Жаңалықтар

ЖАҚСЫ АДАМ КІМ?

Абай жақсы адамның кім екенін отыз сегізінші сөзінде былайша талдап берген. Ол үшін, оның Хауас сәлим деген ой-тұжырымына назар аударайық. Хауас сәлим – араб сөзі, оның қазақша мағынасы адамның өзіне тән болған дұрыс қасиеті, мінез-құлқы. Бұл дұрыстыққа адам қалай жеткен дегенді Абай былайша түсіндірген. Адамның Хауас сәлим, яғни, жақсы адам атануы үшін, оған алты шарт қажет, олар: жақсы тән саулығы, жақсы туыс, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаз. Міне, жақсы адам болу үшін қажетті шарттар. Бұл – жақсылықтың өлшемдері. Ал енді, Шәкәрім қойған сауал, «Ең жақсы адам не қылған кісі?» дегенге келсек, оған жауапты тағы да Абайдың өзінен табамыз. Абай айтады, жоғарыда айтылған қасиеттері болған соң, оның «аты адам болады», яғни, жақсы адам атанады. Бірақ ол қандай істерімен жақсы атанбақ, олар: «Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық…» (2-т., 190-б.). Жақсы адамның алдында үнемі осындай үш мәселе болмақ, солардың нәтижесінде оның адамдығы айқындалмақ, яғни, жақсы адам атанбақ.
Енді осы адамды жақсы кісі атандыратын үш мәселеге қысқаша тоқталайық.

Сөз алдымен, Алла тағаланы танымақтық туралы. Алланы тану оған тек сену емес. Алланы тану оның кереметтерін тану, оны Жаратушы деп түсіну, мойындау. Жаратушыны танып-білуге тура жол жоқ, оны біз тек қана өз құдіретімен жаратқандары арқылы білмекпіз. Жаратушы не жаратты? Бар болмыстың бәрі Жаратушының кереметтері, яғни, Жаратушыны тану деген сөз – бүкіл жаратылысты тануға талпыныс. Біз ғылымдар типологиясын жасағанда жаратылыстану ғылымдары деп – физика, биология, химия т.б. айта бастаймыз. Бұл ғылымдардың бәрі жаратылыс құбылыстарын, заңдылықтарын зерттейді. Сондықтан, Жаратушы идеясын мойындаған адамның жаратылысты тану арқылы Алланы танымақтығы айқын болады. Бұл – Алла тағаланы танымаққа бастайтын жол, ғылым жолы. Осы мәселеге орай, бір жақсы адамның өмірінен мысал келтірейін. Кейінгілердің айтуына қарағанда, Омар Хайям 1123 жылы дүниеден озған. Қайтыс болар күні Омар Хайям Әбу Синаның «Сауықтыру кітабын» мұқият оқып отырып «Единое и множественное» деген бөліміне келгенде екі парақтың ортасына алтыннан жасалған тіс тазалағышын қойып, кітапты жауып, өсиет қалдыруы үшін керекті кісілерді шақыртады. Ол күні Омар Хайям нәр татпаған. Кешкі намазын оқып болып, жерге басы тигенше иіліп былай деген екен: «О боже, ты знаешь, что я познал тебя по мере моей возможности. Прости меня, мое знание тебя – это мой путь к тебе» – деп жан тәсілімін берген (Омар Хайям. Рубаи. Л., 1986.С.32).

Адамның «өзін танымақ» дегенге келсек, бұл мәселе төңірегінде психология, философия ғылымдарында көптеген теория, концепциялар бар. Адам өзін қалай танымақ, әрине, өзгелер арқылы. Демек, бұл адамтану ілімінің өзекті саласы. Орыс тілінде өзін танымақты «самопознание» дейді. Бұл арнайы білім саласы.

«Дүниені танымақ» деген мәселе дүниетаным деген ұғымды білдіреді. Философияның басты қызметінің бірі осы дүниетаным. Абай оны өлеңдерінде «дүние көркі» деп те атайды. Дүниенің көркін сезіну, білу, тану адамның өзіне нұр, көрік беретін қуат. Абай айтқан адамның асыл қасиеттерінің бірі – нұрлы ақыл да осыдан шықпақ. Ақылдың нұрлы болуы мақсатында атқарылатын іс – дүниені танымақтық.

