Ежелгі заманнан бастау алып жаңа заманға дейін Азия мен Еуропаны байланыстырған Ұлы Жібек жолы – адамзат тарихындағы маңызды құбылыстардың бірі. Бұл жол ондаған ғасырлар бойы өзі қамтыған елдер мен халықтардың экономикасының, мәдениетінің дамуында елеулі рөл атқарды. Қос құрлықты жалғастырған ол біздің заманымыздан бұрынғы II-I ғасырлардан бастап Азия мен Еуропаның арасын жалғастырушы көпір, яғни, Шығыс пен Батысты байланыстырушы желі болды.
Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүниежүзі өркениетін тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғандығын ежелгі қолжазбалардағы мәліметтер дәлелдейді. Шаштан (Ташкенттен) жол Гизгирдқа, Испиджабқа келіп, одан әрі керуен Таразға бағыт алған. Тараздан солтүстікте Адахкет, Дех-Нуджикет қалалары орналасқан қимақтарға, оңтүстікте өздерінің туған өлкесінде – Шельдяни, Куля және т.б. қалаларға тірелген. Сондай-ақ, Тараздан Төменгі Барысханға, одан әрі Құлан, Мерке арқылы Аспараға жететін болған. X ғасырдан бастап Іле жазығындағы сауда жолы арқылы керуендер жүре бастайды. Осы жерден Іле Алатауының көпестері қазіргі Алматы мен Талғардың елді мекендеріне жолға шыққан. Талғар бағытындағы жол қазіргі Шелек, Есік, Кеген аудандарына, Подгорныйға, одан әрі Шонжаға иек артады. Алакөл ауданында жол тармақталады. Екіөгіз, Қиялық, Көктем керуен жолдарымен Шығыс Түркістанға, Алтайға, Монғолияға шығуға болатын еді. Сырдария қалаларын байланыстыратын жолдардың маңызы орасан зор. Ол Исфиджабтан басталып, солтүстік батыста – Арсубаникент, Арыс, Кедер, Шауғар, Сауран, Сығанаққа әкелетін. Сығанақтан Жентке және Янгикентке тірелген. Исфиджабтан солтүстікке қарай түскен жол Құмкент, Аба-Ата, Созаққа барады. Одан әрі Орталық Қазақстанның жазық жерлері арқылы Кеңгір, Жезді, Нұра далаларына шығады.
Орталық Қазақстандағы сауда жолдарының сілемдері XX ғасырдың басына дейін сақталып келді, тіпті, Ресей, Қазақстан және Орта Азияның қалалары мен елді мекендерін байланыстырып отырды, оған жақын жерлерде жәрмеңкелер ұйымдастырылды. Ұлы Жібек жолы көп халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге, олардың табиғи ерекшеліктерін анықтауда маңызды қызмет атқарды. Бұл істе Қазақстан жерін мекендеген халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді (киіз үй), ат әбзелдерін жасау өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік бұйымдар соғуды, бай ауыз әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір айғағы – Есік және Аралтөбе қорымдарынан табылған Алтын киімді адам ескерткіштері, Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар, ежелгі түрік жазба әдебиетінің Орхон ескерткіштері.
Ресейге бодандық кезінде Есіл өңіріндегі керуен жолдарын алғаш зерттеген ғалымдардың бірі Шоқан Уәлиханов еді. Ғалымның 1856 жылы өз қолымен толтырған «XIX ғасырдың ортасындағы қазақ даласының картасы» дейтін еңбегі бар. Бұл еңбек 1961 жылы жарық көрген көп томдығының 5-томына енген. Осында Абылай мекен еткен аймақтарды басып өткен керуен жолдарының сызбасы көрсетілген. Сызбада қазіргі Ақмола облысының Атбасар, Қорғалжын және Ақмола-Қараөткел өңірі толық қамтылған.
Бес томдық «Қазақстан тарихы» академиялық басылымында және тарих ғылымдарының докторы, профессор Сәйден Жолдасбаевтың Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихына арналған оқу құралдарындағы карта-сызбаларда Жібек жолының Орталық және Солтүстік Қазақстанға тарамдалған сораптары жақсы көрсетілген.
Ғалым-жазушы Ақселеу Сейдімбек Қазақстанның оңтүстігінен солтүстік өңірлеріне беттеген керуен жолдарын «көш жолы» ретінде алып қарап, оны бес-алты сүрлеуге бөледі.
Көп жыл бойы Есіл өңірінің тарихын зерттеумен айналысқан тарих ғылымдарының кандидаты Б.Құсайынов 2007 жылы бірнеше жылғы зерттеулерін жинақтап, «Есіл өңірінің керуен жолдары» атты ғылыми мақаласын жариялады. Ақмолалық өлкетанушы ғалым Баянбай Құсайыновтың деректеріне сүйенсек, Орталық Қазақстандағы далалық керуен жолдары сонау Ұлы Жібек жолынан бері жалғасып келген және ол Қазақстан Ресей бодандығында болған кезде де тоқтамаған.
Ғалымның пікірінше, бұл өлкеде төрт үлкен керуен жолы болған. Негізгі жол қазіргі Қызылжар қаласынан шығып, Ақмола дуаны арқылы Ұлытауды басып өтіп, Бұқара, Ташкентке жетіп жығылған. Осы керуен жолын ертеде «Хан жолы» деп атаған. Кейбір деректерде «Абылай жолы» деп те айтылады. Бұл – көне Жібек жолының бір сүрлеуі. Бірақ ол тарихи стратегиялық маңызы жағынан Қазақ хандығы құрылғаннан кейін өркендеп, Абылай дәуірі мен Ресей патшалығының тұсында ең негізгі стратегиялық күре жолға айналған.
Мысалы, «Солтүстіктегі Қызылжар мен оңтүстіктегі Түркістанды жалғастырған «Абылайдың қара жолы» дейтін қатынас желісі орнады» деп жазылған.
Бертінде осы жолдармен орыстың елшілері, әскери керуен-шерулері (экспедиция) жүретін болғандықтан, халық «Шәштінің жіңішке жолы» деп атап кеткен.
Ақселеу Сейдімбектің «Қазақ әлемі» кітабында да бұл туралы біршама деректер айтылады. Сонымен зерттеуші пікірінше, Түркістан өлкесінен шыққан керуен жолы Ұлытауға келіп түйіскеннен кейін бірнеше тармаққа бөлініп тарайтын болған. Соның бірі Қараөткел (қазіргі Астана қаласының маңы) арқылы өткен. Қараөткел өңірі «Хан жолының» күретамыры болған.
Кейінгі жылдары Ақмола өңірінің тарихын тереңдей зерттеп жүрген профессор Жамбыл Артықбаев та Есіл-Нұра бойын бойлап, солтүстікбатысқа орта ғасырларда саудагер көпестер жол тартқанын айтады.
Археолог ғалым Тәңірберген Мәмиев те Б. Құсайыновтың пікірін қуаттай отырып, отандық тарих ғылымы мойындаған Есіл-Нұра бойындағы Бозоқ, Бытығай, Арқайым және т.б. ежелгі далалық қалалар мен керуен жолдарының сораптарын, мәдени мұраларын зерттеу Астана қаласының көне тарихын ашу бағытындағы маңызды мәселе деген тұжырым жасайды.
Қазіргі Астана төңірегінде орта ғасырлық тарихи-археологиялық мұралар сирек те болса кездеседі. Солардың бірі – елордадан 123 шақырым жерде Қорғалжын ауданының жерінде Бытығай кесенесі. Бұл ескерткішті зерттеушілер XIX ғасырдан бері біледі. Бірақ кешенді түрде әлі зерттелмей келеді. Екіншісі – Астана қаласының іргесіндегі Бозоқ қаласының орны елорданың кемінде 1 мың жылдық тарихы бар екенін әйгілеп тұр. Астанадан 100 шақырымдай жерде, Ерейментау ауданында ғұн-түркі дәуірін қамтитын «Құмай түріктік археологиялық-этнографиялық ескерткіші» 2009 жылы ашылған болатын.
Осы орта ғасырлық ескерткіштерді дұрыс пайдалана алсақ, туризмді дамытуға пайдалы әсерін тигізері сөзсіз. Әсіресе, оларды, Ұлы Жібек жолын қазіргі заманға сай қайта жаңғырту жобасына кіріктіре білсек, әлемдік маңызы бар бұл істе республиканың бас қаласы да лайықты орын алар еді.
Сейітқали ДҮЙСЕН,
Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері,
педагогика ғылымының кандидаты
