Басты ақпаратСұхбат

ЖИЫРМА БЕС ЖЫЛДА ҮЛКЕН ЖЕТІСТІКТЕРГЕ ЖЕТТІҢІЗДЕР

Тоғызыншы ғасырдың шегінде Еуразияның Ұлы даласы аумағынан, бүгінгі Батыс Қазақстан жерінен қозғалған көш Карпат таулары қоршаған жазыққа жетіп тоқтады. Бұл аймақта шатыр тігіп, түтін түтеткен халық Мажарстан мемлекетін құрды. ХІІІ ғасырда Кодан хан бастаған құман қыпшақтар сол өңірге қонып, елге ел қосылды. Этникалық белгілері жағынан түркі ұлттарына жақын мажар халқы осылай қалыптасты. Осы тарихи факт Қазақстан мен Мажарстан жұрты арасындағы туыстықтың тамыры тереңде екенін айғақтайды. Бұған қоса, екі ел 1992 жылы дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Содан бері қос мемлекет түрлі саладағы байланысын үзбей келеді. Мажарстанның Қазақстан Республикасындағы төтенше және өкілетті елшісі Андраш Баранимен әңгімемізді осы жөнінде өрбіттік.

maxresdefault

ЕКІ ЕЛДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ТЕРЕҢДЕЙ ТҮСТІ

– Андраш мырза, жақында Қазақстанға Мажарстанның Ұлттық экономика министрі Михай Варга бастаған делегация келіп кетті. Бұл сапардың қорытындысы қандай болды? Екі елдің қарым-қатынасы жаңа деңгейге шығып, жаңа сапаға көтерілді деп айта аламыз ба?
– Қазақстан мен Мажарстан мемлекеттері арасында тарихи тамырластық бар. Қазақтардың да, мажарлардың да өткені көшпенді өмірден тұрады. Қос мемлекет те азаттық жолында талай күрестерді бастан өткеріп, тәуелсіздік кезеңінде сенімді серіктестерге айналып, өзара жақсы қарым-қатынас орната білді. Мажарстанның Ұлттық экономика министрі Михай Варганың Қазақстанға сапары екі елдің қарым-қатынасын тереңдете түскені сөзсіз. Ол бастап келген делегацияға 100-ге жуық адам кірді. Олардың арасында мемлекеттік мекеме­лердің, министрліктердің өкіл­дері мен бизнесмендер болды.
Астанада Қазақстан мен Мажарстан тараптарының қатысуымен Экономикалық ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссияның V отырысы, үлкен бизнес форум ұйымдастырылды. Сондай-ақ, Стратегиялық кеңестің алғашқы отырысы өтті. Қазақстан жағынан оған Сыртқы істер министрі Ерлан Ыдырысов басшылық жасады.
Қазақстанның Премьер-министрі Бақытжан Сағынтаев Михай Варганы қабылдады. Мұның бәрі Қазақстан Мажарстанмен ынтымақтастық мәселесіне мән беріп қарай­тынын айтады. Мажарстан делегациясының Қазақстанға сапары және екі ел өкілдерінің осындағы кездесулері қос елдің қарым-қатынасына серпін бе­ретініне сенімдімін.
– Мажарстан делегация­сының Қазақстанға сапары барысында бірқатар екі­жақты келісімдерге қол қо­йылды. Қос мемлекет қай тараптарда ынтымақтастықты күшейткелі отыр?
– Мажарстанның Ұлттық экономика министрлігі мен Қазақстанның Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі арасында халықты жұмыспен қамту, денсаулық сақтау салаларында бірқатар келісімдер жасалды. Соның ішінде дәрі-дәрмек өндіру мен медициналық қондырғыларды жасау, меди­циналық туризм туралы мемо­рандумдарға қол қойылды. Сондай-ақ, қос тараптың бизнес өкілдері де бірнеше шарт жасасты. Атап айтсақ, Мажарстан мен Қазақстанның фар­мацевтикалық компаниялары Қарағанды қаласындағы зауытта қазақстандық дәрі-дәрмек өндірісін кеңейту жөнінде келісімге келді. Мажарстан жағы бұл дәрілерді Еуропа нарығында сатуға көмектесетін болды. Аталмыш жобаның құны 5 миллион долларды құрап отыр. Бұған қоса, Қазақстанда Мажарстан технологиясын негізге алып, медициналық қондырғыларды шығару туралы келісім жасалды.
Қазақстанның Қаржы ми­нистрлігінің Қазынашылық комитеті мен Мажарстанның Мемлекеттік қазынашылығы да өзара әріптестік жоспарының аясында жобаларын тиянақтады.
«Қазақстан темір жолы» ұлт­тық компаниясы мен Мажар­станның «Rail Cargo Hungaria Zrt» компаниясы арасында халықаралық интермодальдық тасымалдауды дамыту туралы өте маңызды келісім жасалды. Аталмыш жоба теміржол немесе теңіз арқылы, сонымен қатар автокөлік жолымен жүк тасымалдауды қарастырады. Яғни, Транскаспий аймағында, Азия – Еуропа – Азия бағытында тасымалдауды дамытуға жол ашады.

