ادامعا ادالدىق, قوعامعا قوزعالىس كەرەك

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ:

«كوزبوياۋشىلىقتى دوعارۋ قاجەت. وسىنداي جاعىمسىز ۇدەرىستەردىڭ كەسىرىنەن جۇرتتىڭ رەفورماعا جانە ادىلەتتى قازاقستانعا دەگەن سەنىمى ازايادى» دەدى. مۇنى مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا قاداپ ايتتى. بەكەر ايتقان جوق, ويتكەنى مۇنداي جاعدايلار كەزدەسەدى. سەنىمگە سەلكەۋ تۇسەتىنى جالعان ۇرانداردان, كوزبوياۋشىلىقتان دەيمىز. ەندەشە وعان تىكەلەي كىنالى كىمدەر؟

جۇرت سەنىمى نەگە تومەن, بيلىك نەگە توڭمويىن؟ ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ مۇنىڭ سىرى بەلگىلى دەيدى كوپ ادام. ونىڭ سىرى بيلىكتە  جەمقورلار كوپ, ادىلدىك جوق, سونىڭ سالدارىنان حالىق تۇرمىسى ناشارلاپ, نارازىلىق تۋىندايدى دەيدى. بىراق بۇل تۇجىرىمنىڭ جاۋىر بولعانى دا شىندىق. سەبەبى ءبارى ايتادى, بىراق ەش ناتيجە جوق. ءوندىرىستىڭ, ونەركاسىپتىڭ, اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ, عىلىمنىڭ قاي سالاسىنا قاراساڭىز دا اقساپ جاتقان ءبىر دۇنيە. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ول ءۇشىن ءبىز ادىلەتتى قازاقستاننىڭ شىن مانىندە جۇزەگە اسۋى ءۇشىن كوزبوياۋشىلىققا, جالعاندىققا, ادىلەتسىزدىككە قوعام بولىپ قارسى تۇرۋىمىز قاجەت. مىنە, ەندى جاڭا قازاقستانداعى ەلدى ويلاندىراتىن ماسەلە وسى بولسا كەرەك.

الايدا ونى جۇزەگە اسىراتىن كىمدەر؟ ونداي ادام بار ما؟ بار بولسا وسى ۋاقىتقا دەيىن نەلىكتەن ەلىمىز بۇل كەسەلدەن قۇتىلا المايدى؟ كىنا وتكەن وتىز جىلداعى جۇيە جۇگەنسىزدىگى عانا ما؟ ولاي بولسا, جۇيەدەگى جەمقورلىقتى جويۋ مۇمكىن ەمەستىگى دالەلدەندى. جانە ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس بولعاندىقتان, قورقىتۋ مەن ۇركىتۋ دە اناۋ ايتقانداي, ناتيجە بەرەر ەمەس. بار بولعانى ساقتاندىرۋعا جول اشتى. بۇل اينالىپ ءوتۋدىڭ نەشە ءتۇرلى امال-ايلالارىن تۋدىردى. باستان باستاۋ العان جەمقورلىق سالا-سالانى قۋالاپ, ونىڭ سالدارى تومەننەن دە جۇگەنسىزدىكتىڭ بەلەڭ الۋىنا دەم بەردى. ادام دەنەسىن اۋرۋ تۇتاستاي جاۋلاعاندا, قايران جۇرەك ءلۇپىلىن توقتاتاتىنى بەلگىلى. سوندا بايقاساڭىز, تەك جەمقورلىق ەمەس, بارلىق سالانى اياقتان شالاتىن كەسىرلى كەسەلدەردەن تۇگەل ارىلماسا, كۇرەسۋدەن نە قايىر قالماق؟ ءىلبىپ ءىرىپ جۇرە بەرۋدى عانا كۇتەمىز بە؟ سوندىقتان كوزبوياۋشىلىقتى, جەمقورلىقتى, ادىلەتسىزدىكتى, كورەالماۋشىلىقتى, الاياقتىقتى, ارامدىقتى تۋدىراتىن بۇل كەسەلدەردىڭ باستاۋ كوزى بار. مىنە, وسى سەبەپپەن كۇرەستى ويلايتىن ۋاقىت كەلدى دەيمىز.

