Шыны сол, тұңғыш абайтанушы – Әлихан Бөкейханов. Оған Алаш көсемінің 1905 жылы жарық көрген «Абай (Ибрагим) Құнанбаев» атты қазанамасы дәлел. Мұндағы Абайдың өмірбаяны мен шығармалары, идеялық бағдары, сөз өнеріндегі шеберлігі мен шешендігі, халық арасында жетілу жолы жұртшылыққа, әсіресе, орыс оқырмандарына тосын рухани әлем болды. Абайдың ақындығы мен аса күрделі ой-толғамдарына Әлиханның білікті пікір айтуы сол кезең үшін айтарлықтай жаңалық еді.
Тағы бір сөз етерлігі, 1907 жылы сол замандағы беделді ғылыми ұйым – орыс географиялық қоғамының арнаулы жинағында Абайдың суреті тұңғыш рет баспа бедеріне түсті.
Абай мен Әлихан кездесті ме?
Петербургте белгілі ғалым Семенов-Тян-Шанский мен академик В.Ламанскийдің редакциясымен жарық көрген «Россия. Полное географическое описание нашего Отечества» атты көп томды еңбектің 1903 жылғы он сегізінші томы «Киргизский край» деген атаумен қазақ тарихына арналады. Кітаптың «Население» деп аталған екінші бөлімін жазуға Әлихан да қатысқан. Онда қазақ халқының тарихы мен танымын, мәдениетін, ауыз әдебиеті жауһарларын айта келе, Абайға айрықша тоқталады. «Жаңа әдебиеттің көшбасшысы» деп бағалайды. Яғни, ғалым Қайым Мұхамедхановтың сөзімен айтсақ, «Абайдың көзі тірісінде оны орыстың оқырман қауымына тұңғыш рет таныстырған адам – Әлихан Бөкейханов».
«Семипалатинский областные ведомости» газетінің 1904 жылғы №8 санында Семей облысы статистика комитетінің атқарған істері туралы есебі жарияланған. Міне, осы есептегі комитет мүшелерінің қатарында «Ибраһим Кунанбаев», «А.Букейханов» деп жазылған. Яғни, Әлекең мен Абай бiр комиссияның құрамында болған. Осыған қарап, қос тұлғамыздың кездесуі де мүмкін деген тұжырым жасауға болады. …1914 жылы дала данышпанының досы Михаэлис қайтыс болады. Әлиханның қаралы хабардан кейін жазған қазанамасында «Қазақтың жалғызы, ақыны Абайды тура жолға салған осы Михаэлис еді. Абай өле-өлгенше «менің көзімді ашқан, маған жанашырлық қылған Михаэлис» деп айтып отыратын» деуі хакім мен күрескердің таныс болғандығын айғақтайды.
«Абай жолы» Әлекеңнің өсиетімен жазылған
Қайым Мұхамедханов Әлиханның Абаймен, оның Тұрағұл, Кәкітай, Шәкәрім сынды туыстарымен, Көкбай, Мұқа сықылды шәкірттерімен таныстығын 1899 жылы Щербина экспедициясымен қазақ даласын зерттеуге шыққан кезінен бастайды. Олардың таныстығы нақты қай жылдан басталғаны, неше рет кездескені анық болмаса да, Әлиханның Абайды сүйіп оқығандығы айқын. «Абай поэтикалық қуаттың иесі, қазақ халқының мақтанышы. Абай сияқты халықтың рухани творчествосын осынша жоғары көтерген қазақ ақыны әлі кездескен жоқ…» дейді Әлихан. Бұл баға күрескердің Абай әдеби мұрасын терең, жан-жақты танып білген зерттеуші екенін көрсетеді. «Абайдың жылдың төрт мезгіліне (жазғытұрым, жаз, күз, қыс) арнап жазған әдемі өлеңінің өзі Абайды Еуропаға әйгілі ететіндей» деген Әлекең хакім дүниетанымына, ой-толғаныстарына терең бойлап, рухани болмысын жете танып, оны орыс оқырмандарына мойындатпақ болған. ХХ ғасырдың басында айналасына интеллектуалды элитаны жинап, елдікке ұмтылған Әлихан Бөкейханов «Ұрпақ үшін Абайды жаз» деп, Мұхтар Әуезовке өсиет етті. Сөйтіп, қазақ халқына «Абай жолы» еңбегі бұйырды.
«Қолжазба құны – бес мың рубль»
Абайтанудағы Кәкітайдың еңбегі жөнінде Мұхтар Әуезов былай дейді: «…Абай мұрасына ерекше еңбек сіңірген, Абай өзі тәрбиелеп, баулыған Кәкітай Ысқақұлының еңбегін ерекше айту керек. Кәкітай Абай шығармаларының ең алғашқы таңдамалы жинағын бірінші рет Петербургтегі Бороганский баспаханасында 1909 жылы шығарды. Сол жинақтың аяғында ақынның Кәкітай жазған бірінші өмірбаяны беріледі».
Шындығында, бұл – Кәкітайдың сөзімен Әлиханның Абай өмірі туралы толықтырып жазған екінші мақаласы еді. Оның алғашқы нұсқасы 1905 жылы «Семипалатинский листокта» орыс тілінде басылды. Бұл – ұлы Абайдың қағаз бетіне түскен ең алғашқы ғұмырнамасы болатын.
Сол шақта Әлихан қудалауға түскен-тін. Қудалаудан құтылу үшін бiрiншi Думаның депутаттығына сайлануға тырысады. Алайда, 1906 жылдың 8 қаңтарында Семейге қайтар жолда тұтқындалады. Алаш көсемінің портфелінен Абайдың қолжазбалары табылады. Бұл турасында соттың жазып алған тергеуінде айтылады. «Менің портфелімде Абай шығармаларының қолжазбасы бар. Соны сақтауға тырысыңыздар. Оның құны – 5 мың рубль» дейді Әлихан. Ол уақытта 5 мың рубль – көптің қолы жетпейтін көлемді қаржы екен. Ақыры, қолжазба сақталып қалса керек.
Күрескер Павлодар түбiндегi Ямышевский түрмесіне отырғызылады. Бiр-екi ай өткеннен кейін Омбы түрмесіне жiберiледi. Омбы түрмесiнен ары жер аударып жiбергелi жатқанда, семейлiк жерлестері сайлаушы ретінде дауыс беріп, құтқарып қалады. Себебі, сайлаушының құқы ол кезде айрықша болған, сайланушыны тұтқынға алуға рұқсат етiлмейдi. Сосын бiрiншi Думаның депутаты болады. Әлекең 1909 жылы Абайдың жинағын Семейден емес, Петербор баспасынан бір-ақ шығарады.
Хакімнің тұңғыш жинағы қалай жарық көрді?
Абай жинағының жарық көруіне қалтқысыз қамқорлық жасаған Әлихан Бөкейханов басты назарын қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне арнады. Ал, Әлиханның бұл еңбегі жайлы Міржақып Дулатов былай дейді: «1905 жылы «Семипалатинский листок» газетасында һәм онан кейін Семейдегі географический обществоның шығарған бір кітабында Әлихан Бөкейханов Абайдың тәржіма халін жазды һәм кешікпей кітабы басылатынын білдіріп еді. Бірақ тез шықпады. 1909 жылы Абайдың балалары һәм інілерінің ризалығы һәм Әлиханның ыждаһатымен Абай кітабы Петербургта Бураганский баспасында басылып шықты. Біздің қолымыздағы кітап сол бірінші басылым».
Әлихан 1914 жылы «Қазақ» газетiне шыққан «Кәкiтай» деген мақаласында Кәкітайды еске ала отырып, «Өзіме Абайдың қайтыс болғаны туралы қаралы хабар келгенде, отыра салып балаларына бірден хат жаздым» дейді. Айтып отырған балалары – Тұрағұл мен Кәкiтай. «Дереу Абайдың өлеңдері мен жазбаларын хатқа түсiрiп, кітап қылып басыңдар. Әйтпесе, ұмытылып, жоғалып кетеді» депті. Кәкiтай осы шаруаны қолға алып, арнайы киіз үй тiгiп, Мүрсейіт Бікеұлы есімді молданы отырғызып, Абайдың есте қалған барлық өлеңдерін құсни көркем жазумен әдіптеп хатқа түсiрткiзедi…
Кәкітай мен Әлихан Омбыда кездесіп, Абай өлеңдерін он жеті бөлікке топтастырады. Әрбір бөлікке жекелей тақырыптар («Халық туралы», «Өлең туралы», «Өзі туралы», «Ғашықтық туралы», «Ой туралы» секілді) қойған. «Ақын шығармаларын бұлай жіктеу шартты түрде болса да, тақырыбына қарай топтап бастыру сол замандағы оқырман қауымға Абайдың ақындығын таныту жолын жеңілдету мақсатынан туған болатын» дейді мұны Қайым Мұхамедханов. Қысқасы, Әлихан мен Кәкітай қияндағы Петерборға бірге барған. Жол шығынын Абайдың ағайындары көтеріскен. «Петербор баратын адамдарға 200 сом қаражат жібердік» дейді Әрхам естелігінде. Төрт жылға созылған шырғалаңнан кейін Абайдың алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы басылып шығады. Жинақтың басқы бетінде «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі. Бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбайұғыландары. СПБ. Восточная эпектропечатня И.Бораганскога, 1909» деп жазылған.
Алаштықтар Абай жайында не дейді?
Міржақып Дулатовтың «Қазақ» газетіне басылған «Абай» деген мақаласында «Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындармыз» деген жолдар бар. «Не шара! Қазақ әдебиетінің атасы хакімінде алтын әріппен жазыларлық Абай Шыңғыс тауында туып, Шыңғыс тауында алпыс жылдық өмірін өткізіп, сол Шыңғыс тауында өлді. Туғанын, жасағанын, өлгенін өз елі – Тобықтыдан басқа қазақтың көп жері білмей де қалды. Осы заманда үш ауыз сөздің басын құрай білетіндердің жазулары тасқа басылып, халыққа тарап, сынға түсіп тұрғанда, Абай сөзі өзі өлгеннен бес жыл өткенде басылды» деп жалғасады ол жолдар.
«Ақын Абай сөзін оқырман атаулының бірден түсіне алмағандығын, әр сөзінің мағынасының өте терең екендігін, оның не мағынада айтылғандығын біреу баяндап ұқтырғанда ғана білуге болады… Қазақтың бас ақыны – Абай. Одан асқан бұрын-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ. Ақмола, Семей облысында Абайды білмейтін адам жоқ» дейді Ахмет Байтұрсынов. «Абайдың сөздері кітап болып басылып шыққанша Абайдың аты да, сөзі де Торғай облысына естілмеуші еді» дегенді де қосады ағартушы. Зер сала қарасақ, Абай есімінің кең қазақ сахарасына таралуына, ұлы ақын сөздерінің «көкірегі сезімді, тілі орамды» «үлгілі жас» пен сөз танырлық адамына жетуіне басты себеп болған тұңғыш жинақ екендігі айқын. Әйтпесе, «Мақтап отырған Абайы біздің Әбубәкір, Сейдахмет, Ақмолдаларымыз сықылды біреу ғой деп жүрдім» деп әлгі Ахаң (Ахмет Байтұрсынов) айтқандай, көзі ашық Алаш азаматтары толық тани алмас еді.
«1903 жылы қолыма Абай сөздері жазылған дәптер түсті. Оқып қарасам, басқа ақындардың сөзіндей емес. Олар сөзінен басқалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең» дейді ол.
Асхат РАЙҚҰЛ
