الاش وردا جاپانداعى ەلدى نەگە جاقىن تۇتتى؟

«ۆولنىي گورەتس» گازەتى 1920 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنداعى ءبىر سانىندا: «جاپون ۇكىمەتى … قازاق ۇكىمەتىنە ارناۋلى تەحنيكالىق ءبىلىم العىسى كەلگەن قازاق جاستارىن جاپونياعا جىبەرۋدى ۇسىندى… بىرنەشە ستۋدەنت پەن ستۋدەنت قىز جاپونياعا اتتانىپ تا كەتتى» دەپ جازادى. وسى قىسقاشا حابار الاش رەسپۋبليكاسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ تاعى ءبىر بەيمالىم, بىراق جارقىن جۇمباعىن اشىپ بەردى.

تيفليستە (تبيليسي) 1919-1920 جىلدارى شىعىپ تۇرعان ورىس ءتىلدى «ۆولنىي گورەتس» گازەتىنىڭ 1920 جىل 21 ماۋسىم سانىنداعى «قازاق ستۋدەنتتەرى جاپونيادا» اتتى حابارى 1917-1920 جىلدارى جاساعان الاش ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحى سان قىرلى ءارى ونىڭ ءالى اشىلماعان جۇمباعى كوپ ەكەنىن ايعاقتاپ بەردى. ەندى بۇل حاباردىڭ راستىعىن جانە ماڭىزىن تالداۋدان بۇرىن وعان دەيىنگى تاريحي وقيعالاردى قىسقاشا شولىپ كورەيىك.

الاش وردا جالپىۇلتتىق قازاق-قىرعىز كەڭەسىنىڭ (ۇكىمەتىنىڭ) كۇنشىعىس ەلىنىڭ ۇكىمەتىنە 1919 جىلعى قاڭتاردا جولداعان حاتى (جاپونيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ سىرتقى ساياسات تاريحى مۇراعاتىنان 2021 جىلى تابىلدى), قازاقستانداعى 1928-1933 جىلدارداعى ادامزات تاريحىندا بالاماسى جوق سۇمدىق اشارشىلىق پەن 1920-1950 جىلدارداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى ميلليونداعان مۇراعات قۇجاتى نەمەسە حح عاسىر باسىنداعى تۇڭعىش قازاق باسىلىمدارىنىڭ ماتەريالدارى سىندى سوڭعى 2-3 جىلدا عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن تىڭ تاريحي ايعاق-دەرەكتەر «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن پارتياسى جانە الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ-زەردەلەۋ ءالى ۇزاق ۋاقىت تالاپ ەتەتىن دالەلدەيدى. قازاق حالقى ءۇشىن تاريحي ماڭىزى شەكسىز بۇل قۇبىلىس بۇرىنعى كەڭەستىك مەملەكەتتەرمەن قاتار, ازيا مەن ەۋروپانىڭ فرانتسيا, شۆەيتساريا, قىتاي جانە جاپونيا سياقتى ەلدەرىنىڭ مۇراعات, كىتاپحانا, مۇراجاي جانە جەكە ادامداردىڭ جيناقتارىنان تىڭ دەرەك ىزدەۋگە ونداعان جىلدى تالاپ ەتەدى.

