Қалибек Қуанышбаев атындағы академиялық музыкалық қазақ драма театрында жаңа қойылым – халық ауыз әдебиетінің інжу-маржаны «Қыз Жібек» махаббат дастаны бойынша Ғабит Мүсірепов қаламынан туған осы аттас шығарманың тұсаукесері, 29-30 мамыр күндері зор табыспен дүрілдеп өтті. Режиссері – талантты актер, белгілі әнші Сайлау Қамиев. Ол Т.Жүргенов атындағы ұлттық Өнер академиясын тәмамдап жатыр, яғни, бұл оның жаңа мамандығын бекітетін дипломдық жұмысы, сонымен бірге, өнердегі жаңа бетбұрысы. Әрине, үстірт қарағанға «Қыз Жібекті» сахналаудың еш қиындығы жоқ сияқты көрінуі мүмкін. Операсы бар. Кинофильм түсірілген. Оны кезінде осы Қуанышбаев театрын құрғандардың бірі, атақты Әзірбайжан Мәмбетов те сахналаған. Сонда бүгін режиссерлік қырымен көрінген осы Сайлау Қамиевтің өзі Төлеген образын сомдағанын білеміз. «Адамның қандайлығы істі қалай бастауынан байқалады» деп Абайша айтсақ, қалай болғанда да С.Қамиевтің бірден іріге ұмтылуы – мінезінің қайсарлығы мен өнердегі табандылығын көрсетсе керек.
Бізге жеткен фольклорлық жәдігерлер – қазақ деген халқымыздың арман-мұратын, өмірлік танымын, тұрмыстық ұстанымын, көркемдік талғамын білдіретін рухани қорабасы екені мәлім. Сондықтан, оған кейбіреулердің тәжірибе жасайтын материал ретінде қарайтынын өз басым қолдамақ түгіл, «күнә» деп есептеймін. Мысалы, осы театрдағы белгілі режиссер Әлімбек Оразбеков қойған «Айман-Шолпан» атты комедияның тамырынан жұлынған көк желектей қуарып, адам танығысыз пұшайман күйге түскенінің куәсімін. Жоқ, С.Қамиев жас та болса, «бүгінгі күннің талғамы осындай» деп, өзінше тон пішіп, жеңілтектенбей, ұлттық жәдігерге азаматтық үлкен құрметпен және суреткерлік толымды дайындықпен келіпті. Ең алдымен шығарманың бүкіл ұлттық бояуы мен нақышын барынша таза сақтауға тырысқан және опералық нұсқасы мен кинолық нұсқасының ұтымды тұстарын арқау еткен. Сахна жақсы безендірілген, шымылдық, бірде киіз үйді, бірде тар қапасты бейнелейтін шеңбер, артық-ауыс ештеңе жоқ. Киімдері де кәрі-жасына, ұл-қызына, ауылдағысы мен жорықтағысына қарай әдемі пішілген, сәнді, ықшам. Шын мәнінде, Алтын Ордадан күш кетіп, алып империяның ыдырай бастаған, бірақ, әлі де тегеуріні басылмаған, сән-салтанаты тарқай қоймаған аумалы-төкпелі күрделі кезеңін еске түсіреді. Мұны мен жас режиссердің шығарманың жасырын астарын жүрегімен сезе білгендігінен-ау деп топшылаймын. Өйткені, «Қыз Жібек» махаббат дастаны ғана емес, ел бірлігі мен тыныштығы іріткі түсірген «үлкен жаудың» қыспағы туралы да хикаят қой. «Үлкен жаудың» қыспағынан Жайық бойы тарылып кеткендей. Жерге, су мен нуға таласып, қазақ рулары енді өзді-өзі қырқыса бастағандай. Атақты жыраудың «Еділді алды, елді алды, енді алмаған не қалды?» деп күңіренетіні де осы тұс-ау деп шамалайсың. Осындай қиын-қыстау тар кезеңде Төлеген мен Бекежандай қос батырдың: «Жау қайда?» – деп тізе қосып, дұшпанға бірге шабудың орнына махаббат майданы алаңынан көріне берулері қынжылтады. Алайда, махаббат өмірдің өзі ғой, тасты да жарып шығатын гүл секілді ғой, ол да алдымда қандай тосқауыл тұр деп жасқанып бөгелмейді, сондықтан, әрине, оған еш дауа жоқ.
Дастанды оқысаңыз, бәрі түсінікті. Ал, спектакльді екі күн қатарынан көргенде Қыз Жібек Төлегенді не үшін жақсы көреді деген сұрақ көкейімнен кетпей қойды. Осы сұрақ режиссер Сұлтан Қожықов түсірген екі сериялы «Қыз Жібек» көркем фильмінен кейін де талайды ойландырып, баспасөз беттерінде қызу айтыс-талас туғызғаны мәлім: автор шығармасындағы олқылықтан ба, актер ойынындағы солғындықтан ба, әлде Төлегеннің адами болмысындағы осалдықтан ба дегізіп. Маған да осы спектакльдегі қос Төлеген – Жасұлан Ерболат пен Олжас Жақыпбековтен, қос Бекежан – Асылбек Қапаев пен Ержан Нұрымбет әлдеқайда бедерлілеу шыққандай көрінеді. Төлегенді ойнаған артистердің бой бітіміндегі, дауыс ырғағындағы айырмашылықтар болмаса, екеуінің де образ сомдауы бір қалып. Ал, Бекежанды ойнаған артистер екеуі екі түрлі: Е.Нұрымбет алдап соғуға бейім, жымысқылау да қорқау, А.Қапаев бірбеткей, өз күшіне сенімді, ожарлығы да жоқ емес. Жалпы, Төлеген әдет-ғұрып ережесінен шыға алмай, қол-аяғы жіпсіз байланып, қарадан қарап қысылып жүретін адам сияқты да, Бекежан ойына не алса, көңілі не қаласа, соның жолында әдет-ғұрып, инабат деген шарттылықтарды аттап өте беретін жан, дамуға, жаңаруға бейім іс-әрекеттің адамы ма деген ойға жетелейді кісіні. Кинода да, спектакльде де Бекежан бейнесінің тартымды да бедерлі сомдалатыны содан-ау деймін. Әлде бабаларымыздың шешуін кейінгі ұрпағына қалдырған бұл да бір күрделі жұмбағы ма екен?
