Өтпелі кезеңде өкінішіміз көп еді. 90-шы жылдардың басындағы қиын-қыстау шақтарда сең соққан балықша сенделген қалың көпшілік жайма базардан басқа жан бағарлық жай таппады. Қонысындағы қолға ілігер құндылау дүниелерін қала көшелеріндегі кез келген қалтарыс-бұлтарыста пұлдап тұруға мәжбүр болды. Тұрмыс түйткілі сол ала сөмке арқалаған жанкешті жерлестеріміздің денін кейіннен ірі сауда жасауға дейін алып келді.
Тиын санағандарға
тиімді болса да…
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы «жабайы сауда» жасағыштар әупірімдеп табысы тәуір кәсіпкер болып шыға келді. Дегенмен, қытымыр қыста далада тұрған әйелдердің біразы бүгінде екі аяғын баса алмайды. Демографиямыздың демігіп қалуына бірден-бір залалды себеп – осы!
Қазіргілердің де қақаған аяз бен аптап ыстықта таңнан кешке дейін жетісіп тұрғаны шамалы. Олардың сауда-саттығы тиын санаған тұтынушылар үшін тиімді боп тұрса да, өздері ашық аспан астында көп зиян шегіп, ем дарымас сырқатқа бой алдыруда. Ал, адам қарасы үзілмейтін аумақтарға топтасқан «жабайы сауданы» жаппай жойып жіберуге әзір ешкімнің шамасы жетпейтінге ұқсайды. Қаланың сиқын қашырып, қалай болса солай жайрап жатқан тауар көрінісінің ерсі көрінетінін ескеріп жатса, құлдық!
Жұрт жеміс-жидекті базарға бармай-ақ сатып алуға әуес. Жайма базардың арзандау үйме-жүймесіне үймелеуге үйреніп кеткен. Қалта қамы үшiн таразыдан тарта жейтін кейбір алыпсатарлардың қулығына қарамайды. Заңсыз жолмен тиыннан теңге құрап отырғандарға өз құқығын өзі бұздырып жүрген қайманалар өңкей! «Арзанның жілігі татымас» дегендей, ондағы көкөністердің әбден ыстыққа еріп, суыққа үсіп, болбырап, қарайып тұрған оғаштығы ойландырса игі еді. Біз осыны «Әлем» және «Астаналық базар» ортасындағы дала саудагерінен жеміс-жидек алып тұрған бір әйелге айтып көрсек, онымыз: «Иіба-а-ай, керек десең, мұндай жарамсыздары жабық базар ішінде де толып жатыр! О не дегені-ей?! Базардағы сатушылар көкөністерді пакетке өздері салып береді. Ал, біз мына жерден керегімізді өзіміз тандап, дұрыстауын аламыз» деп қақшаң-қақшаң етеді. Енді бұнысы – елдің сауда-саттықтағы құқықтық сауатының төмендігін айғақтайтын сөз. Осындайда заңдық құқығын бiлмейтiн тұтынушылар мен заңды белден басатын сатушылардың саны артпай қайтсін, сосын?! Астанадағы «Әділет» тұтынушылардың құқығын қорғау қоғамдық бірлестігінің төрағасы Қабыкен Закарьяновтың айтуынша, елорда тұрғындары өз құқығын қорғау үшiн құзырлы орындарға шағымдануды әлі күнге дейін ұсақ-түйек санайтын көрінеді. Оған қоса, түскен арызды екшеуге немқұрайлы қарап, уақытты сағызша созып алатын құқық қорғаушылар да жеткілікті. Олар тұтынушының шағымын қанағаттандырса, нәсібін осы кәсібінен айырып отырған саудагердің нәпақасын зорлықпен тартып алғандай