مىسالعا, الاش وردانىڭ 1918-1920 جىلدارداعى ءىس-قيمىلىنا قاتىستى كۇنشىعىس ەلىنەن تابىلعان بىرنەشە قۇجات الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ سىرتقى ساياساتى كەڭىستىگىن (گەوگرافياسىن) بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى شەكاراسىنان اسىرىپ دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە ءبىر-اق جەتكىزەدى. ول قۇجات جاپونيا سىرتقى ىستەر مينيس­ترلىگىنىڭ سىرتقى ساياسات تاريحى مۇراعاتىنان ەكى جاپون عالىمى – ريوسۋكە ونو مەن توموحيكو ۋيامانىڭ 2021 جىلى تاپقان الاش وردا حاتى. ەكى عالىمنىڭ وسى قۇجاتتى تالداعان ماقالاسىنا قاراعاندا, 1919 جىلدىڭ قاڭتارىندا الاش وردا جاپون ۇكىمەتىنە الاش پەن تاعى بىرقاتار تۇركىتىلدەس حالىقتىڭ قايتا قۇرىلعان ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ (باشقۇرت, ىشكى رەسەيدىڭ تۇركى-تاتار ۇلتتىق باسقارماسى, تۇركىستان مۇحتارياتى) تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋ, ولارمەن ەكىجاقتى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ, قارجىلاي, ساۋدا-ەكونوميكالىق, اسكەري جانە ت.ب. كومەك كورسەتۋ تۋرالى حات جولداعان. قۇجاتتا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ 1919 جىلدىڭ قاڭتارىندا پاريجدە باستالعان حالىقارالىق بەيبىت كونفەرەنتسياسىنا ءوز وكىلىن جىبەرۋدى كوزدەيتىنى ايتىلىپ, جاپون جاعىنان سوعان قاتىسۋشى الىپ ەلدەر تاراپىنان الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن ماقۇلداۋىنا ىقپال ەتۋىن وتىنەتىنى جازىلىپتى.

ەرەكشە ماڭىزدى ماسەلە: ءىى جالپىۇلتتىق قۇرىلتايدا ۇلتتىق جەردى اۆتونوميا دەپ جاريالانعان الاش فەدەراتيۆتىك مەملەكەتتىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە زاڭدىق تۇرعىدان اۆتونوميا ەمەس ەدى. سەبەبى فەدەراتيۆتىك مەملەكەتتىڭ ءوزى بولعان جوق-تى. سوعان وراي «الاش» كوسەمدەرى باستاپقىدا بولاشاق رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا ءوز ىقتيارىمەن قوسىلاتىن اۆتونوميا قۇرۋدى ويلاعانىمەن, ول ويىنان اتتاپ, ءىس جۇزىندە ەگەمەندى قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا كىرىسكەنىن راستاپ, مويىنداۋ كەرەك.

الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى – الاش وردانىڭ ەگەمەندى سىرتقى ساياساتىن ىسكە اسىرىپ, كەڭەس وكىمەتى, ءسىبىر, باشقۇرت, تۇركى-تاتار (ەدىل-ورال اۆتونومياسى), ءوزىن ءوزى بۇكىلرەسەيلىك بيلىك دەپ جاريالاعان (سامار ۇكىمەتى نەمەسە كومۋچ, ۋفا ديرەكتورياسى, ا.كولچاكتىڭ ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەتى) ۇكىمەتتەرىمەن ارادا حالىقارالىق قارىم-قاتىناستىڭ دەربەس سۋبەكتىسى رەتىندە ەكىجاقتى كەلىسسوز جۇرگىزۋى سول ەگەمەندىلىكتىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى دالەلى بولسا كەرەك. الاش وردا وزىنەن جوعارى تۇرعان جانە ەگەمەندىگىن شەكتەيتىن ساياسي بيلىك جوق ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك بيلىگى رەتىندە تانىتتى. ايتسە دە ا.كولچاكتىڭ ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەتى پايدا بولىسىمەن الاش وردا حالىق كەڭەسى كۇردەلى جاعدايعا دۋشار بولدى. ادميرال كولچاك «قۇردىمعا كەتكەن مەملەكەتتى قايتا ءتىرىلتۋدى», ياعني پاتشالىق رەسەيدى قايتا جاڭعىرتۋدى اڭسادى. ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ ۇكىمەتى رەتىندە الاش وردا ءبىر-ءبىرىن مويىنداۋ جانە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرلەسىپ سوعىسۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ا.كولچاك ۇكىمەتىمەن اراداعى كەلىسسوزىنىڭ ۇستىندە «ادميرال پاتشالىققا قايتا اپاراتىن باسپالداق» ەكەنىنە كوزى جەتتى. كولچاك ۇكىمەتىمەن كەزەكتى كەلىسسوزىنەن الاش قالاسىنا (الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا استاناسى; سەمەي ىرگەسىندەگى بۇرىنعى زارەچنايا سلوبودكا كەنتى 1917 جىلى مامىردا الاش بولىپ وزگەرتىلدى – س.ا.) ورالىسىمەن, ۇكىمەت وتىرىسىندا الاش وردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحان: «ساياسي وقيعا پاتشالىق مەملەكەتتى قايتا ءتىرىلتۋ باعىتىندا وربىگەن جاعدايدا ۇلتتاردىڭ ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ مالىمدەدى. وسى ساياسي احۋال الاش وردانىڭ جاپونيانىڭ ىقپالى مەن قولداۋى ارقاسىندا ءوز تاۋەلسىزدىگىن مويىنداتۋ ماقساتىندا جاپون ۇكىمەتىنە جۇگىنۋگە بەل بۋعانى انىق. ونىڭ ۇستىنە 1918 جىلدىڭ 11 قاراشاسىندا ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالىپ, گەرمانياعا قارسى سوعىسقا قاتىسقان, ونىڭ ىشىندە نەمىستەردىڭ جەڭىلىسى ناتيجەسىندە جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتەر دە بار, 27 مەملەكەت پاريجدەگى بەيبىت كونفەرەنتسيانى ۇيىمداس­تىرۋعا قىزۋ كىرىستى. بەيبىت كونفەرەنتسياعا دۇنيە ءجۇزىن قايتا قۇرادى دەگەن زور ءۇمىت ارتىلدى. جاپون سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مۇراعاتىنداعى قۇجاتقا قاراعاندا, الاش وردا ءبىر كۇنشىعىس ەلىمەن قاتار, ونىڭ قولعابىس ەتۋىمەن پاريجدەگى بەيبىت كونفەرەنتسياعا ءوز وكىلىن اتتاندىرۋدى جوسپارلاعان. بىراق ول ءىسىن اسا قۇپيالىقپەن اتقارۋ كەرەك بولدى. مىسالعا, سەمەي وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى رايىمجان مارسەكۇلى وزىنە جاپونيانىڭ ۆلاديۆوس­توكتاعى باس كونسۋلدىعى ارقىلى جاپون ۇكىمەتىمەن بايلانىس ورناتۋ مىندەتىن ورىنداۋ ءۇشىن, «زەمستۆوعا قاجەتتى ءتۇرلى تاۋار مەن تۇرعىنداردىڭ مۇقتاجىنا كەرەك شارۋاشىلىق زاتتارىن الۋ تۋرالى شەتەل فيرمالارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ» دەگەن جەلەۋمەن 1918 جىلدىڭ سوڭىندا ساپارعا شىقتى.

«سارىارقا» گازەتى دە رايىمجاننىڭ ساپارىن ءدال وسىلاي حابارلادى. ال الاش وردا كوميسسارى مۇستافا شوقاي 1919 جىلدىڭ كوكتەمىندە – ماڭعىستاۋ ويازى مەن كاسپي تەڭىزى ارقىلى استىرتىن جولمەن شەتەل استى. ونىڭ باستى ماقساتى – قاڭتار ايىندا پاريجدە باستالعان بەيبىت كونفەرەنتسياعا الاش وردانىڭ وكىلەتتى وكىلى رەتىندە قاتىسۋ بولسا كەرەك. فرانتسۋز سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرىنىڭ قىزمەتتىك حاتىنداعى «تۇركىستان ۇلتتىق ۇيىمدارىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا مۇستافا شوقاي ەۋروپاعا مۇعاجىرعا كەتتى» دەگەن جازباسى – سونىڭ بۇلتارتپاس دالەلى.

