Қазақтың асыра сілтеген тойларын, адамдардың шектен шыққан әрекеттерінің үстінде көз таныс кездесе қалса, «Осыны неге айтпайсыңдар?», «Неге осыны көтермейсіңдер?» деп газетте жүр ғой деген оймен бізге дүрсе қоя береді. Онсыз да қоғамның дертін айтып та жүрміз, жазып та жүрміз. Ұлтымыздың ұпайына болсын деп-ақ келеміз. Естір құлақ болса кәні?!
Бізді бүретіндер әбден әккі болып алған, өзгені айтақтап, өздері бұғып қалғанды қош көреді. Түсінуге болады, кім тобырға қарсы шығып, кім жексұрын болғысы келсін. Солардың ішінде «Әй, мыналарың артықтау ғой, қойыңдар» деп көптің алдына суырылып шығатындары жоқ. Мүмкін, кісінің қуанышы кейде қайғысы бір себеп болған жиынның шырқын бұзғысы келмегені болар. Ол да біздің әдебіміз. Бірақ, із жолымен жасы үлкені «ағайындар-ау» деп түземесе ол да жаман. Жиын басында бір айтылар, екі айтылар, күннің күнінде халық құлақ асып, асыра ысырапшылдық, мәні мен мағынасы жоқ даңғазаның алдамшы екенін ұғынар.
Әзірге бұл жауапкершілік ауыр міндеттей көрінеді, оны ешкім мойнына алғысы келмей, лажы болса басқа біреу, бөтен адамның кем-кемтігімізді түзеп бергенін қалаймыз. Тіпті, мемлекет тыйып жатса тіпті жақсы дейтіндер бар. Бар лағнетімізді соған жаудырып, әйтеуір, қисық та болса өзімізді-өзіміз ақтап алудың амалын жасармыз деп жүрміз. Бұл – түзу жолға түсудің қиындығы. Ерік-жігеріміздің әлсіздігі. Оң мен солын ажырата алмай, жақсы мен жаманның парқын білмей, көп не дейдінің ыңғайына жығылу.
Сондықтан да дәл осындай қайғы мен қуаныш өз басына түскенде, қой, мынаны реттейік, осы жерден тоқтатайық демейді. Елдің жасағанын жасап, одан асырып жібермесе қалыспауға тырысады. Көптің үнсіз қолдауымен даңғаза, дақпырт, дарақылық жалғаса береді.
Елдің тойын, бір қызығын өзіне қалдырдық. Дегенмен, қазаның, марқұмды жер қойнына берудің қиындығын тағы да айтып, халыққа жеткізбекпіз.
Жақында бұрын бірге жұмыстас болған бір замандасымыздың әйелі аяқ астынан дүние салды. Орта жастан аспаған шағында, балалары әлі жетіле қоймағанда тосыннан келген ажал. Әулет үшін ауыр қаза. Көп ағайынды бауырларының бірі қалмай, естіген таныстары да жан-жақтан келіп жатты. Шағын жер үйге адам сыймай, қаралы үй дәлізге дейін дастарқан жайып әлек болды. Бұл келісті жергілікті жұрт «қонақасымен» шатастырады. Алыстан келетін, ет жақын туыстары болмаса, қазаны естіген адамдардың бәрі қонақасына келу міндетті ме? Тіпті көңіл айтып келгеннің өзінде, көп кідірмей, қаралы отбасына қандай көмегім керек деп сұрап, жеті шелпектен ауыз тиіп, кете беруіне болады ғой. Жоқ, келген соң, міндетті түрде отыру керек, табақ тартылып, сол астан жеу тағы шарт. Жеңінің ұшымен көз жасын сүртіп жүрген тумаластары келгендерді қарсы алып, күтуі керек. Себебі қонақасыға келген адам намазына не асына келмеуі мүмкін делінеді.