Абай діни қағидалар шеңберінде қалмаған ойшыл. Діндегі сөзді ғана қайталап айтып отырса, ол хакім бола ма? Абайдың хакімдігі сонда, ол әр істің басталуы мен себебін іздеуші. Сондықтан, ол «ақыл сенбей сенбеңіз», – деп өзі айтқандай, не істі болмасын сау ақылға салады. Ақын Алланың өзіне де, сөзіне де күмән келтірмейді. Мәселе, Алланың өзі кім, сөзі не, соны тану керек. Алланы танудың қиыншылығын, ол «Алла деген сөз жеңіл» деген өлеңінде ашық айтқан. Алланы сөзбен, ақылмен емес, жүрекпен сезу қажет, оның барлығын тану сезім арқылы болмақ. Және де Абай айтады, Алланың өзі бар, ол да рас, сонымен бірге, адамның сөзі бар, бірақ оның растығында үнемі күмән бар. Неге олай? Жауапты тағы да отыз сегізінші сөзден табамыз. Абай айтады: «Алланың сөзі – қаріпсіз, дауыссыз» (2-т., 193-б). Керемет шындық. Пайғамбарымыз біздің түсінігімізде сауатсыз болған. Ол қаріп танымаған. Пайғамбарымызға Жаратушыдан аят аян түрінде келген. Пайғамбар білімі – аян білімі, біздің білім – қаріп арқылы болатын білім. Сонда кімнің Аллаға жақын екені мәлім болады. Абай «Әуелі аят, хәдис – сөздің басы» дейді. Аят – дүние көркі туралы сана. Аят сөз басы, бірақ ол адамның ойынан туған дүние емес, Мұхаммед пайғамбарымызға өлең кейпінде түскен аян. Аят – Мұхаммедке пайғамбарлықтың келгенінің айғағы. Ол жұртшылыққа маған аян арқылы жаратушыдан аят келді деп жария еткен. Пайғамбарымыздың қаріп танымайтындығы туралы бізге аңыз болып жеткен мынандай мәлімет бар. «Уахи әкелуші періште – Жебірейіл тастүнек қараңғылықты жарып, сымбатты жігіт бейнесінде айналасын нұрға бөлеген қалпында  Хазіреті Мұхаммедке (с.а.у.) көрінді. Тәтті әрі қатты даусымен:
«Оқы!», – деп бұйырды.
Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) бойын үрей биледі. Жүрегі кеудесін жарып шығардай қатты соғып кетті. Сонан соң бойын жинап:
«Мен оқи алмаймын! Оқу білмеймін!», – деді.
Жебірейіл Хазіреті Мұхаммедті (с.а.у.) қатты құшағына қысты да, қайтадан:
«Оқы!», – деп дауыстады.
Екі дүниенің сәруары – Мұхаммед (с.а.у.) алдыңғы жауабын тағы да қайталады.
«Мен оқи алмаймын!». Жебірейіл Оны (с.а.у.) қаты құшақтап, сосын қоя берді де:
«Оқы!», – деді гүр даусымен.
Бұл жолы хазіреті Мұхаммед (с.а.у.):
«Мен оқу білмеймін», – деді де, сәл кідіріп: «Айта бер, нені оқиын?», – деп сұрады.
Періште Аллаһ тарапынан жолданған, расулына қолма-қол табыстауға әкелген Алақ сүресінің алғашқы аяттарын басынан аяғына дейін оқып шықты:
«Оқы!
Сені жаратқан Раббыңның атымен!
Ол адамды ұйыған қаннан жаратты.
Оқы, сенің Раббың қаламмен жазуды үйрететін, адамға білмегендерін үйрететін асқан жомарттылық иесі» (Алақ сүресі, 1-5 аят).
Толқу мен қорқудан арылған хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) өзі сөйлейтін тілде түсірілген аяттарды сөзбе-сөз қайталап шықты. Ә дегеннен-ақ айтылған аяттарға Аллаһтың расулының тілі төселіп, жүрегінің төрінен орын алды.
Міндетін орындаған Жебірейіл періште сол сәтте-ақ көзден ғайып болды (Өмірзаққызы Д. «Адамзаттың асыл тәжі». Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбардың өмірі. Мекке кезеңі. 1-кітап. Алматы, 2003. 124-125-бб.).

Шындықты аңыз бізге осындай қалпында жеткізіп отыр. Мәселенің ақиқатына үңілсек, жағдай қалай болған! Рас, Мұхаммед харіп танымаған. Біз әдетте харіп танымаған адамдарды сауатсыз дейміз. Бұл біздің қалыпты жағдайдағы қолданылатын түсінігіміз. Бірақ, мәселе бұл түсініктен күрделі. Білім адамға харіптерді тану, яғни, оқу жүйесі арқылы беріледі, бұл дәстүрлі жағдай. Сонымен бірге адамға білімнің харіпсіз (әріпсіз) берілетіні болады. Харіпсіз білімге ие адамдар адамзат тарихында болған. Сондай адамдардың бірі – Мұхаммед пайғамбар. Ғайса пайғамбар да осындай білім иесі болған. Сөзімізді әрі қарай жалғастырсақ, періште Мұхаммедке оқы дегенде, ол харіп арқылы Алладан түскен аятты оқып кеткен жоқ. Ол оның, сірә, жадында жатталады. Демек, аят пайғамбардың жадында келген қалпында сақталды. Аят Алла сөзі. Ол Абай айтқандай, «харіпсіз, дауыссыз». Аят – пайғамбарға ұйып келген сана. Ол кейін харіпке, дауысқа түсіп, Құран кітапқа айналған. Аяттың көпшілікке түсініксіз болуы санаға қонымды мәселе. Жаратушының «сөзін» тіл арқылы түсіну даулы. Тіл адамзаттың қазынасы, оны біз танимыз, білеміз, мейлінше тіршілігіміз үшін қолданамыз. Аят болса өзге «тіл». Ол – Жаратушының тілі. Ол тілде харіп жоқ, бір қуат бар. Ертеде Платон адамзаттың білімінің мәнісі «еске түсіру» деген ой айтып еді. Оның пайымдауынша, біз білген әрі білетін білімдер әу бастан белгілі, ол адамға өзінің тума болмысымен келеді деген. Білімді болу – бұрыннан бар нәрселерді еске түсіру. Қазіргі білім, ғылым кеңінен өрістеген заманда принцип деген парадигмалық сана қалыптастырғанбыз, ол әлі біліп болмаған мәселелерді тану үшін қолданылатын тәсіл. Принцип дегенде біз бағыт анықтаймыз. Бағыт деген – жол көрсеткіші. Жол тану және таңдау осы аяттардан бастау алған.

Тағыда

Ұқсас жаңалықтар

Пікір үстеу

Back to top button