رايىمجاننىڭ الاش وردا اتىنان جاپون ۇكىمەتىنە تاپسىرعان حاتىن زەرتتەگەن عالىمدار ر.ونو مەن ت.ۋيامانىڭ بولجاۋىنشا, جاپونيامەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدى الاش وردا مەن باشقۇرت ۇكىمەتتەرى بىرگە جوسپارلاعان. ونىڭ دالەلى رەتىندە ەكى عالىم الاش, باشقۇرت جانە تۇركىستان جەتەكشىلەرىنىڭ 1918 جىلدىڭ 7-8 ساۋىرىندە ۋفادا وتكەن جاسىرىن باسقوسۋىندا وسى ءۇش ۇلتتىق مەملەكەتتەگى احۋال جايىن كۇنشىعىس ەلى ارقىلى حالىقارالىق قاۋىمداستىققا جەتكىزۋ ءۇشىن ءوز وكىلدەرىن قۇلجاعا (شىعىس تۇركىستان, سينتسزيان) جىبەرۋ جونىندە ۋاعدالاسقان. 1918 جىلدىڭ 15 مامىرىندا قوستانايداعى جيىندا ولار باشقۇرت ۇكىمەتى ءوز وكىلىن جاپونياعا, الاش وردا – قۇلجا مەن شاۋەشەككە جىبەرۋگە كەلىسكەن. جاپونياعا باشقۇرت وكىلى بولىپ باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى احمەت-زاكي ءۋاليديدىڭ ء(ۋاليدوۆ) ادال ۇزەڭگىلەسى, تارحي اكىمى راسۋلەۆ بارماق بولعان. الايدا چەحو-سلوۆاك ارمياسىنىڭ كوتەرىلىسىنە بايلانىستى راسۋلەۆ جاپونياعا بارا الماي قالعان.

«الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى جاپونياعا 1918 جىلدان ەرتە العاش رەت 1904-1905 جىلدارداعى ورىس-جاپون سوعىسى كەزىندە نازار اۋداردى. وعان «الاش» كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1910 جىلعى «قازاقتار» اتتى وچەركىنىڭ مىنا جولدارى دالەل: «ورىس-جاپون سوعىسى باستالدى… تەلەگرامدار جاپونداردىڭ ۇنەمى جەڭە بەرەتىنىن حابارلاۋمەن بولدى. ءىسلام ءىلىمىن تاراتۋشى قاڭعىباس ءدارۋىشتىڭ اڭگىمەسىنەن بار جاقسىلىق پەن ادىلدىك تەك ءىسلامدا عانا بار دەپ سەنەتىن جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ زاردابىن كورىپ, ءىسلامنان تىس ەش جاقسىلىق بولمايدى دەپ بىلەتىن قىر حالقى «جاپوندار – قازاقپەن ۇلتتىق تۋىستىعى بار كادىمگى مۇسىلماندار» دەگەن اڭىزدى قۋانا قابىلدادى. ولاردىڭ ويىنشا, قازاق پەن جاپوننىڭ تۋىستىعىن پورترەتتەردەگى جاپون مەن قازاقتىڭ بەت-ءجۇزىنىڭ ۇقساس­تىعى تولىق راستاعانداي ەدى. مىنە, وسىنىڭ ءبارى قازاقتى زور قىزىقتىردى…».

بۇل دەرەكتى «الاش» قايراتكەرى حالەل دوسمۇحاممەدۇلىنىڭ ستۋدەنت كۇنىندەگى ءبىر حاتى تولىقتىرادى. حالەلدىڭ 1904 جىلى 7 قازاندا قازان قالاسىنداعى ۆەتەريناريا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى عۇبايدوللا بەردىۇلىنا جولداپ, بىراق پاتشانىڭ قاۋىپسىزدىك قىز­مەتىنىڭ قولىنا تۇسكەن وسى حاتىندا بىلاي دەيدى: «وزىڭنەن باسقا ونداعان, ءتىپتى جۇزدەگەن قازاقتىڭ جوعارى ءبىلىم الىپ جاتقانىن كورگەندە, بۇل حالىق تا ەڭبەككە, وركەندەپ دامۋعا قابىلەتتى. ەندەشە بۇل حالىق, بالكىم, كەلەشەكتە الەمدەگى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان قۇرمەتتى ورىن الادى-اۋ, ءتىپتى ەكىنشى جاپونياعا اينالار ما ەكەن» دەگەن ءتۇرلى ويعا قالاسىڭ».