دەمەك مەيىرىمدى, ادال, ءادىل ادام تەك جاقسىلىق قانا ويلايدى جانە سونى ىزدەيدى, ال جان دۇنيەسىن ەكىجۇزدىلىك, ارامدىقپەن بىلعاعان ادام زۇلىمدىقتى عانا ىزدەيدى. ويتكەنى جەكە باس مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونىڭ بىلەتىنى سول

ال ول سەبەپ نە, ياعني جەمقورلىقتى تۋدىرا بەرەتىن نە؟ ول – ەكىجۇزدىلىك. كەزىندە ماجار اقىنى پەتيوفي شاندور: «ەكىجۇزدىلىك قيىن كاسىپ ەمەس, كەز كەلگەن تەرىس پيعىلدى ادام وعان وڭتايلى» دەگەن ەكەن. سوعان قاراعاندا, ەكىجۇزدىلىكتىڭ كاسىپ رەتىندە قولدانىلۋىنا قارسى ادام از سەكىلدى. ءتىپتى كەيبىر جاعدايدا قايسىبىر باسشىلىقتىڭ ءىس-ارەكەتى تالايدىڭ تاعدىرىن تالكەك ەتكەندە دە ونىڭ سونشالىقتى قاۋىپتىلىگىنە كوپشىلىك دەن بەرە قويمادى. ويتكەنى ەكىجۇزدىلىكتى اجىراتۋ قيىن. كىمنىڭ ەكىجۇزدى كەيىپكە ەنگەنىن توسىن ادام بايقاي المايدى. بارىنەن بۇرىن بۇل كاسىپتى ءوزىنىڭ جەكە باس مۇددەسىن عانا ويلاپ, جوعارى جاقتىڭ «سەنىمىن» اقتاۋ ءۇشىن قولداناتىن بولسا, وندا بۇل ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىندە زاڭ بۇزۋشىلىق قارەكەت ورىن العانىن دالەلدەۋ دە وڭاي ەمەس. سونىڭ سالدارىنان «ەپتەپ-سەپتەپ» پارا الىپ ءورىپ جۇرگەن جانداردىڭ از, كوپتىگىن شامالاۋ دا قيىن. تەك كوڭىلگە تۇيەر ءبىر مەدەت – قولدى بولىپ جاتقان قارجىنىڭ قايتارىلۋى. قازىرگى كۇنى قازىناعا قايتارىلعان قارجى – 1,02 تريلليون. از ەمەس. الايدا ونىڭ بوساعان ورنى تولماسىنا كىم كەپىل, سەبەبى ەكىجۇزدىلىكتى ەمدەيتىن ەم جوق.

ەندى ويلاپ قاراڭىز, وسى ەكىجۇزدىلىكتىڭ جامان ادەت ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. بىلمەيتىن ادام جوق. ەكىجۇزدىلىك تامىر-تانىستىققا, جەمقورلىققا, ارامدىققا, ادىلەتسىزدىككە, ايتەۋىر, ادامداردىڭ ادال ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن كەسىرىن تيگىزەتىن نەبىر كەساپاتتى تۋعىزادى. ويتكەنى ول قوعامدى ەتەكتەن تارتاتىن, حالىقتى جيىركەندىرەتىن لاس ىستەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا جول باستايدى. ارينە, مۇنى بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. بىراق بار ماسەلە وسى ءبىلىپ قويۋدا عانا ما دەيمىز. ولاي دەيتىنىمىز, ەكىجۇزدىلىكتىڭ توركىنى ادامنىڭ نيەتىنە تىرەلەدى. ەل ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە نيەتى جوق ادام ءوز مۇددەسىن عانا كوزدەيدى, ال ءوز مۇددەسىن كوزدەگەن ادامعا ەكىجۇزدىلىك تاپتىرماس كاسىپ. سوندىقتان ونى جويۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. سەبەبى قولىنا بيلىك تيگەن ادام ەكىجۇزدىلىك قىلىق قولدانباسا ۇتىلارداي, ءسويتىپ, مۇراتىنا جەتە الماستاي الاسۇرادى. مىنە, جەمقورلار ەكىجۇزدىلىكتى كوزبوياۋشىلىق ءۇشىن دە, ارباۋ ءۇشىن دە, ءسويتىپ دەگەنىنە جەتۋ ءۇشىن كەرەك ەتەتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلسە دە, ونىڭ اشكەرە بولۋىنا ءمان بەرمەيدى. وڭ نيەت جوق. نەگە؟

