Енді бірер күннен кейін елордада Қазақстан, Ресей, Беларусь елдерінің президенттері Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы келісімге қол қояды. Бұл интеграциялық қадамды қазірден-ақ жаһандық саясатшылар «Дамудың жаңа динамикасы» деп бағалап отыр. Дегенмен, басқа да пікірлер жоқ емес. Бірыңғай экономикалық кеңістіктің құрылғанына біршама уақыт болғанына қарамастан, мұндай одаққа қарсылық білдірушілер әлі де болса баршылық.
Олардың ойынша, отандық өнім өндірушілер бәсекелестікке төтеп бере алмай, құрдымға кетулері әбден мүмкін. «Жаңа одақ – республиканы өз дербестігінен айырып, оны Ресейдің құрамына енгізе отырып КСРО-ны қайта құру жолындағы бастама» деп жүргендер де кездесіп қалуда. Қазіргі кезде Ресейдің жүргізіп отырған сыртқы саясатын сонау патшалық Ресейдің кешегі отарлау саясатымен шендестіруді жөн санайтындарды да байқап жүрміз. Бірақ, Қазақстан Республикасы Президентінің айтқанындай: «Еуразиялық экономикалық одақ – тарих қойнауына кеткен кеңестік пішімдегі одақты тірілту емес. Бұл бірлестік, ең алдымен, экономикалық мүддеге негізделген одақ болмақ, басқа бөтен ой жоқ».
Әрине, кей азаматтардың бұлайша мазасыздануы тек жанашырлықтан туындап жатқанына әсте күмәндануға болмас. Дей тұрғанмен, бұл тұста істің байыбына толық бармай, жеңіл көңіл-күйдің жетегінде кетіп жатқандардың бар екендігін, тіпті, біреулер осыдан өзіне саяси ұпай жинағысы келетіндерін жоққа шығара алмайсың. Түрлі алып-қашпа сөздерге жел беріп, сыртынан тон пішіп жатқан адамдар да аракідік бой көрсетіп қалып жатыр.
Ендеше, істің мән-жайына тереңірек үңіліп көрейік. Біздің қазақта «алыс-беріс», «барыс-келіс» дейтін сөздер ұдайы қатар, қосарлана айтылады. Бұл тек сөздің ұйқасы үшін қолданылмаған, дана халқымыз кенеулі ойды мәнерлі сөзбен кестелегенде неғұрлым ұғынықты болуын ескерген. «Беріспесең алыспайсың, алыспасаң алыстайсың» деген қанатты сөз және бар. Сондай-ақ, «тыққаның – жоғалтқаның, бергенің – тапқаның» деген тәмсілдің де көп нәрсені аңғартары анық. Осыларды мықтап ескерген атам қазақ ежелден өзінің алыс-жақын көршілерімен тығыз қарым-қатынаста болып келгендігін тарихтан жақсы білеміз. Соның бір жарқын көрінісі – Ұлы Жібек жолы бойындағы мемлекеттермен өзіне тиімді сауда-саттық орната білуі дер едік. Яғни, төрт құбыласы тең болуына күш-жігерін ешқашан аямаған.
Олай болса, елдік мүдде қай кезде де жоғары тұрды. Осы ретте, 2013 жылғы 24-ші сәуірде Еуразия медиа форумының ашылу салтанатында сөз сөйлеген Елбасы Н.Назарбаевтың мына бір жүрекжарды толғаулары еріксіз есіме оралып отыр: «Қазақстан өз тарихында тұңғыш рет тәуелсіздікке ие болды, біздің халық тұңғыш рет еркіндіктің тәтті дәмін татты, сондықтан да біз ешкімге және ешқашан тәуелсіздігіміздің бір мысқалын да тәрк етпейміз. Егер қандайда бір одақ біздің тәуелсіздігімізге, біздің Ата Заңымызға нұқсан келтіретін болса, біз сол заматында ондай одақтан бас тартып, бірден одан шығатын боламыз». Айта кетерлігі сол, Мемлекет басшысы өзінің осы бір сындарлы көзқарасын тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап ұстанып келеді.