حالەل 1909 جىلى س.-پەتەربور يمپەراتورلىق اسكەري-مەديتسينا اكادەمياسىن ۇزدىك اياقتاپ, «الاش» ۇلت زيالىلارىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى ءىى جالپىۇلتتىق قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىندا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانسا, 1918 جىلدىڭ قىر­كۇيەگىندە ۇكىمەت توراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ جارلىعىمەن – الاش وردانىڭ باتىس ءبولىمى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تاعايىندالدى. تاريحقا سايكەس, حالىق سانى 3 ەسە باسىم (141 ملن = 46 ملن), قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۋاتى 6 ەسە باسىم, قۇرلىقتىڭ 6/1-نە تەڭ جەر اۋماعى جانە سارقىلماس تابيعي بايلىعى بار رەسەي يمپەرياسى – جۇزدەگەن ارالدان قۇرالعان الاقانداي عانا جەرى بار, تابيعي بايلىق قورى جوقتىڭ قاسى كۇنشىعىس ەلىنەن ماسقارا بولىپ جەڭىلىپ, جاپونياعا ساحالين ارالىنىڭ وڭتۇستىگىن, لياودۋن تۇبەگىن جالعا الۋ مەن وڭتۇستىك مانجۇر تەمىرجولىنان باس تارتىپ, ماسقارا پورتسمۋت بىتىمىنە قول قويدى.

جاپون ەلى 1868 جىلى باستالعان «مەيدزي (جاپون يمپەراتورى. – س.ا.) جاڭعىرۋى» (ونى «مەيدزي توڭكەرىسى» دەپ تا اتايدى. – س.ا.) باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ قازىرگى زور قۋاتىنا قول جەتكىزدى. جاپون ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ جانە جاپون ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىن وسى «مەيدزي جاڭعىرۋىمەن» بايلانىستىرادى. «الاش» جەتەكشىلەرى ءبىر كۇنشىعىس ەلىنىڭ ۇدەمەلى دامۋ تاجىريبەسىن ۇلگى-ونەگە ەتىپ الىپ, قازاق دالاسىندا قاز-قالپىندا جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاعان جوق. مىسالعا, «الاش» قايراتكەرى قوشكە كەمەڭگەرۇلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ الاش رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا باسىپ كىرۋىنىڭ قارساڭىندا بىلاي دەپ جازدى: «ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ قيال قۋعاندارىنىڭ «بارشا حالىقتىڭ يگىلىگى مەن باقىتى» سىندى بوس دەكلاراتسياسىنا حوش كەلدىڭ دەمەي, جاپونيانىڭ تاجىريبەسىن ۇلگى ەتكەندە ءبىز ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز بەن بىرەگەيلىگىمىزدى جانە بىرلىگىمىزدى ساقتاۋىمىز كەرەك». الاش وردا توراعاسى ءا.بوكەيحان كۇنشىعىس ەلىنىڭ ۇكىمەتىمەن ر.مارسەكۇلىنىڭ جاپونيانىڭ باس كونسۋلدىعىنا (ۆلاديۆوستوك) بارۋىنان ءبىر جىلداي بۇرىن بايلانىس ورناتىپتى. 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە «الاش» كوسەمى شىعىس تۇركىستانعا (قىتاي) دەلەگاتسيا اتتاندىردى. 1937 جىلدىڭ 6 تامىزىندا بۋتىركا تۇرمەسىندە نكۆد تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا الاش كوسەمى: «مەن بايتۇرسىنۇلى مەن دۋلاتۇلىن قىتايدىڭ شەكارا بويىنداعى قۇلجا قالاسىنا قارۋ-جاراق ساتىپ الۋعا جىبەردىم» دەپ مالىمدەدى.

شىعىس تۇركىستانعا بارعان الاش وكىلدەرىنىڭ قۇرامىندا بىردە-ءبىر الاش وردا كوميسسارى بولعان جوق. ەسەسىنە وكىلدەردى بۇكىل ۇلى قازاق دالاسىنا جانە شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنا ءماشھۇر ا.بايتۇرسىنۇلى, م.دۋلاتۇلى, ر.مارسەكۇلى سىندى اقىن, جازۋشى, پۋبليتسيست, عالىم, قوعام قايراتكەرلەرى باستاپ, تاعى ءبىر اقىن اسەت نايمانبايۇلى باردى. دەمەك وكىلدەردىڭ نەگىزگى ماقساتى مەن مىندەتىن جاسىرۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرامىن مۇقيات ويلاستىرىپ, ىرىكتەپ العانعا ۇقسايدى. ولاردىڭ شىعىس تۇركىستانعا اتتانار الدىنداعى قىزمەت-مانساپتارىنا توقتالسام, ا.بايتۇرسىنۇلى 5-13 (18-26) جەلتوقسانداعى ءىى جالپىۇلتتىق قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىندا 5 كىسىدەن تۇراتىن وقۋ كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى, ­م.دۋلاتۇلى – تورعاي وبلىسى مەن اقمولا وبلىسىنىڭ قىزىلجار ويازىندا «الاش» ارمياسىنىڭ بولىمدەرىن جاساقتاۋمەن اينالىستى, ال ر.مارسەكۇلى – سەمەي وبلىستىق زەمستۆوسىن باسقاردى.

