Жоғары білім қолжетімді бола ма?
Әр ата-ана баласының болашақта ең ақылды, ең білімді, ең табысты болғанын армандайды. Сондықтан осы арманды жүзеге асыру үшін олар мейлінше күш салып, қолынан келгенін аянбайды. Біздің елімізде баланы кішкентайынан дамытып, оған білім беруге қажеттінің бәрі бар. Мемлекет те азаматтарының білімділік деңгейін көтеріп, білім алуды жеңілдететін, ынталандыратын жаңа жолдар ұсынып, осы бағытта ауқымды шаралар қолдануда.
Бүгінде оның нәтижесі ауыз толтырып айтарлықтай. Мәселен, БҰҰ деректері бойынша, соңғы он бес жылда Қазақстан әлдеқайда ілгері басқан, ал соңғы үш жылда адамның даму Индексі жағынан көрсеткіші жоғары елдердің қатарында. Яғни, халқымыздың 99,6 пайызы – са-уатты. Осы белгілер бойынша, біз әлемдегі 177 елдің арасында 14 – орында, ал Азияда бірінші орында көш бастап тұрмыз.
Осылайша, бүгінде қазақстандық білім беру халықаралық білім беру кеңістігінде лайықты орын алып келеді. Дәл қазір еліміз отандық білім беру жүйесінің даму жолындағы саннан сапаға көшетін кезекті орасан зор кезеңге аяқ басқалы тұр. ҚР Президенті білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын бекіту кезінде «Өмiр бойы бiлiм алу» әрбiр қазақстандықтың жеке ұстанымына айналуы тиiс. Ал ол үшін мектепке дейінгіден ғылым дәрежесіне дейінгі білім алудың әр деңгейі халыққа қолжетімді болу қажеттігін айрықша айтып өткен болатын.
Білімнің қолжетімділігі – оның жалпы сапасының бір көрсеткіші. Осыған орай, елдегі білім берудің сапасын көтеру үшін оның қолжетімділігін арттыратын қосымша механизмдер қажет. Жыл сайын мемлекет білім беру гранттарын көбейтіп, білім беру кредиттерінің көлемін арттыру үшін жағдайлар жасауда.
Осы ретте, соңғы екі жылда «Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» жаңа Заң жобаны дайындау және талқылау бойынша қызу жұмыс жүргізілді. Осы жұмыстардың нәтижесінде, 2012 жылдың 13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Парламент Сенаты аталмыш заңжобаны қабылдады. Ал, бұл – жаңа 2013 жылы қазақстандық азаматтардың өз болашағын сенімдірек жоспарлауға мүмкіндігі болады деген сөз. Өйткені, мемлекет білім алуға қаражат жинау үшін жағдай жасауда, сонымен бірге мұндай салымдарға мемлекеттік сыйлықақылар бөліп оларды құптап отыр.
Қоғамымыздың жаңа енгізулерге сақтықпен қарайтыны белгілі. Әрине, білім беру жинақтау жүйесін енгізу кезінде мемлекет халықтың оқуға қаражат жинауға қарсы, жағымсыз, сынды көзқарасына ұшырауы әбден мүмкін. Өйткені, қоғамымыз үшін білім беру салымдарын жасап, қаражат жинау – білім беруді қаржыландырудың таңсық, үйреншіксіз құралы. Әйтсе де, әр азамат мемлекеттің өз азаматтарының лайықты білім алуына аса мүдделі екендігін білуге тиіс.
Ендеше жаңа жинақтау жүйесі салым жасап, қаражат жинау арқылы жақын болашақта оқу ақысын төлеуге қосымша жағдай жасайды және мемлекеттік гранттар мен білім беру кредиттерімен қатар жұмыс істейтін болады. Жастар әрқашан тегін білім алуға үміткер бола алады. Ал, ол үшін күрделі сынақтан және қатаң байқаудан сүрінбей өтіп, ерекшелігіңді дәлелдеуге тура келеді. Бұл жаңа заң талапкер білім беру грантын иеленбеген жағдайда ата-анаға өз баласын сақтандыруға мүмкіндік береді. Есеп-шотта жеткілікті қаражат болса, қалаған ЖОО және мамандықты таңдауға болады.
Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі екінші деңгейдегі банктер арқылы қызмет етеді. Салымшы ұсынатын шарттары өзінің қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне сәйкес келетін банкті таңдай алады, яғни, банк таңдауда салымшыға толық ерік беріледі. Қазақстан Республикасының кез келген азаматы жас ерекшелігіне қарамастан салымшы болуға құқылы. Ол қатысушы банкпен мемлекеттік білім беру жинақтау салымы туралы шарт жасасып, шот ашады. Шарт баланың атына жасалады, бірақ ол салымдағы қаражатты жұмсауға қабілетті болғанша оның мүддесіне баланың ата-анасы, не өзге заңды өкілдері өкілдік етеді.
Осыдан кейін жинақтаудың мүмкін болатын мерзімін, болжанатын сомасын және салымдардың уақытын белгілеп, есеп-шотқа салым жасап тұру қажет. Салымды ашу кезінде 3 АЕК көлемінде ең аз салым жасау қажет. Бұл шамамен 5 мың теңге.
Банктік салым шартында әр қатысушы банк нарықтағы жағдай мен банктің саясаты негізінде жеке ұсынатын банктің сыйақы мөлшерлемесі белгіленеді. Мемлекеттік сыйлықақының мөлшері – 5%, басым санатқа жататындарға – 7%. Мұндай санатқа жетім балалар, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылардағы балалар, мүгедектер сияқты әлеуметтік көмекті көбірек қажет ететін азаматтар жатады. Алайда, әр салымшы мемлекеттен жылына 100 ЕАК аспайтын сома алуға құқылы.
Бұл қор тек қана білім алуға жұмсалуы мүмкін. Жиналған қаражаттың басқа ешқандай мақсаттарға пайдаланылуы мүмкін емес және кейбір ерекше жағдайларды есептемегенде, салымшының қолына берілмейді. Бұл жердегі «ерекше жағдайлар» салымшы қаза болған, сот оны «хабарсыз кеткен», «әрекетке қабілетсіз» немесе «қайтыс болды» деп жариялап, таныған немесе оның денсаулық жағдайына байланысты оқуын жалғастыруға қабілеті болмаған жағдайлар, сондай-ақ салымшының грантқа түсуі болып табылады. Салым мерзімінен бұрын алынатын болса, немесе басқа мақсатта пайдаланылса, мемлекеттік сыйлықақы бюджетке қайтарылады. Яғни, салымшыға жинаған қаражатын банктің сыйақысымен бірге, бірақ мемлекеттік сыйлықақысыз алуына болады.
Егер жиналған қаражат оқудың ақысын төлеуге жеткіліксіз болған жағдайда салымшы екінші деңгейдегі банктен мемлекеттің жүзпайыздық кепілдігімен жетпей тұрған сомаға білім беру кредитін ресімдей алады.
Бұған қоса, салымшыларға салық жеңілдіктері ретінде, салымдар бойынша мемлекеттік сыйлықақылар жеке табыс салығынан босатылады. Сонымен қатар, білім беру жинақтау салымдары депозиттерді міндетті кепілдендіру нысаны болып табылады, сондықтан қатысушы банк мәжбүрлеп таратылған жағдайда, салымшы 5 млн. теңге шамасында кепілдікті өтемақы алуға құқылы.
Мемлекеттік қолдаудың нәтижелілігі мен жүзеге асырылуы көптеген жағдайда қоғамымыздың саналылығына, яғни, қазіргі заманда барлық жерде, оның ішінде білім беруде де бәсекелестіктің барын түсіну дайындығына байланысты. Осыған орай, отбасылық жоспарлаудың басым бөліктерінің бірі ретінде балаларының білім алуына салым жасаудың маңыздылығын және олардың да өз баласын жоғары біліммен қамтамасыз етуге мемлекетпен бірдей жауапты екенін, сондай-ақ, мемлекеттің осы үшін жасап отырған мүмкіндіктерін пайдаланудың артықшылықтарын ұғынғандары жөн.
Қаражат жинау, грантқа түсу, білім беру кредитін алу немесе оқуды өз қаражатынан төлеу сияқты білім алудың қандай әдісін таңдайтынын халық өзі шешеді. Ал, Білім және ғылым министрлігінің ең негізгі жұмысы алда, ол – жаңа салымдар жүйесін іске қосып, оның толық қызметін қамтамасыз ету.
Әлия ОМАРОВА,
«Қаржы орталығы» АҚ