ونىڭ سەبەبى تەرەڭدە. جالپى قولىندا بيلىگى بار ادام ەكىجۇزدىلىككە سالىنسا, ونىڭ قارەكەتىنىڭ بىلىنە قويۋى ەكىتالاي دەدىك. ءتىپتى ونىڭ نەگىزگى ءىسى بيلىك نۇسقاۋىمەن ساي اتقارىلاتىن بولسا, ءوز مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولداناتىن تەرىس قارەكەتىنىڭ سالدارى قاپەرگە دە الىنبايدى. مۇندايعا كوز جۇما قاراۋ كىمگە كەرەك؟ ارينە, ەشكىمگە دە كەرەك ەمەس. الايدا بار ماسەلە ەكىجۇزدىلىك امالعا سالىنعان باسشىنىڭ قۋ كاسىبىن دەر كەزىندە ەشكىم اڭعارا الماۋىندا بولىپ تۇر. جەمقورلىقتىڭ باستاۋ الاتىن قاينار كوزى وسى كەزەڭ دەيمىز. ونداي ادامعا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى جامىلعى عانا. ەكىجۇزدىلىك سول ءۇشىن دە كەرەك. سوندا ەكىجۇزدى ەمەس جان جوق دەرسىز. بار. ۇلت مۇددەسى بىرىكتىرگەن كۇرەسكەرلەر از ەمەس. كەزىندە الاش ارىستارى ەلدىڭ قامى ءۇشىن, حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن باس كەتپەك بولسا دا تۋرا جولدان تايعان جوق. ازاپتالدى, اتىلدى, اسىلدى, بىراق ەل ءۇشىن, جەر ءۇشىن ەكىجۇزدىلىككە بارمادى, ساتىلمادى. وعان مىسالدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. سوناۋ قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە ەل مۇددەسى ءۇشىن ارىن دا, ازاماتتىعىن دا ساتپاعان جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ ەرلىگىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس. تاشەنەۆتىڭ قولىندا دا بيلىك بولدى, بىراق ول جامباسىما جاعادى دەپ جايلى ورىنتاعىنان ايرىلىپ قالام دەپ ەل مۇددەسىن ساتقان جوق. ەكىجۇزدى بولعان جوق, تۋراسىن بەتكە ايتىپ, سوزدەن ۇلتى ءۇشىن ۇلى ىسكە كوشتى. سونىڭ ارقاسىندا كەڭ-بايتاق جەرىمىز ساقتالىپ قالدى. جۇمابەك تاشەنەۆ سەكىلدى قازاقتىڭ قايسار ازاماتتارى بارشىلىق. ولاردىڭ ەرلىكتەرىنە تامسانىپ قارايمىز, ماقتانىپ ايتامىز. الايدا سىنىپتاي سىرعىپ, ەكىجۇزدى كوزبوياۋشىلىق ارەكەتتەرىمەن ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن شاشىپ, بەرەكەتىن قاشىرىپ, بار بايلىعىن جالماۋدى عانا كوزدەيتىن قازىرگى جالعان مەملەكەتشىل جاندار تۋرالى نە دەيمىز؟