Неге екенін қайдам, кісіге құрметімізді, ықыласымызды ас, аста-төк дастарқанмен білдіреміз. Тіпті құрбан шалып құдайы садақа таратсақ та, дастарқансыз болмайды. Бұл үйге келген бейтанысқа да наннан ауыз тигізбей жіберетін әдетімізден қалыптасқан болар. Содан да қаза үстіне келген адамды құр ауыз қайтару миға сыйымсыз. Бұл тұста қазаға көңіл айта келген адам ойлануы тиіс. Бұл келісіміздің жөні бар ма, жанашырлықпен батамызды беріп, көрісіп болып, тізе бүкпей кете берсек, өзіміз де жеңілдейміз, екіншіден, қаралы үйге де салмақ салмаймыз деп ойламас па. Адам баласы болған соң, әркімнің басында болатын нәрсе ғой, дәл осы қазада неге кісілік танытып, бәрімізді ойландыратын, заманға сай келе бермейтін қазақты кері тартатын шарттылықты жеңілдетуге әрекет жасасақ, өз қолымызда емес пе?!
Жағдайы келгендер қонақасы, дәлел асы деп, марқұмның бірге жүрген замандастары, әріптестері тағы басқа да елдің зиялыларын дәмхана, мейрамханаларға шақырып жатады. Көбіне ел алдында жүрген, көпке танымал адамдардың ұрпақтары бұл шарттылықты орындау парыз деп білетін сияқты. Осы қонақасына шақырылғандар ертесіне қатарын бұзбай марқұмның намазында тұрып, асына да барады. Ойлап отырсаңыз, бір қазаға бір адамды екі шақыру нені көздейді? Артында қалғандарға салмақ емес пе?! Олар намысқа тырысқанмен, өлген адам қайтып келмес.
Адам баласы туып өсіп, мекен еткен жердің ерекшеліктеріне қарай ішіп-жеу, адаммен араласу сияқты мәдениеттерін қалыптастырады. Сондықтан оңтүстіктегілер мен солтүстіктердің ауа райына қарай ма, әйтеуір жеген асынан бастап ішкен суына дейін аздап өзгешеліктер кездеседі.
Оңтүстікте Арқаның қазағындай астау толы ет тарту сирек кездеседі. Тойда, құда күтісте мүмкін кездесіп қалар. Ал қазаның үстінде мұндай қазақ асханасының салтанаты орынсыз көрінеді. Бұл, бір жағынан, үнем үшін де керек. Етті майдалап турап, палаудың үстіне салып, көпті жайғастыра береді. Табақтан мүше іздеп, сыбаға алып кетпедік деген ешкімді көрмедік. Демек, мұндай форматтың тиімділігі бар. Сонда асқа ту бие емес, оның жартысын да сатып алып, үнемдей алады. Біздікі жай ой ғой, қазанға түскен қапқа түспейді дейді, өлікті жөнелтуге қатысты мақал сөздеріміз жетеді. Қайсыбірін алға тартамыз. Тек өзімізге қолайлы жағын ойластырып, жұрттың алдына шығып асып-тасудың, не болмаса соңында қалмайын деп шашылудың қажеті аздығын айтқымыз келгені.
2017 жылдары көрші елдердің бірінде той-томалақтың, діни ғұрыптардың рәсімдерін заңмен белгілеп, кейбіріне ресми тыйым салған болатын. Сол кезде Қорғантөбеге жол түсті. Түскен үйіміздің көршісінің ақсақалы дүниеден өтіп, қара жамылып отыр екен. Көз көрген деп көңіл айтып келдік. Жер ортасынан асқан апамызға заңмен бекіткен тәртіп ауыр тиіпті. Тым болмаса бір лақ сояйын, керек десеңіздер, жартысын жетімдер үйіне берейін деп жалыныпты. Жергілікті жердің иесі, заңның күзетшісі махалла басшысы қатты кісі екен, рұқсат бермепті. Ол елде арнайылап ірі мал союға тыйым бар. Ол ол ма, «шетелде терін сатып тапқан жерлестеріңнің ақшасын тойға шашпаңдар» деп тойдың да шарқын реттеп қойды. Қазір елдің жағдайы біршама түзеліп қалғандай.
Алайда бізге керегі бұл да емес. Заңмен қысып, ырым-жырымдарды ережемен реттегенді жөн деп ойламаймын. Алайда әркім өз жолын, жөнін біліп, өз жағдайын жасаса, ешкімнен кем болмаспыз.
Айгүл УАЙС