الاش وردا وكىلدەرىنىڭ الدىندا قارۋ-جاراق ساتىپ الۋدان باسقا تاعى بىرقاتار وزەكتى ماسەلە تۇردى. ونىڭ ءبىرى تۋرالى الاش وردا مۇشەسى حالەل دوسمۇحاممەدۇلى بىلاي دەپ ءتۇسىندىردى: «…بۇكىل قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز بولدى. البەتتە, ءبىز ولار (شىعىس تۇركىستان قازاعى) قازاق حالقىنا وزدەرىنىڭ كىندىك كەسكەن جەرىمەن بىرگە قوسىلۋ كەرەك دەپ بىلدىك». الاش وردانىڭ دەلەگاتتارعا جۇكتەگەن تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى ءارى جاۋاپتى تاپسىرماسى – جاپونيانىڭ شىعىس تۇركىستانداعى (قىتايشا سينتسزيان) وكىلدەرى ارقىلى جاپون ۇكىمەتىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ بولدى. شىعىس تۇركىستاننىڭ تۇركىتىلدەس حالىقتارىنىڭ زيالىلارى «قۇلجاداعى جاپون كونسۋلى» دەپ اتاپ كەتكەن كامەسۋكە ناگامينە دەگەن ازامات وسىنداعى جاپون وكىلى بولۋى مۇمكىن. ول كاپيتان شەنىندەگى جاپون ارمياسىنىڭ وفيتسەرى, 1918-1919 جىلدارى سينتسزيان (شىعىس تۇركىستان) ولكەسىنىڭ استاناسى – ۇرىمجىدە ورنالاسقان جاپون اسكەرى قولباشىسىنىڭ كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى (ر. ونو,­ت.ۋياما). شىعىس تۇركىستان ساپارىندا الاش وكىلدەرى, اسىرەسە وزىنە قۇلجا, شاۋەشەك نە قاشعار قالالارىنىڭ بىرىندە كامەسۋكە ناگامينەمەن نەمەسە تاعى باسقا ءبىر جاپون وفيتسەرىمەن بايلانىسۋ تاپسىرىلعان ر.مارسەكۇلى سولارعا جولىعا الدى ما؟ ول تۋرالى ازىرگە ناقتى مالىمەت جوق. سەبەبى بۇل دا رايىمجاننىڭ ۆلاديۆوستوكتاعى جاپون كونسۋلدىعىنا ساپارى سياق­تى «اسا قۇپيا تاپسىرما» ەدى. جاپونيانىڭ باس كونسۋلدىعىنا قايتا ورالساق, رايىمجان 1918 جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭىندا سەمەيدەن شىعىپ, ۆلاديۆوستوكقا 1919 جىلعا قاڭتاردىڭ باسىندا جەتەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ول امەريكالىق «اندەرسەن, مەيەر ي كو» كومپانياسىمەن ارادا سەمەي وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنا 15 ملن رۋبلگە تاۋار ساتىپ الاتىن كەلىسىمشارتقا قول قويادى. ودان سوڭ چەحو-سلوۆاكيا كونسۋلىنا جولىعىپ, ۆلاديۆوستوكتاعى اقش-تىڭ ەكسپەديتسيالىق اسكەري كورپۋسىنىڭ قولباسشىسىمەن جانە قالاعا اسكەري كەمەمەن ءجۇزىپ كەلگەن جاپونياداعى اقش ەلشىسىمەن كەزدەسەدى.

سۇلتان حان اققۇلى

(جالعاسى بار)