بۇگىندە ەلدىك, مەملەكەتتىك, حالىقتىق جاعدايدى ويلاۋ, ۋايىمداۋ, ىزگىلىكتى جۇزەگە اسىرۋ امالى تۇگەل, بيلىككە جىمىسقى امالىمەن قول جەتكىزگەن ەكىجۇزدى ءبىر عانا ادام تالايدىڭ تالابىن تاسقا ۇرىندىرادى. بۇعان ناقتى مىسال جەتىپ ارتىلادى. «بىردە-ءبىر باسشىنىڭ «جوعارى جاقتىڭ ماقساتىن» جۇزەگە اسىرۋ دەگەن جالعان جامىلعى ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە ۇيىپ وتىرعان ۇجىمداعى سانداعان مامان ساندالىسقا ءتۇستى» دەيدى ابىلقايىر اتتى اشىنعان ازامات. «ناقتى ءتۇسىن تۇستەپ, اتىن اتاماي-اق قويالىق, ول ۇجىمعا باسشى بولىپ كەلگەندە مۇندا زەينەت جاسىنا تاياپ قالعان ماماندار ەداۋىر بولاتىن. ال جاڭادان كەلگەن باسشى قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان جىگىت اعاسى  ەدى. بىراق ونىڭ ماقساتى بۇل جەردە ەل مۇددەسى ءۇشىن باسشىلىق جاساپ, مەكەمەنىڭ قىزمەتىن العا باستىرۋ, جۇرتقا پايدا كەلتىرۋ ەمەس, كەرىسىنشە قوعامعا وڭ وزگەرىس اكەلە الاتىن تاجىريبەلى مامانداردىڭ تىرەگىن شايقالتۋ بولدى».

بايىرعى ماماندار كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ قانا قويماي, ولاردىڭ سول حالىقتىڭ, مەملەكەتتىڭ بار قازىناسىن جەمقورلىقپەن جىمقىرعانداردىڭ ارەكەتتەرىن اشكەرە قىلا الاتىن مۇمكىندىكتەرى بولاتىن. ولاردى بۇل مۇمكىندىك كوزىنەن ايىرۋ تەك قىزمەتتەن بوساتۋ عانا ەمەس, اتالعان قىزمەتتى ەكىجۇزدىلەرگە, كوزبوياۋشىلارعا, جەمقورلارعا قارسى مىنبەرگە پايدالانا المايتىن كۇيگە جەتكىزۋ قاجەت بولعان كورىنەدى. ول ءۇشىن, جوعارىدا زارداپ شەگۋشى ابىلقايىر ايتقانداي, بۇل بىلەتىن باسشى-سىماق اينالاسىنا ايتقانىنان شىقپايتىن جانداردى جيىپ, «ءوز مۇراتىنا عانا» جەتۋ جولىنداعى ايبارلى قارەكەتىنە كىرىسكەن. ءسويتىپ ونىڭ قولىندا ەكى جول تۇرىپتى: ءبىرى – ۇجىمدى ءوزىنىڭ ىسكەرلىگىنە ساي سوڭىنان ءبىر كىسىدەي ەرتىپ, جۇمىس ىستەتۋ, ەكىنشىسى – «قايتا قۇرىپ», ءوز جوسپارىنا ساي ارەكەت ەتۋ. بىراق بۇل مەكەمەنىڭ اتقاراتىن ءىسى, ياعني ماماندىعى جاڭا باسشىنىڭ مۇرنىنا ءيىسى دە بارمايتىن ەدى دەيدى. سوندىقتان سولاقاي قۋلىق ىسكە ارالاسىپ, ول ەكىنشى جولدى تاڭدادى. ارينە, وسىندايدا «شىمشىق سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەندەي, ءار ءىستىڭ ءوز مامانى بار عوي دەرسىز.

