Тұлға мұраты
Әр адам өз өмірінің сәулетшісі дейтін болсақ, онда осы бір қағидалы сөз біздің кейіпкеріміздің тұлғасына толық үйлеспек. Бүгінде мерейлі жасқа аяқ басқан Амангелді Құсайынов – өзінің тағдырын таудай талабымен, қайыспас қажырымен, ерен еңбегімен өзі жасаған тұлға. Балалық шағы бүкіл адамзатқа ауыртпалық әкелген соғысқа және соғыстан кейінгі қиын-қыстау жылдарға келген Әбекең қаршадайынан бастап еңбектің не екенін, бейнетпен келген нанның дәмі қандай болатындығын санасымен де, жүрегімен де сезінген азамат.
Сол ауыртпалықты жылдардағы балалық шағын еске түсіргенде Амангелді Құсайынұлы, ең алдымен, әзиз анасын ойына алады. «Әр кезеңнің өз қызығы, өз шыжығы бар. Әлі бүгінгідей көз алдымда сақталған, жүрегімнен өшпей қалған бір қымбат байлық – шешемнің рақым нұры төгілген жарық жүзі, маған деген мейірімділігі, махаббаты. Шешем таңның атысынан түнгі 10-11-ге дейін колхозда жұмыс істеді. Сондағы күндік табысы – әр күн сайын 1 еңбек күн, 1 кг. бөлке нан. Сол кезде колхозда «1 трудодень» деген ұғым болатын. Түнде анамды әпкем Ағиша екеуміз Қарасудың жиегінде күтеміз. Қайықпен бері өткен анамды судың жиегіне қара сазға отырғыза салып, алып келген нанын көйлегінің етегінің астында жатып жей бастайтыным әлі көз алдымда. Өзі күндізгі жұмыстан құр сүлдесі ғана қалып оралған сорлы анам бетімді қақпай, басымнан сипап, мен қашан нанымды жеп болып, басымды көтергенше отырған жерінен тырп етпейтін. Мен түрегелгенде ғана басымнан бір иіскеп: «Ал енді кетейік», – деп, мені жетелеп үйге беттейтін. Жұмақ, анаңның алақанында екендігіне қалай сенбессің» деп толғанады бүгінде ата жасына жеткен Әбекең. Әкесі Құсайын 1942 жылы ұлы Амангелді туа сала бір күннен кейін, яғни, 30 желтоқсан күні талайды жазықсыз сансыратқан 58-статьямен Германияның, Жапонияның, Иранның тыңшысы деген желеумен халық жауы атанып, сотталып кетеді. Тұрмыстың қиыншылығы мен өмірдің әділетсіздігін бесіктен белі шықпай жатып көрген ол ерте есейеді. Балалық шақтың қиындығы Амангелді Құсайынұлының бойына еңбекқорлық, қажырлылықпен бірге адамға жақсылық жасауға дайын тұратын үлкен мейірім мен адамгершілікті те дарытты. Сондай-ақ, ол оқыған Кереку өңірінің шалғайындағы Үлгілі мектебінің берген білімі мен тәрбиесі де Әбекеңнің бүкіл өміріне игі ықпал етіпті. Алаштың дүлдүл ақыны Иса Байзақов туған ауылдағы осы мектептен бес ғылым докторы, 21 ғылым кандидаты шыққан екен. Амангелді Құсайынұлының ғылым жолын таңдауы да осыдан болса керек.
Кеңестер одағы ыдырап тәуелсіздік алған алғашқы жылдардың әлеуметтік, тұрмыстық қиыншылықтары көпшіліктің есінен бүгінде шыға қоймаса керек. Міне, осындай кезде 1992 жылдың сәуірінде Әбекең Сәкен Сейфуллин атындағы Целиноград педагогика институтына ректор болып тағайындалды. Жоғары оқу орнына басшы болып келе салысымен көп нәрсені қолына алды. Әсіресе, оқытушылар мен қызметкерлердің әлеуметтік жағдайына айрықша көңіл бөлді.