Ал, негізгі әңгімемізге келер болсақ, бірде-бір мемлекеттің жекедара дами отыра өзін өзі толыққанды қамтамасыз етуі күмән туғызатыны баршаға белгілі. Сондықтан, осы күні шағын елдер түгілі алпауыт елдердің өздері экономика мен саясатта өзіне серік іздейді. Ең бастысы, экономикалық мүдде болса, екіншісі бірлесе қорғану мақсатында. Тарихқа көз жіберсек, шекараны ашып та, ашпай да одақ құру деректерін кездестіруге болады. Мәселен, ХІХ ғасырда Франция мен Монако, Швейцария мен Лихтенштейн араларындағы кедендік одақ жаңа тарихи кезеңдегі зайырлы негіздермен құрылған алғашқы құрылымдардың бірі болып саналады. Ал қазір АҚШ, Канада, Мексика үштігінің НАФТА одағы, Еуропалық одақ, Оңтүстік Шығыс Азиядағы АСЕАН, Оңтүстік Американың Аргентина, Боливия, Уругвай, Венесуэла, Парагвай және Бразилия елдерін қамтитын МЕРКОСУР сияқты ірілі-ұсақты жалпы саны 300-ге жуық ықпалдастық бірлестіктер жұмыс істеуде. Осы аталған құрылымдарға мүше мемлекеттердің қай-қайсысы болмасын әлемдік бәсекеде өз мүддесін қорғау үшін ғана емес, бір-бірінің мүдделерін қорғау үшін де біріккен. Бір сөзбен айтқанда, бұйығы жатып, тұйық тіршілік кешу мүмкін еместігін жаһанданудың жазылмаған заңы әлдеқашан дәлелдеген.
Осындай жағдайда мұхитқа шығар тура жолы жоқ, яғни әлемдік нарық алаңына шығу мүмкіндігі тым шектеулі Қазақстан үшін оқшаулану саясаты жеңіліспен тең екендігін айтып жатудың өзі артық. «Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас». Ал жаһанданған ХХІ ғасырда өзге мемлекеттермен түп-тамырымыз байланбаса да, ұдайы экономикалық қарым-қатынаста болуымыз қажет. Осы ретте, Қазақстан Президентінің осыдан жиырма жыл бұрынғы Еуразиялық одақ идеясы өзінің қажеттілігін толық дәлелдеп отыр және бұл одақ тек экономикалық мақсатты ғана көздейді. Еуразиялық одақ – сатылап жүзеге асып келе жатқан интеграциялық әріптестіктің жемісі. Бұған дейін Еуразиялық экономикалық қауымдастық, Кедендік одақ, Бірыңғай экономикалық кеңістік табысты жұмыс істеп келді.
Кедендік одақ еркін тауар айналымының көкжиегін кеңейтсе, Бірыңғай экономикалық кеңістік өнеркәсіптік ынтымақтастық пен ауыл шаруашылығы салаларына серпін берді. Кеден одағы елдерінің жалпы нарығы 2 триллион АҚШ долларын, ал өндірістік әлеует 600 миллиард долларды құрап отыр. Қазақстан мен Ресейдің арасында жалпы сомасы 32 миллиард доллар болатын 40 инвестициялық жоба пысықталу үстінде.
Егер Кедендік одаққа дейін ет сату үшін екі жылда бір рет Ресей немесе Беларусь мал дәрігерлерін шақыртып, олардың тексерістерінен өтіп, рұқсат қағаздарын алып, тағы да реестрін күту қажет болса, қазіргі уақытта өзіміздің ветеринарлық сертификатпен Ресейдің түкпір-түкпіріне сатуға мүмкіндіктер туды. Мұны өте маңызды деп білемін. Себебі, Ресей жылына 1,5 – 1,7 млн тонна ет импорттайды, оның ішінде 700 мың тонна сиыр етін алады. Ресейге, негізінен, Уругвай, Парагвай, Бразилия сияқты мемлекеттер мұздатылған ет жеткізеді. Ал біз Ресейге жаңа сойылған ет бере аламыз. Ресей сондай-ақ жылына 2,5 млн тонна жеміс пен көкөніс импорттайды, бұл да біз үшін маңызды мәселе.