الايدا ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن تىنىق كولدى دە, جايقالعان باۋدى دا, ۇيىپ وتىرعان ۇجىمدى دا ىشتەن ىرىتەتىن جاننىڭ جۇرگەنى دە قاجەت پە دەپ ويلايسىز. ونداي جاندار, جوعارىدا ايتقانىمىز­داي, ەكىجۇزدىلىكتىڭ شاپانىن جامىلىپ قانا قويعاندار ەمەس, ونى كاسىپ ەتكەندەر. ەكىجۇزدىلىك بۇرىن دا بولعان جانە ول تەك جەكە ادامدار اراسىنداعى كۇرەس بولاتىن. الايدا ەكىجۇزدىلىك, كوزبوياۋشىلىق ەل قامىن عانا ويلايتىن ادال ادام كوپتىگىنىڭ ارقاسىندا تەز اشكەرە بولىپ, ونىڭ دەرت رەتىندە تارالۋىنا جول بەرىلمەدى. ال قازىر ەكىجۇزدىلىكتىڭ كاسىبىن قوي تەرىسىن جامىلعانداي ەركىن جۇزەگە اسىراتىندار ەش قورىقپايدى. ويتكەنى ول – وزىنەن دە جوعارى تۇرعاننىڭ قالاۋىنشا بيلىك ەتۋى ءۇشىن تاپتىرمايتىن كادر. جەمقورلاردان ۇيات كەتكەن سەكىلدى, بۇلاردىڭ اينالاسىندا دا ار, ۇيات دەگەن بولمايدى. كوپشىلىك الدىندا ءسوزدىڭ مايىن تامىزىپ, ءتىپتى قاجەت بولسا ءمۇلايمىسىپ سويلەيدى, ىرىلىك ءىس تانىتقانداي ءىرى جاندارمەن ىرگەلەس كۇي كەشەدى, ءتىپتى جومارتتىق تانىتىپ بىرتيعان ساۋساقتارى بۇگىلمەس قولىمەن يىققا شاپان جابادى. ايىرا قويۋ دا قيىن.

«راسىندا, ءوزىمىزدىڭ مەكەمەدە بايقاعانىمداي, ۇجىمىمىز­عا جاڭادان كەلگەن باسشى, الدىمەن وسى سالادا بىرنەشە جىل قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان مامانداردىڭ ىزىنە ءتۇستى. جوعارى جاقتىڭ ىقپالىن پايدالانىپ, قولىنداعى بيلىك كۇشىمەن بۇرىنعى كادرلاردى قىزمەتتەن بوساتۋ باستالدى. بىرقاتارىن «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى» دەگەندەي, تەزگە سالىپ تەز تىزە بۇكتىردى. ونىڭ ەڭ باس­تى كوزدەگەنى – وزىنەن وزىق شىعارماۋ ەدى. قالايدا سول باسىمدىققا جەتۋگە كۇش سالدى. بىراق بۇل مەكەمەدە وعان اناۋ ايتقانداي, ەشكىم قارسىلىق تانىتپادى. اراداعى قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ مامانى ونىڭ قارەكەتى ادامگەرشىلىككە جاتپايتىندىعىن, ىزگىلىككە قاستاندىق ەكەنىن بەتىنە ايتقانى ءۇشىن بۇل مەكەمەدە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن «تارتىپتىك كەڭەس» دەگەننىڭ تالقىسىنا ءتۇستى. ۇجىمداعى بىرەۋ ونىڭ تەرىس پيعىلدى ماقساتىن اشار بولسا, سول مەزەتتە جاۋعا اينالدى. ونىڭ ءسوزىنىڭ دالەلى بولسىن, بولماسىن, وزىنەن ارتىق بىلەتىندىگى ءۇشىن جانە ونى جاسىرماي اشىق ايتا الاتىندىعى ءۇشىن قىسىمعا الىندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ونىڭ ىستەگەن ءىسى تۋرالى وڭ پىكىر بىلدىرمەسەڭىز – جاۋسىز» دەيدى ابىلقايىر. نەلىكتەن؟ ول سوندا قانداي ادام بولعانى؟