Қазіргі Еуразия ұлттық университетіне танымал ғалымдардың келуі университетті Амангелді Құсайынұлы басқарған кезеңнен басталды. Атап айтсақ, сол кезде көрнекті фольклортанушы ғалым, Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Сейіт Қасқабасов, тілші ғалым Амангелді Қошқари, тарихшы профессорлар Қадыр Ахметов, Хангелді Әбжанов, Тілеген Садықов, профессор биолог Нұркен Мырзаханов, ол кезде жас ғалым, бүгінде елімізге белгілі тұлғаға айналған алаштанушы оқымысты Дихан Қамзабекұлы Әбекеңнің шақыруымен осы оқу орнына келген болатын. Сөйтіп, бұл кісі ректор болып келгенде институтта 2 ғылым докторы, 27 ғылым кандидаты болса, Амангелді Құсайынұлының шақыруымен келген ғылым докторларының саны 43-ке жетіп, соған орай кәсіби маман дайындаудың да сапасы едәуір өсті.
Мемлекеттік тіліміз қазақ тілінің өрістеуіне де Амангелді Құсайынұлының қосқан үлесі зор. Айталық, институттағы барлық мамандықтар бойынша оқытылатын қазақ тілінің оқыту сабағын 120 сағаттан 300 сағатқа ұзартып және міндетті түрде мемлекеттік емтиханға кіргізу туралы ғылыми кеңестің шешімін қабылдатты. Осы кезде Сәбит Кәрімұлы ағамыз жетекшілік еткен «Қазақ тілі» қоғамы да ректордың қолдауымен бірқатар жұмыстар атқарды. Сонымен бірге ол арнайы мемлекеттік тіл бөлімін ашты. Бұл бөлім іс қағаздарының міндетті түрде мемлекеттік тілде болуына, олардың сапалық мазмұнының артуына өзіндік үлес қосты. Өкінішке қарай, Әбекең университеттен басқа қызметке ауысқанда бұл бөлім жабылып қалды. Қазіргі кезде Еуразия университетінде болсын, басқа жоғары оқу орындарында болсын осындай бөлімнің қажеттілігін өмірдің өзі айғақтап отыр. Сондай-ақ, Әбекең спорт пен өнерге де үлкен жанашырлық танытты. Оқу орнында Қазақстанның жоғарғы лигасында ойнайтын «Университет» командасы құрылып, ол бірнеше дүркін ел біріншілігінің жүлдегері болды. Университеттің жазғы және қысқы спартакиадалары кезінде барлық оқытушылар мен қызметкерлер спорт залдары мен алаңдардан табылатын. Кезінде спортпен кәсіби түрде айналысқан спорт шебері Әбекеңнің өзі бастап алаңға шыққан соң барлық оқытушылар жасына қарамастан спорт киімдерін киетін. Кейбіреулер бастапқыда ректордың әсіре спортшылдығына таңырқай қарап, ықылассыз еріне басқанымен, бірте-бірте спорт көпшіліктің нағыз мерекесіне айналды. Осындай ректорымыз бастамашы болған қызу шаралар университет ұжымын біріктірді, әріптестердің бірін-бірі жақсы тануына, білісуіне, сыйласуына игі ықпал етті. Оның тұсында университетте мәдениет пен өнер де кең қанат жая бастады. Құлтума атындағы филармония құрылды, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Кенжеғали Мыржықбаев, бүгінде танымал өнерпаздарға айналған Г.Хамзина, Г.Байғазинова, тағы да басқа өнер адамдары шақырылды. Университетте өткізілетін барлық шараларға Әбекеңнің өзі қатысып, үнемі қолдау білдіріп тұратын. Осы шақырылған азаматтардың қай-қайсысына да университет басшысы айтарлықтай қамқорлық жасады. Қамқорлық демекші, сол жылдары Әбекеңнің қамқорлығын барлығымыз да жақсы сезіндік. Басшы ретінде ол кісі ұстаздарды айтпағанның өзінде қарапайым жүргізушінің де, еден жуушының да қал-жағдайын сұрап, кіммен болса да тоқтай қалып сөйлесуші еді. Оның осындай жайсаңдығы мен қарапайымдылығы оқу орны ұжымында керемет адами климат қалыптастырды. Қазіргі кейбір ректорлардай емес, Әбекеңнің қабылдауына кіру оңай болатын. Қабылдау бөлмесіне енсең-ақ болды, қолы бос болса, бейнекамерадан сені көріп, өзі-ақ шақырып алатын да әп-сәтте келген шаруаңды тындырып беретін. Шешімді