Жалпы, Кедендік одақ құрылғалы бері Қазақстанда өңделген өнімдерді экспорттау көлемі тұрақты өсіп келеді. 2012 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда осы көрсеткіш 14 пайызға ұлғайса, 2013 жылдың қорытындылары бойынша, Қазақстан экспортының жалпы көлеміндегі өңделген өнімнің үлесі өсіп, 24,1 пайызды құраған. Қазақстан экспортында машина жасау өнімдері 55 пайызға, үлпек пен тері шикізаты 117 пайызға, тоқыма мен аяқ киім 55, ал азық-түлік тауарлары мен ауылшаруашылық шикізат үлесі 47 пайызға өскен.
Бизнес – заманның қозғаушы күші. Бұл даусыз. Қазір қазақ кәсіпкерлері там-тұмдап болса да шетел нарығына дайын өнімді шығарып жатыр. Тауар өндірушінің де табысы еселенді. Отандық кәсіпкерлер үшін 17 миллион тұтынушы он есе өсіп, 170 миллионға айналды. Мұның тигізер әсері өте зор. Қазақстанның өңдеу саласына келуге әзірге батылдық танытпай отырған болашақ инвесторлар нарықтың көлеміне де қарайтын болады. Қазірдің өзінде еліміздің өңдеу өнеркәсібіне шетел инвестицияларының көлемі екі есе асып, 28 миллиард долларға жетіп отыр. Бұған өзге мемлекеттерге қарағанда Қазақстанда кәсіп көзін ашып, бизнес жүргізген әлдеқайда тиімді екендігі де әсер етуде. Өйткені, біздің елімізде салық көлемі аз әрі кәсіпкерлерге барлық жағдайлар жасалған.
Еуразиялық одақтың қарапайым азаматтарға да тиімді жағы баршылық. Мәселен, қазақстандық азамат бұрынғыдай міндетті тіркеуден өтпей-ақ, 30 күн бойы Ресейде еркін жүріп тұра алады. Сонымен қатар, Одақ мүшелерінің барлық азаматтары Қазақстанда, Ресейде, Беларусьта жұмысқа орналасарда бірдей құқықтар мен міндеттерге ие болады. Қазір дипломдары растауды қажет етпейтін одаққа мүше үш елдің жоғары оқу орындарының тізімдері дайындалу үстінде. Айталық, «Назарбаев Университетінің» түлегі Беларусь және Ресейде жұмысқа орналасуына толық құқы бар. Одақтас үш елдің еңбек мигранттарына қатысты жеңілдіктер де бірдей қарастырылған.
P. S.
Иә, қалай болғанда әр жобаның өз тиімділігі, қауіп-қатері болады. Тәуекел ету арқылы ғана белгілі бір жетістікке қол жеткізуге мүмкіндік бар. Еуразиялық экономикалық одақ – бұл өте серпінді жоба. Менің ойымша, біздің мемлекетіміз бұл ұйымға бірігудің халық үшін, ел үшін қаншалықты тиімді болатынын жеті рет өлшеп барып шешім қабылдап отыр. Сондықтан, алдағы уақытта ел осы экономикалық одаққа мүше болудың игілігін көреді деген сенімдемін. Өйткені, осы жүзжылдықта «экономикалық тартылыстың» әлемдік орталығы Азияға, соның ішінде Еуразиялық экономикалық одақтың аумағына қарай ауысатынына ешқандай күмәнім жоқ.
Кенжеболат ЖОЛДЫБАЙ,
саясаттанушы