وعان شىعىستىڭ مىنا ءبىر مىسالى ءدوپ جاۋاپ بەرەدى. «بىردە كوپتى كورگەن ءبىر قاريادان سۇراعان عوي: – نەلىكتەن كەيبىرەۋلەر ادال, ءادىل, ارلى, ال ەندى بىرەۋلەر وتە زالىم جانە مەيىرىمسىز, قاتىگەز بولىپ كەلەدى؟ سوندا كوپتى كورگەن قاريا ءبىر كۇرسىنىپ الىپ: – مەن ءوز تاجىريبەمنەن بايقاعانىمداي, بۇل ومىردە ادامنىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. ولاردىڭ ءبىرى – كادىمگى شىبىنعا ۇقساس جاندار. ال شىبىن قاشاندا ساسىق ءيىستى ىزدەيدى. ءتىپتى گۇلزاردا القىزىل گۇلدەر جايقالا ءوسىپ تۇرىپ, بىراق ونىڭ اراسىندا ءبىر جانۋار ءناجىسى جاتسا, الگى شىبىن مىندەتتى تۇردە سوعان بارىپ قونادى. ال ەگەر سوندا ءسىز شىبىننان راۋشان گۇلى قايدا وسەدى دەپ سۇراساڭىز, ول جاۋاپ قايتارا المايدى, ويتكەنى شىبىن ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ال بىراق ول كىر, ءناجىس, ساسىق لاس قايدا بار ەكەنىن ايتىپ بەرەدى. ويتكەنى ونىڭ بىلەتىنى سول. مىنە, ادامداردىڭ دا ءبىرى وسى شىبىن سەكىلدى ءوزىنىڭ ارامزا كوكسەگەنىنە قالايدا قول جەتكىزۋدى بىلەدى. ونىڭ ورەسى سول. جانە ماڭايىنا دا سوندايلاردى جيادى.

ال ادامداردىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى بال جينايتىن اراعا ۇقسايدى. ولار ادەمىلىكتى, تاتتىلىكتى تەز تابادى. ەگەر الگى جوعارىدا ايتىلعان گۇلزارعا تەك ءناجىستى تولتىرىپ قويىپ, بىراق اراسىندا ءبىر گۇل قالدىرسا, الگى ارا ول گۇلدى تاپپاي, ەشقايدا قونبايدى.

دەمەك مەيىرىمدى, ادال, ءادىل ادام تەك جاقسىلىق قانا ويلايدى جانە سونى ىزدەيدى, ال جان دۇنيەسىن ەكىجۇزدىلىك, ارامدىقپەن بىلعاعان ادام زۇلىمدىقتى عانا ىزدەيدى. ويتكەنى جەكە باس مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونىڭ بىلەتىنى سول. مىنە, كوردىڭىز بە, ەكىجۇزدى ادامنىڭ ارامزا نيەتى وسىلايشا بىلىنەدى. ءتىپتى ەكىجۇزدىلەر تۋرالى قۇراندا دا: «ەكىجۇزدىلەردىڭ جۇرەكتەرىنە دەرت كىرگەن. ول دەرت ادام دەنەسىندەگى بولاتىن كادىمگى جاراقات ەمەس. ول دەرت – رۋحاني اۋرۋ» دەپ كورسەتىلگەن.

ەندەشە ەكىجۇزدىلىكتەن ەمدەلەتىن ۋاقىت كەلدى. ول ءۇشىن ادامعا ازداعان ادالدىق, قوعامعا بايىپتى قوزعالىس كەرەك-اق. سوندا ءبارىمىز دە مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتقانىنا ۇيىپ, ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ىرگەسىن بەرىك قالارىمىز ءسوزسىز.

سارسەنباي تاسبولاتوۆ,

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى