан кейін 2, 5 және 10 мың теңгелік банкноттар да пайда болды. Бұл теңгелер де өз дизайнымен көзге түсіп, талай халықаралық байқауларда жеңімпаз атанды.
Бүгінгі теңге тұтастай Қазақстан мен оның барша азаматтарының дербес тіршілігінің, мемлекет тәуелсіздігінің айғағы болып отыр. Ұлттық ақша осы жылдар ішінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдауымен түрлі қаржы дағдарыстарына төтеп беріп қана қоймай, жұртшылық тарапынан инвестициялық сенімге де ие болды. Олай дейтініміз 1999 жылдан бері нарық реттейтін еркін бағам ағысына шығарылған ұлттық валюта соңғы кездері 1 АҚШ долларына қатысты тұрақтылығын ұстап келеді. Оған дейін жасанды түрде тежеліп келген теңге бағамы еркіне жіберілген кезде, 1 АҚШ долларының құны сол уақыттағы 67-70 теңгеден 200 теңгеге дейін барғанын жұртшылық ұмыта қойған жоқ. Алайда, бұл құнсыздану ұзаққа бармай, айналасы бір-екі аптада доллар құны қайта төмендеді. Кейін ол 147-150 теңгенің шамасында тұрақтағаны белгілі. Содан бері теңгенің бағамын нарық реттеп келеді. Ел экономикасы өсіп, ішкі жалпы өнім ұлғайғалы бері теңге жұртшылық назарын тұрақты, сенімді валюта ретінде аудара бастады.
Дизайны сан өзгеріп, талай мәрте құны төменге құлдыраса да қазақ өз ақшасын «көк қағаздан» артық санайды. Бүгінде қағаз ақшалар 200, 500, 1000, 5000, 10000 теңге номиналдарымен шығады. Ұлттық банк әзірге одан үлкен көлемдегі номиналдар шығару жоспарда жоқ екенін айтады. Бұл таяу уақытта теңгенің құны тұрақты боларын білдіреді.
Еркежан СӘТІМБЕК