КЕЙКІ БАТЫРДЫҢ БЕТ-БЕЙНЕСІН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРЕДІ

– Жуырда осыдан тура жүз жыл бұрынғы Торғай даласындағы ұлт-азаттық кө­теріліс қаһармандарының бірі – Кейкі батырдың бас сүйегі Ресейден Қазақстанға жеткізіліп, ДНҚ сараптама­сын жасау және бас сүйекті қалпына келтіру үшін Ма­жар­станға жөнелтілді. Ма­жарстанның Қазақ­стандағы ресми өкілі ретінде сіз де бұл үдеріске қатыстыңыз. Қазақ халқына аса маңызды бұл оқиға қалай өрбігенін өз ауызыңыздан естісек.
– Екі елдің саяси және эко­номикалық қарым-қаты­настан бөлек, символдық мәнге ие тарихи және мәдени мұра­ларын сақтау салаларында ынты­мақтастық орнатқанына менің көңілім марқаяды. Шынын айтқанда, Қазақстан Мажар­станға қазақтың ұлттық батыры деңгейіндегі тұлғаға қатысты істі сеніп тапсырғанының астарында қос мемлекеттің бір-біріне деген құрметі жатыр. Кейкі батырға қатысты Мажарстанның Жаратылыстану ғылымдары музейінің антропологиялық бөлімі атқаратын жұмысты аса абыройлы іс деп білеміз. Біздің ғалымдарымыз ДНҚ сараптамасын жасап, оның негізінде батырдың бет-бейнесін қалпына келтіреді.
Осы істі қолға алмас бұрын Қазақстандағы бұл іске жауапты мекемелермен, Қазақ­стан Республикасының Мажар­стандағы елшілігімен тығыз қарым-қатынас жасадық. Мәселен, Кейкі батырдың бас сүйегін Қазақстаннан шығарып, Еуропалық одақтың аумағына кіргізгенде әкімшілік кедергілер тумас үшін техникалық мәселені шешу керек болды. Дәлірек айтсақ, батырдың бас сүйегі тарихи жәдігер екенін дәлелдейтін анықтама жазып бердік. Бұл іс Мажарстанның Алматыдағы бас консулдығының араласуымен оң шешімін тапты. Қазақстаннан Мажарстанға тікелей ұшатын әуе рейстері жоқ. Сол себептен Кейкінің бас сүйегі Ыстанбұл арқылы жөнелтілді. Жоғарыдағы құжат сол үшін қажет болды. Ал батырдың бас сүйегі бойын­ша атқарылатын жұмыстың нәтижесі қарашаның аяғында, желтоқсан айының басында белгілі болуы керек.
– Кейкі батырдың бас сүйегіне қай ғалымдар сараптама жасайды? Осы жағынан ақпаратты нақтылап берсеңіз.
– Батырдың бас сүйегін Мажарстанда белгілі антрополог ғалым Андраш Биро зерттейді. Бұл кісі мажар халқының шыққан түбін жаңғырту мақсатында екі жылда бір рет Мажарстанда өтетін құрылтайдың да бас ұйымдастырушысы екенін айта кетейін. Өткен жазда аталмыш құрылтай кезекті рет өтіп, оған Қазақстаннан келген үлкен делегация қатысып кетті.
Андраш Биро биылғы тамыз айының аяғы мен қыркүйектің басында Алматы облысында салт-дәстүрді сақтау мақсатын көздеген фестивальді де ұйым­дастырды.

КУМАНИЯДА 300 МЫҢҒА ЖУЫҚ ҚҰМАН ҚЫПШАҚТАР ТҰРАДЫ

– Мажарстандағы құрылтай мәселесін қозғадыңыз. ХІІІ ғасырда Мажарстанға барған құман қыпшақтардың тыныс-тіршілігінен де хабар берсеңіз.
– Қазіргі таңда Мажарстанға барған құман қыпшақтардың ұрпақтары ұлы Кумания мен кіші Кумания аталатын Мажарстанның екі орталық облысында тұрып жатыр. Әртүрлі санақтар олардың саны 300 мыңға жуықтайтынын анықтады. Оларға ортақ астана – Қарсақ қаласы. Мажарстан үкіметінде тоғыз министрдің екеуі – Ауыл шаруашылығы министрі Шандор Фазекаш пен жоғарыда аты аталған Ұлттық экономика министрі Михай Варга қыпшақтар қоныстанған аймақтардан шыққанын қоса кетейін. Шандор Фазекаш Мажарстандағы Құман қыпшақтар одағының төрағасы қызметін атқарады. Ілгеріректе бұл кісі Қарсақ қаласының мэрі де болған.
– Осыдан екі жыл бұрын Мажарстанда қазақ халқының ұлы ақыны Абайдың ес­керткіші мен Астана көшесі ашылды. Жуырда сіз Абай еліне барып қайтқан екенсіз. Сапардан алған әсеріңіз қандай болды?
– Қазақ әдебиетінде Абайдың алатын үлкен орнын есепке алып, ол тіршілік еткен мекенге барып қайтуды өзіме парыз санадым. Жидебайдың ауасы адамды шынымен ерекше күйге бөлейді екен. Оны мен жан-жүрегіммен сезіндім. Бір жағынан, сол жер Еуразия құрлығының кіндігі саналады. Бұл кездейсоқтық емес деп ойлаймын. Мұнда бір құпия мән жатқан сияқты.

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ МАЖАР ТІЛДЕРІНІҢ ГРАММАТИКАСЫ ӨТЕ ҰҚСАС

– Сіздің қазақ тілінен сабақ алып жатқаныңызды естідік. Белгілі бір деңгейде тілімізде сөйлеуді үйреніп те қалған шығарсыз.
– Қазақстанға келген Мажарстан делегациясын қарсы алумен байланысты кейінгі екі ай көлеміндегі қарбалас оған мұрша бермеді. Уақытым тығыз болып, тіл сабақтарын ала алмадым. Алайда қазір үйренуді жалғастырып жатырмын. Келесі жылдың көктемінде бір нәтижеге жетемін деп ойлаймын. Тым құрығанда қазақ тілінде қысқа сөйлемдерді құрастыруға шамам жететініне сенемін. Ақиқатын айтқанда, кейбір сөздерді түсінетіндей жағдайға жеттім. Сол арқылы сөйлемдердің мағынасына да бойлай түсудемін. Негізінен, қазақ және мажар тілдерінің грамматикасы өте ұқсас. Мажар тілі түркі тілдері тобына жатпай, фин-угор тілдері құрамына кірсе де, сөйлемдерді құрау құрылымы жағынан қазақ тіліне жақын. Мәселен, қазақша «Астанада» деп айтылса, мажарша бұл мағынаны «Будапештен» сөзі береді. Сондай-ақ, қазақтар «телефоным» деп айтса, мажарлар «телефоном» дейді. Екі тілдің де айырмашылығы бір әріпте ғана. Негізінен, сіздердің әліпбилеріңізде 42 әріп болса, бізде 44 әріп бар.
Ғалымдарымыз Осман империясы жаулап алғаннан бұрын мажар тіліне түркі тілінен 300-ден аса сөз енгенін анықтады. Мажарстан 150 жыл көлемінде, 1541-1686 жылдар аралығында Осман империясының бодан­дығында болғанын білетін шы­ғарсыздар. Алайда көп сөздер османдықтар жерімізге басып кірмей тұрғанда-ақ қолданы­сымызда болды. Мәсе­лен, алма, сақал, балта, ото – әке. Түстерді айтсақ, мажарша – кейк, қазақша – көк, сары түсін біз шарго дейміз. Бұл мысалдар мажарлар мен қазақтардың жақындығын тағы дәлелдей түседі.
Халықаралық Түркі академия­сының мұрындық болуымен мажар ертегілері мен аңыздары қазақ тіліне аударылып, кітап болып жарық көрді. Кітапқа енген шығармаларды Мажар­станның Сегед университетінде қазақ тілінен сабақ беретін Раушангүл Мұқышева тәр­жімалады. Бұл кітапты оқыған қазақтар мажарлар оларға туыс­қан халық екеніне көз жеткізіп, екі ұлтқа ортақ ұғымдарды таба алады. Мәселен, бәйтерек мажар ертегілері мен аңыздарының негізгі символдарының бірі саналады. Біз оны «аспанды төбесімен сүйген ағаш» деп атаймыз. Немесе мажарларда – туру құсы, ал сіздерде – самұрық. Осы кітапты оқып-ақ екі елдің тамыры бір екендігін аңғаруға болады.
Мажарстанда құсбегілік, соның ішінде бүркітпен аң аулау спорты жақсы дамығанын айта кетейін. Мемлекетіміз – осы спорт түрінен Орталық Азия чемпионаттарына қатысатын Еуропадағы жалғыз мемлекет.

«БОЛАШАҚ ЭНЕРГИЯСЫ БІЗДІ БІРІКТІРЕДІ»

– Келесі жылы Астанада айтулы әлемдік шара – «ЭКСПО-2017» халықаралық мамандандырылған көрмесі өтеді. Мажарстан бұл көрмеге қатысуды растаған алғашқы мемлекеттердің ондығына кіреді. Бұл тарапта қандай жұмыс жүргізілуде?
– Бүгінгі күнге Астанада орналасатын Мажарстан па­вильонының бірнеше жобасы жасалды. Алдағы бір-екі апта ішінде қандай жоба таңдалатыны жөнінде нақты шешім шығуы тиіс. Содан соң дизайн бөл­шектері жасала бастайды. Павильонды жабдықтайтын алғашқы мемлекеттердің қатарына кі­реміз деп ойлаймын.
Нақты дәлел айтайын: апта басында «Астана ЭКСПО-2017» ұлттық компаниясы бес мемлекетке алғашқы павильондарды тапсырды. Олардың арасында Мажарстан павильоны да бар. Жалпы ауданы 411,9 шаршы метрді құрайтын аумақты қабылдап алдық. Павильон атауы: «Болашақ энергиясы бізді біріктіреді». Бұл тақырып мемлекетіміздің қолжетімді энергия көздерінің географиялық, экономикалық ерекшеліктеріне негізделеді. Мажарстан су, күн және жел елі болып саналады. Соған сәйкес павильонымыз энергияны және қаланы жобалау саласындағы ең жаңа қондырғылармен таныс­тырады.

ҚАЗАҚСТАН ДАМУ ЖАҒЫНАН ҚАТТЫ АЛҒА ОЗДЫ

– Алдағы желтоқсанда Қазақстан өзінің Тәуелсіз­дігінің 25 жылдығын атап өтеді. Сондай-ақ, Желтоқсан көтерілісінің 30 жылдығы да сол айдың еншісінде. Сіздер кеше ғана Мажарстандағы Кеңес одағы жүйесіне қарсы көтерілістің 60 жылдығын атап өттіңіз. Осы жағынан да екі ел арасында сабақтастықты байқаймыз. Қазақстанға қызметке келгелі еліміз туралы Сізде қандай пікір қалыптасты?
– Мажарстан – Қазақстан тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мемлекеттердің бірі. Желтоқсанда еліңіз Тәуелсіз­дігінің 25 жылдығын тойласа, содан шамалы уақыт өткен соң, 2017 жылдың бас жағында Қазақстан мен Мажарстан арасында дипломатиялық қарым-қатынастың орнағанына да ширек ғасыр толады. Мажарстанның Қазақстан Республикасындағы тұңғыш елшісі қызметін танымал түркітанушы ғалым Йожеф Торма атқарды. Қазақ тілінде тамаша сөйлеген бұл кісі Қазақстан мен Мажарстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың бекуіне үлкен еңбек сіңірді.
Бір мемлекет үшін 25 жыл – үлкен меже. Мысалы, осы жылдар ішінде дүниеге келген ұрпақ Қазақстанның тәуелсіздігін қалыпты құбылыс ретінде қабылдайды. Бұл жағдайға үлкен мән беруіміз керек. Себебі эстафетаны қазіргі жастардан қабылдап алатын келесі ұрпақ азат рухта өсіп, жетіледі.
Қазақстан 25 жыл ішінде даму жағынан қатты алға озды. Осы уақыт аралығында үлкен жетістіктерге жеттіңіздер. Мә­селен, экономикаларыңыздың өсімі 20 есеге артыпты. Осыншама жылдар аралығында мұндай жетістікке жеткен мемлекет бар ма, жоқ па, мен білмеймін. Қазақстандықтарды тәуелсіздіктің мерейтойымен құттықтап, елдің бұдан да зор жетістіктерге жете беруіне тілектеспін.
Қазақстандағы Желтоқсан көтерілісі мен Мажарстанда 1956 жылдың қазан айында орын алған көтеріліс ара­сын­дағы сабақтастықты дұрыс байқадыңыз. Екі елдің де азат­тық аңсары ғасырлардың қой­науынан тамыр тартады. Бұл жайт қос мемлекеттің арасында дипломатиялық қарым-қа­тынастың ауқымынан асатын байланыстың барына көз жеткізе түседі. Қазақтар да, мажарлар да еркіндікті, бостандықты ерекше сүйіп, аса бағалайтын рухы биік халықтар. Екі ел бұл асқақ рухтың арқасында ақыры дегеніне жетіп, тәуелсіз мемлекеттердің қатарына қосылды. Тәуелсіздігіміз мәңгі жасай берсін дегім келеді.
– Айтқаныңыз келсін. Мазмұнды сұхбатыңызға рақмет!

Сұхбаттасқан:
Аманғали ҚАЛЖАНОВ

Тағыда

Ұқсас жаңалықтар

Пікір үстеу

Back to top button