тез әрі батыл қабылдайды, ең бастысы, созбақтамай уәдесін бұлжытпай орындайды. Сол үшін де біз оны ерекше құрметтедік, оның шешімталдығын, адамға деген мейірімділігі мен адамгершілігін, әсіресе, жастар жыр қылып айтатынбыз, басымыз қосыла қалса әлі күнге дейін ректорымызды ұмытпай ілтипатпен айтып жүреміз. Қашанда қарапайым халықтың бағасы өзгермейтін шынайы баға десек, Амангелді Құсайынұлына деген біздің құрметіміз ешқашан ортайған емес, оны әлі күнге дейін мақтаныш етеміз, сол кезде бірге жұмыс істеген әріптестер бас қоса қалсақ, ректорымыздың оң құлағын шуылдатып та қоямыз, осындай азаматтың қоластында жұмыс істегенімізге өзіміз де марқаямыз. Ол ректор кезінде өзін ұжымнан ешқашан оқшаулаған емес. Сенбіліктерде, мерекелік күндерде ұжымның ортасынан табылып, еркін сұхбаттасып, орайлы тұсында әзілдесіп, көңілімізді бір көтеріп тастайтын. Әсіресе, сенбілік күндері халықпен бірге еңбек етіп, өзі тазалық сақтауға үлгі болатын. Студенттердің жатақханасын оқытушыларға арналған мейлінше жайлы жатақхана етіп, қайта жөндеп жатқанда ректор басымен қалың шаңның арасында өзі жүрер еді. Жалпы, тазалық пен тәртіпті Амангелді Құсайынұлы қатты қадағалайтын. Соның арқасында бас-аяғы екі-үш жылдың ішінде институттың іші де, сырты да тап-тұйнақтай болып ретке келтірілді, оқу ғимараттарының маңайында неше түрлі ағаштың түрлері бүршік жарды.
Осынау мағыналы өмірінде еңбек жолын қарапайым ауыл мұғалімдігінен бастаған Амангелді Құсайынұлы Қазақ мемлекеттік университетінің проректоры, Еуразия ұлттық университетінің ректоры, Жоғары аттестаттау комитетінің төрағасы, Ыбырай Алтынсарин атындағы Қазақ Білім академиясының президенті дәрежесіне дейін жетіп, осы лауазымды қызметтердің қай-қайсын да үлкен жауапкершілікпен атқарды. Осы қызметтердің баршасын да ол өзінің табиғи мінезінен айнымай, тақ пен мансапқа малданбай, азаматтық тұлғасын еш аласартпай адал атқарды. Елдің алғысын алды, көпшіліктің сүйіспеншілігіне бөленді. Ғылымда да өзіндік жолын тапты, профессор, академик ретінде бірнеше монография, жүздеген мақалалар жазды, оның жетекшілігімен төрт докторлық, он алты кандидаттық диссертация қорғалды.
Амангелді Құсайынұлының өмір жолымен мейлінше таныс адам оның қашанда бағы мен несібесін өзінің қажырлы еңбегінің арқасында тапқанын аңғарар еді. Бала кезден бойына сіңген осы ерекше еңбекқорлық қасиет оның бойына адалдық, мейірімділік, адамгершілік, көпшілдік, табандылық сияқты басты қасиеттерді қоса дарытты. «Еңбек бізді үш нәрседен құтқарады: іш пысудан, бұзылудан және жоқшылықтан» депті әйгілі Вольтер. Сол француз философы айтпақшы, адамзатты игілікке жеткізген таза да адал еңбек бүгінде Амангелді Құсайынұлына өмір бойы жасаған еңбегінің зейнетін сыйлады. Ол елімізге танымал тұлғаға айналды, мемлекеттік марапаттарға ие болды, Қазақстанның маңдайалды жоғары оқу орындарының біріне айналған Еуразия ұлттық университеті құрылуының басында тұрды, сандаған шәкірттер дайындады, әріптестерінің құрметіне бөленді. Осының бәріне Жаратушының алқауымен Әбекең өзінің өмір бойғы тынымсыз еңбегінің, қажырлы қайратының, адами дарынының арқасында келді. Тұлғаның мұратқа жетуі деген осы да. Оның өмірі өзінен кейінгі жастарға үлгі боларлық нағыз азаматтық ғұмыр. Ендеше, осынау мерейлі шақта аса қадірменді Амангелді Құсайынұлына шын жүректен ұзақ өмір, отбасына бақыт пен шаттық тілегіміз келеді. Жақсылардың көп болып, орта толтырып жүргені бәрімізге де абырой ғой!
Ербол ТІЛЕШОВ,
Астана қаласы Тілдерді
дамыту басқармасының бастығы