Басты кейіпкер Қыз Жібекті сомдаған Гауһар Жүсіпова мен Гүлназ Сүгірбаева туралы да аңыздық тұлғаны бізге беймәлім қырынан танытып, жаңаша жаңғырта алды деп айта алмаймын. ҚР еңбек сіңірген қайраткері, артист Мейрам Қайсанов ойнаған Қыз Жібектің әкесі – Сырлыбай мен артист Жанқалдыбек Төленбаев бейнелеген Төлегеннің әкесі – Базарбай образдары да таныс-бейтаныстық деңгейде бір сыдырғы қалыбынан аса алмағандай. Ал, жалпы алғанда, спектакль трагедиялық сипатына қарамастан, көңілді де тартымды шыққан. Олай еткен, сахналық безендірілуі және артистердің киім үлгілеріне қоса, өнер саласының хас шеберлері Евгений Брусиловский мен Нұрғиса Тілендиевтің ұлттық әуенге негізделген ғажайып музыкасы дер едім. Осылар бір-бірімен тонның ішкі бауындай үйлесе келіп, ғасырлар қойнауында қалған бағзы қазақ өмірін қайта тірілтіп, қаз-қалпында көз алдымызға жайып салды. Үлкен де, кіші де ұғынды, жарқын жерінде сүйсінді, өзімшілдік, қаскөйлік күш алған тұсында «әттең-ай» деп тебіренгендей, адамға тән жақсы-жаман қасиеттер замана қанша өзгерсе де, өзгермейді екен-ау деп налығандай күйде отырды…
Жас режиссер С.Қамиев, жоғарыда айтқанымыздай, «Қыз Жібекте» ұлттық бояудың қанық болуына қатты көңіл бөлген. Жастардың асық ойыны, жаманшылықты отпен аластау, тойда табақ тарту рәсімі, бесік сыйлау, некелері қиылғанша ала жіпті аттамау – бәрі бар және орнымен.
Дегенмен, «әттегенайлар» да жоқ емес. Ала жіптің орнына екі араға белбеу тасталады. Ала жіпті белбеумен алмастыру қателік. Ала жіп неге «ала» жіп, жай жіп емес? Өйткені, ол азғырушы әзәзіл жыланды меңзейді. Адам Атаны азғырған жылан екенін еске салады.
Неке суын ішкенше тартына тұру керектігін ескертеді. Сондай-ақ, некесі әлі қиылмаған екі жасқа бесік сыйлау, оның үстіне бірінші қойылымда Төлегеннің құр бесікті тербетіп жіберуі де көңілге қонбайтын ағаттықтар демекпін.
Жас режиссердің көп ойланып, қатты қиналған жері спектакльдің финалы болса керек. Қара киім киіп, түн жамылып келіп, Қыз Жібек тұтқындалып, қазыққа байланған Бекежанды босатып, қолына қанжар ұстатады да, екеуі жекпе-жек айқасқа шығады. Әрине, еркектің аты еркек. Бекежан қызды өлтіреді. Ойланып қаласың. Баян еске түседі. Алайда, Баян мен Жібектің заманы да, тағдырлары да бірдей емес. Оның үстіне Жібектің әмеңгері бар. Осы спектакльдің өзінде де Төлегенге ауылдағы тілектес ағайындары егер кешіксең, «Сансызбай шығар соңыңнан» деп, әндетіп шығарып салады емес пе. Осы жағдаят спектакль финалында Бекежанмен пышақтасуын логикалық тұрғыдан кісіні онша сендіре қоймайды. Сосын Баян да, Жібек те халық қиялындағы әйел – жарға тән сұлулық, тазалық, мөлдірлік, адалдық, нәзіктік ұғымдарының жиынтық бейнесі. Сондықтан, жаманмен жағаласуды «ит пен ит боп ырылдасу» деп бағалайтын атам қазақтың адамгершілік туралы ұстанымы тұрғысынан қарасақ та, бұл әрекет Қыз Жібектің табиғатына мүлде үйлеспейді. Яғни, қарақшы Бекежан мен періштедей пәк Қыз Жібектің жан дүниесін теңестіріп жіберу қателік болған демекпін. Иә, халқымыз батырлық дастандар мен ғашықтық дастандардың аражігін бір-бірінен қашан да дұрыс ажырата білген.
Театр – ұлт рухының төрі, сондықтан, әртүрлі «эксперимент» дейтін желеумен көнеден жеткен мәдени құндылықтарымыздың берекесін кетірмей, әрқашан халықтық ұстанымға сүйене білсек, ешқашан адаспаймыз.
Өтен Ахмет,
өнертанушы
