Жұмабай ШАШТАЙҰЛЫ, жазушы: ҰЛТТЫҚ ТАМЫРДАН ҚОЛ ҮЗУ – ҚАУIПТI

– Жуырда бiр ағамыз өзiнiң әке-шешесiн қалаға көшiрiп алып жатқанда қаршадай баласының: «сонда бiзде ендi ауыл болмай ма?» деп мұңайғанын айтқан едi. Бала болса да, кiшкентай бiр қазақтың жүрегi әлденеге сыздаған тәрiздi…
Статистикаға көз жүгiртсек, бүгiнде қазақтың жартысынан көбi қалада тұрып жатыр екен. Бұл, расында да, қазақтың болашағына қалай әсер етуi мүмкiн?
– Бiзде қалаға келуден қорқу бар. Мәселен, мен бала күнiмде қалаға келуге қорқатынмын. Неге десеңiз, көшпендi тiршiлiктi өзiмiз көрмесек те, оның психологиясы жадымызға жазылған. Дала мiнезiмен рухтанып, көшпелi өмiр салтымен санамызды түзеген халықпыз. Сол себептi, қала­ға келсек, тар жерде қамалып, еркiндiгiмiзден айырылып қала­тындай үрейiмiз ұшады. Осындайда Әуезовтiң «Қараш-қараш оқиға­сын­дағы» Бақтығұлдың бейнесi ойыма орала бередi. Еркiндiкке, кеңдiкке үйренген Бақтығұл түрмеден қатты қорқады емес пе? Қазақтың қалаға келуден сескенуi соған ұқсайды. Дала­дан, кеңдiктен келген қазақ үшiн тар үйге, қаланың қалыпты тiр­шiлiгiне сiңiп кету түрмеден кем болмаған тәрiздi.
Бiрақ, тiршiлiк болған соң, көндiгуге тура келедi.
«Соғыс және бейбiтшiлiктi» оқыған болсаңыз, француздар келген кезде армян ұлтының өкiлi суреттелетiн жерi бар. Қоныс аудару кезiнде қандай күй кешкенi бейнеленедi. Қазақ, әрине, ондай үлкен мегапо­лиске келе алмаған. Үлкен шығар­ма­ларға кейiпкер болып ене қоймағаны да сондықтан. Және оған бiздiң халқымыз бас қатырмаған да.
Ал қазақтың қалалануы ұзақ процеске созылған.
– Қазақ елiнiң қалалана бастауына жобамен қанша жыл болды?
– Менiң пайымым бойынша, кем дегенде 150 жыл болды.
– Сонда сiз де қазақта орысқа бодан болғанға дейiн қала болғанын жоққа шығарасыз ба? Шаһар мәдениетiн орыстар үйреттi дегенге мойынсұнасыз ба?
– Жоқ! Мен қазiргiдей еуропалық үлгiдегi қалалар жөнiнде айтып отырмын. Әйтпесе, қазақтың өзiндiк қала мәдениетi, тарихи қалалары аз болмаған.
Жалпы, мен былай ойлаймын. Оты­рықшылық пен көшпендi өмiр сал­тын қазақ бұрыннан табиғи үйлесiм­дiлiкпен сақтаған. Тарихқа зер сал­саңыз, көбiне малы көп, бай, дәулеттi адамдар тiршiлiкке қолайлы жерге маусым сайын көшiп-қонып, жатақ ұғымы әлеуметтiк тұрғыдан қор сезiнудiң көрiнiсi болған. Бала ке­зiмiзде бiзге қыстау мен жайлауға көшу артықшылық болып көрiнетiн. Жатақ бiз үшiн шынымен де кедей-кепшiктiң, жоқ-жiтiктiң өмiр салтына ба­ланған едi. Ал бұл негiзiнде қазақ­тың отырықшылыққа ұмтылысы болатын. Өз тағдырын өзi шешу тұрғысындағы бастапқы қадамы. Қазақ дамуының эволюциялық жолы осы едi.  Егiн егу мен мал бағудың шартын өз бетiнше жасай бастап едi. Қазiргi ауылдың көрiнiсiн қалай елестету керектiгiн әлеуметтану­шылар мен тарихшылар әлi де зерттей түсу керек сияқты.
– Ал сiз осы мәселенi қаузап «Жаңғырық» атты роман жаздыңыз. Жалпы осы тақырыпқа баруға не итермеледi?
– Менi итермелеген – ұлттың болашағына деген алаң. Неге десеңiз, қалаға келген қазақтың ұлттық тамыры  үзiлiп жатыр. Тарихын да, әдебиетiн де бiлмейтiн ұрпақтың толқын-толқыны лек-легiмен келiп, қазақтың рухани тағдыры бүгiнгiдей тығырыққа тiреле бастады. Мiне, соның көркем бейнесiнiң түп-төр­кiнiн iздеу – басты мәселе. Бай­қа­саңыз, қалаға елу-алпыс жыл бұрын келген ұрпақ ұлттық ерекшелiгiн мүлдем сақтамайтынды шығарды.
– Сонда қазiр бiз үшiн ауылдан қол үзу қауiптi болып отыр ма?
– Ауылдан қол үзу емес, ұлттық тамырдан қол үзу – қауiптi. Ал шын мәнiнде қазiр әлi күнге қалаға келу – ауылдан қол үзуге, ал ауылдан қол үзу – ұлттық тамырдан қол үзуге әкеп соқтырып отыр.
– Қазiр қазақ – тәуелсiз халық. Еркi өзiнде. Бiр қызығы, тәуелсiздiк алған жылдары, қиыншылық кездерi тарихи отандарына кетiп қалған өзге ұлт өкiлдерiнiң көбi қайтып оралып жатыр. Бiрақ, бәрiбiр Қазақстанда халықтың 70 пайызы қазiр – қазақтар. Қала халқының да көбi қазақ екенi даусыз. Ендi осындай жағдайда әлгi ұлттық тамырдан қол үзген қазақтар өз-өзiне қайтiп оралуы мүмкiн?
– Рас, қазiр қалада тұратын, ауылдан қол үзген қазақтардың көбi өзiнiң ұлттық ерекшелiгiн сақтап отырған жоқ. Түрi қазақ болғанымен де, олардың психологиясы, тiлi, пиғы­лы өзге, ниетi қазаққа бұрмайды. Кей­бiреулер, тiптi, қазақтың ұлттық мәселесi көтерiлсе, ашулана бас­тайды. Бұл тақырыпта сөз қозғағысы келмейдi. Ұлт туралы әңгiменi жек көредi. Ал осындай ұлттық дәстүрiн сақтамайтын, тiлiн бiлмейтiндердiң арасында Құдай санасына берiп, қазақтың болашағына бiр адамдай жаны ашитын, өз ұлтын сүйетiн аза­маттар да аз емес. Кейде осындай­ларға сәби секiлдi аялап қарауымыз керек шығар деп ойлаймын. Өйткенi, олар өмiрге бейiм. Және келесiлерге дәл осылар тiкелей ықпал ете алуы да мүмкiн.
– Жаңа өзiңiз әр қазақта қалаға келгенде қорқу болатынын айтып қалдыңыз. Шынында, шетелдiктер бiзге келсе, көшеде емiн-еркiн жүредi. Ал бiздiкiлер шетелге бармақ түгiлi, туған Отанындағы қалада да өзгенiң үйiне кiрiп кеткен адамша қысылып жүредi. Осы өзiңiз айтқан қорқу неден?
– Мұның бәрi табиғатқа жақын­дықтың әсерi, тау мен даладан жүрген қазақ қалаға келгенде бiр күн де шы­да­майтынын көзiмiз көрдi. Жара­тылысқа жақын жандар қатал сынға төзiмдi, ыстық пен суыққа төтеп бередi. Ат үстiнде өмiрiн өткiзген олар қаланың тар кеңiстiгiн ешқашан мiсе тұтпайды. Мұның бейнесiн қазақ қалмагерлерi тәуiр-ақ сомдаған. Бiр нәрсе анық: қазақтың қалаға келу үдерiсi көрсетiлдi. Бiрақ әлденеше ұр­пақ ауысқан кездегi ұлттық құнардан ажырау себептерiнiң образы толық жасалмаған сияқтанады.
– Ал қазiр қалаларымызды, iрi қалаларымызды әлi күнге қазақтың жатсына беруiне осы әкiмшiлiк аумақтардың көне шығыстық нақыштан гөрi батыстық, өзiңiз айтпақшы, еуропалық үлгiде салынуы, одан кейiн басқарушы билiк қазақшылығының төмен болуы себеп болып отырған жоқ па?
– Бұл мәселенi негiзiнде тереңдеп зерттеу керек. Әлеуметтiк қырынан талдаған жөн.
Әйтпесе, Отырар, Тараз, Сығанақ секiлдi қазақтың өзiне тән, шығыстық үлгiдегi тарихи қалалары бұрын да болғаны анық қой. Қазiргi қалалар олармен рухани ықпалдастықта, рухани жақындықта бола алмай отыр. Сол себептi де, iрi қалаларымыздағы көптеген үйлер – «өлi үйлер». Сыр­тынан қарасаң, тiршiлiктiң белгiсi жоқ қыдиған бiрдеңелер. Өзiмiздiң ұлттық ұғымдарға сәйкес, көне шы­ғыстық үлгiге жақын, жанға жылы ғимараттар өте аз. Кезiнде Санк-Петербургтi Гоголь қалай сынаса, сол әңгiменi өзiмiзге қарата да айтуға болатын сияқты… Бұл тұрғыда, менiңше, бiзге әлi де көп iзденiп, ұлттық сәулет өнерiн қалыптастыру қажет сияқты.
Негiзiнде қазақтың өзiнiң қала­лануға ұмтылысы болған. Мәселен, қазақ ауылдарын орыстар келiп са­лып берген жоқ. Өзiнiң талғамына сай шатыры биiк, кең, көпбөлмелi үй­лерiн салып алып, ауылды стихиялы түрде жасады. Қазiр бiртiн-бiртiн сол ауылдарымыз дамып, онда үлкен-үлкен екi қабатты коттедждер салы­нып жатыр. Ол да шын мәнiнде дүние­жүзiлiк талапқа сай келедi. Бiрақ, бұған қазақ өзiнiң iшкi қажеттiлiгiнен барып отыр.
Дәл осы орайда қала мен ауылдың арасындағы айырмашылық жойылып бара жатыр деуге болады. Мұндай үрдiс Орта Азия бойынша Қазақ­станда ғана орын алған. Қазiр, расын­да да, байқап қарасаңыз, Алматы мен Астананың маңайындағы 100 шақы­рымға дейiнгi жерде орналасқан ауыл­дардың бәрi соңғы заманғы сәулет талабына сай зәулiм үйлер мен әдемi үлгiдегi ғимараттарға толы. Басқа қала­лардың маңы да солай. Тiптi, кi­шiгiрiм қалаларымыз да. Бұл жағынан қазақ халқы дамып келе жатыр деуге болады. Және бұл ешкiмнiң де нұсқауымен емес, өз шешiмiмен, өз ұмтылысымен жүзеге асып отыр.
– Демек, сiздiңше, қазақтың қалаға үдере көшуi орынды ма?
– Қоғамда көпшiлiк үшiн қастерлi бiр ортақ ұғымдар болады. Мәселен, Түркiстанға көбi рухани күш iздеп барады. Бұрынғы астаналарымыз Қызылорда, Алматыға да сондай бiр сезiммен келедi. Сол секiлдi, әрбiр адам қалаға әртүрлi қажеттiлiкпен барады. Күнкөрiсiне, тiршiлiгiне қолайлы жер iздейдi. Ал қаланың адамды үлкен ортаға бейiмдейтiндiгiн, ұлттық менталитетiмiзде бар, қанымызға сiңген ұяңдықтан арылуымызға ықпал ететiндiгiн айтар болсақ, бұл жағынан қазақтың қалалануы ұлт болашағы үшiн тиiмдi.
– Бiз ауылға барған сайын ата-енемiз: «қаланың аш-жалаңаштары келдi» деп қарсы алады. Күлiп айтады, бiрақ бәрiбiр ар жағында бiр шындық жатқаны анық. Неге десеңiз, қалада жұмыс iстеп қаржы табуға болады, дегенмен де, күнкөрiс қиын. Пәтер жалдайтыныңды былай қойғанда, қымбатшылық тағы бар.
Осы орайда сұрақ туады: халқымыздың көбi қалаға көшiп кете беретiн болса, онда қазақ еттi қайдан алады?
– Мен бұрын «қалаға көшсек, ет, сүт таппай аш қалатындай қорқа­мыз, не деген сорлы халықпыз!» деп ойлайтынмын. Сөйтсек, бұның орны бар екен. Қазiр дәл осы мәселе бүкiләлемдiк деңгейде үлкен проб­лемаға айналды. Табиғи өнiм, бар­лық адамға жететiн азық-түлiк, та­мақ табу мәселесi қиындап барады.
Осыны сезгендiктен де шығар, шын мәнiнде қазiр бiзде ауылға қы­зы­ғатындар көп. Қазақтың көп­шiлiгi бүгiнге дейiн күнкөрiс үшiн қалаға қарай ағылса да, қазiр ке­рiсiнше, мал өсiрiп, егiн салу үшiн ауылға кетуге ниеттенгендер көп. Бұған мемлекеттiк деңгейде бағдар­ламалар қабылданып, ауыл шаруа­шы­лығына басымдық берiлуi де ықпал етiп отырған ұқсайды.
Байқасаңыз, көпшiлiк азамат­тардың қазiр қалада үйi бар. Соны­мен бiрге далада да үйi бар. Соңғы жылдары әр азамат осылай өз мәселесiн шешуге, ауыл мен қала өмiрiн үйлестiруге көшкен. Бұл да ешқандай басшылықтың бұйры­ғынсыз, өздiгiмен шешiлiп отыр.
– Жаңа «Жаңғырық» атты романыңызды жайдан-жай айтып өткенiм жоқ. Сiз қазақтың қалаға қоныс аудару мәселесiн көтеруде тыңнан түрен салуға тырысқан жазушысыз. Бiрақ, әлi де осы тақырыпты iндетiп жүрген көрiнесiз. Көркем әдебиетке осы бағытта жаңа дүниелер әкелу ойыңызда бар ма?
– Дмитрий Поцелуевтың «Бұрынғы Алматыда» деген романы бар. Ол өзi аса сәттi шығарма емес. Дегенмен, сонда қазақтың Алма­тыға келуiн, үлкен қалаға шоғыр­лануын психологиялық жағынан аздап бейнелеген тұстар бар.
Ал «Жаңғырық» кейiнiрек дү­ниеге келдi. Мен негiзi бұл шы­ғарманың атын «Қала мен дала» деп қойғым келген. Бiрақ, кiтап жа­рыққа шығып болмай жатып, осындай атпен газет шығып кеттi де, тақырыпты өзгертуге тура келдi.
Негiзi қала мен даланың әйтеуiр бiр үйлесетiн жерi болуы – заңды. Сондықтан, мен бұл шығармада маргиналдық құбылысқа мән бе­руге тырыстым. Бiраз зерттеп, зер­делей келе байқағаным, марги­налдық құбылысқа әйелдер қауымы бастап барады екен. Неге десеңiз, әйелдер көрсеқызар келедi. Жаңа­шылдыққа, жаңа нәрселерге құ­мартып, ұмтылумен болады. Сөйтiп, ақыры ұлттық құндылықтарын, ұлттық ерекшелiктерiн қалай тәрк еткенiн өзi де байқамай қалады. Ал әйелдердiң ықпалына ерiп, артынан бүкiл қоғам ұлттық болмысынан ажырай бастайды.
Әйелдер ықпалды келедi. Ол ту­ған баласын өзi секiлдi тәрбиелейдi.
Жалпы, бейiмделу, ортаға бейiм­делу – жақсы қасиет. Бiрақ, тамыр­сыздыққа салынбау керек. Бейiм­делем деп, бүкiл өз болмысыңды тәрк етуден сақтану керек. Өзгенiң ыңғайына жығыла беру де – жақсы қасиет емес.

Әңгiмелескен
Нәзира БАЙЫРБЕК