болатындарын сылтау етеді. Базарға жіберсе ше? Оған да айтар уәж дайын. «Тауарыңды базарға барып сатсаң, салық төлейсің…» дейді тек өздеріне пайда жасауға бейім жандар. Солардың ішінен бір жігітті сөзге тартып көріп едік, «Базардың ішінен орын алып, оған күнделікті төлейтін ақшаңның сыртында айналымға да біраз қаражат қажет қой» деді ол. Қасында тұрған кексе әйел оның сөзін аузынан жұлып алғандай жұлқынып: «Бізге бала-шағаны асырау керек, айналайын! Өйтпесек, екі қолға бір күрек болар жұмысымыз да жоқ. Тым құрығанда, зейнетақы да алмаймыз. Жайма базарымыз болмаса, шиеттей бала-шағаны сіз бағып-қағасыз ба?» деп бет бақтырмады. Ойланып қалдық…
…санитарлық талапты сақтамайтындықтан
Шексіз ойды шешімтал ой жеңеді ғой қашанда. Бала-шағаның қамын алға тартқан әйелге не дерімізді білмесек те, кейіннен солардың қалтасында тауардың, не сауда нүктелерiнiң санитарлық талаптарға жауап беретiнi жөнiндегi рұқсат қағазы жоқтығы еске түсе кетті. Олай дейтініміз, осы күні астан уланғандардың саны азаймай тұр. Әсіресе, жазда жеміс-жидектен залал көретіндер көбірек. Күннің ыстығында қауын-қарбызға «жерік болған» жұрт олардың санитарлық талапқа сәйкес-сәйкес еместігін ажыратып жатпастан, көшедегі кездескенінен ала салады. Жалпы, сол қауын-қарбыздың бәрі ел аймақтарына оңтүстік облыстар мен Өзбекстаннан ғана тасымалданады. СЭС мамандары шектен тыс қолданған тыңайтқыштың әсерінен саудаға беймезгіл түскен олардың адам ағзасына тигізетін зардабы мол екендігін ескертсе де, қолды бір-ақ сілтейтіндер мен құлақтандырудан мүлде хабарсыз қалатындар көп. Ал, «жабайы сауда» жасап тұрғандарда санитарлық сертификат болмайтындықтан, адамның сол жердегі өнімнен уланғанын дәлелдеу қиын. Кінәсін мойындауы былай тұрсын, Кеңес өкіметі кезінде атынан ат үріккен СЭС мамандарынан қазіргі заманда ыға қоятын кім бар?!
Жабайы тiршiлiкпен жан баққандар бекерге бұрқан-талқан болмастан бұрын саудасын салауатты сыңайда жүргізсе, бір сәрі. Қолы күстенген, табаны тiлiмделген, ернi кезерген, бет-жүзі қабарған әйелдерден бірдеңе алудың өзі мүмкін емес. Тәшкі итерген ерлері де киімдері алба-жұлба, үстi-басы кiр-қожалақ болып, өнімінің үстіне үймелеген шыбын-шіркейді жәшіктен жыртып алған қатырма қағазымен үркітіп әлек. Санитарлық ережелерге сай келетін арнайы киіммен қамтамасыз етілмегендігін былай қойғанда, осыларының өзінен-ақ дизентерия, сальмонеллез, туберкулез, ботулизм деп кете беретін жұқпалы дерттердің өрбімесіне кім кепіл?!
Оған қоса, «жабайы саудаға» ауылдан тез бұзылатын сүт және ет өнімдерін ала келген саудагерлер шыжыған күннің астында тағамдарының сақталу жағдайына мән бере қоймайды. Ал, тек тоңазытқышқа салынған өнім ғана өзінің балғындығын сақтай алатындығын ескермейтін тұтынушыларға не жорық?!
…жаппай жауып тастауға сұранып тұр
Астанада біз аралаған «Көк» базары, «Астаналық базар», «Әлем» базары, «Шапағат» коммуналдық базары маңындағы жол жиектерінде ыбырсыған қоқыстар сауда уақыты біткен кешкі мезгілде көліктердің жүруіне сұмдық кедергі келтіреді. Иістері қолқаны қапқан тұрмыстық қалдықтар аялдамаларға дейін шашылып жатыр. Осындай «жабайы саудамен» күресуге Кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасының, ішкі істер органдарының, Салық департаментінің және санитарлық қадағалау басқармасының өкілдерінен құралған жұмыс тобы анда-санда шығып тұрады. Бірақ, олардың кетуін тасада тағатсыздана күткен сабаздар сөмкелері мен қораптарын өткен-кеткендердің жолына тағы да жайып кеп жібереді…
Сонда, бұл не деген бейшаралық?! Олар бейшара болмаса, еліміздің экономикасы көтеріліп, ішкі жалпы өнімнен халыққа қызмет көрсетудің сапасы да жылдан жылға жақсарып жатқаны – шындық. Қаржы министрлігінің өкілдері мәлімдегендей, биылдан бастап еліміздің қара базарларындағы сауда-саттық үлгісі де өзгермек. Саудагерлер бір жолғы талон жүйесінен патенттеу жүйесіне жаппай көшірілетін болды. Жоба «Жол картасы» бағдарламасы аясында қаржыландырылмақ. Ал, мемлекеттің «жабайы сауданы» жаппай жойып, тәртіп орнату мақсатындағы ол идеясы жүзеге асса, көлеңкелі кәсіп ақсап, қоғамдық қазынаның бүйірі шығатын көрінеді. Патенті бар саудагердің қандай тауар саудалайтыны, оны қайдан алатыны және бағасы туралы барлық ақпарат болатындықтан, кез келген адам қалаған жерінде сауда жасай алмайды. Демек, бұл – тұтынушының құқығы да бұзылмайды деген сөз.
Тамыз айында қала шетіндегі орталық базар мен «Көк» базарының саудагерлері жаппай наразылыққа шыққан еді. Талаптары – «Астаналық базар» мен «Әлем» базары ортасында орналасқан жаңа орындарды жаптыру. Себебі, олар 2007 жылға дейін нәпақасын осы орыннан тауып келген де, жергілікті билік бас қаламыздың сәнін бұзып тұрған базарды сүріп, шаһар орталығын бақ салып, қалпына келтіру мақсатында бәрін шетке көшірген. Бірақ, бұрынғы орын қыз-қыз қайнаған «жабайы саудаға» айналып, байырғы кәсіпкерлердің ашу-ызасын тудырды. «Әлдебір кәсіпкерге сауда нүктесін қайта ашуға рұқсат беріліпті» деген сыбысты естіген бетте, өздерінің табысына ортақтасатын бәсекелестің табылғанына 200-ден астам саудагер шыдай алмаған. Қайдан естігендерін қайдам, «Ол орынды алған кәсіпкерде 2017 жылға дейін жарамды рұқсаты бар екен. Салық төлеп жатыр. Базарды тезірек жаппаса, біз де осы бұрынғы орнымызға келіп тұрамыз» дейді наразы топ. Шынында да, тұтынушылар қала шетіндегі базарлардан гөрі көз үйреніп қалған осы орталыққа жиі келеді. Бір қызығы, бұл базардың қайта ашылуына құзырлы органдар рұқсат етпегендіктерін айтып, ақталуда. Оны заңсыз іске қосқан қожайыны айыпты көрінеді. Алматы ауданы әкімінің орынбасары Түсіп Рысбеков: «Бұл жерде қаланың бас жоспары бойынша паркинг және демалыс орындары болады. Қазір мына құрылысты бұзуға байланысты келісімдер жүріп жатыр» десе, сол аудан прокуратурасының аға прокуроры Азамат Жанахметов: «Ол бір күндік жұмыс емес. Қазір біз сол бойынша тексеру жүргізіп жатырмыз» дейді. Әйтеуір, шерушілерді заңсыз сауда орнының қалайда жабылатынына сендіріп бақты.
Қазір ол «жабайы сауда» ескі базардың ішінде де, сыртында да еш тыйым-сыйымсыз жалғасып жатыр. «Наным бар, наным бар дегенше, жеп тынған артық» демекші, жаппай жауып тастауға сұранып тұрған нүктелердің нүктесін уақытында қойған дұрыс-ау…
Еркеғали БЕЙСЕНОВ
