بيىل الاشقا – 106 جىل, جەلتوقسانعا – 37 جىل, تاۋەلسىزدىككە 32 جىل تولىپ وتىر. بۇل ۇشتاعان تۇعىرداعى ءۇش ۇلى ۇعىمدى ءبىر-بىرىنەن بولەك الىپ قاراستىرا المايمىز. ويتكەنى ازاتتىقتىڭ ارايلاپ اتقان ءار اق تاڭى ءۇشىن, بوستاندىقتىڭ باياندى بولعان ءار كۇنى ءۇشىن الاش ارىستارى مەن جەلتوقسان قاھارماندارى اسقاق رۋحىنىڭ الدىندا ماڭگىلىككە قارىزدارمىز!
- الاش مۇراتى
«ءبىز تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىن الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىنان باستاۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىردى ساياساتتانۋشى بەرىك ابدىعاليۇلى ايتقان. مەن دە وسىنى قۇپتايمىن. الاش ارىستارى تاۋەلسىزدىكتى اڭساپ قانا قويعان جوق, سونىڭ جولىندا كۇرەسىپ, قۇربان بولدى. «نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم!» دەپ جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارمان-مۇراتى دەسە ەلەڭدەمەيتىن قازاق جوق. سەبەبى ازاتتىقتىڭ باستاۋىندا الاش تۇر. ۇلتىنا قىزمەت ەتەمىن دەگەن ءار قازاق بالاسى الاش مۇراتىن جان جۇرەگىمەن ءتۇسىنىپ, ساناسىنا ءسىڭىرىپ ءوسۋى ءتيىس. ول ءۇشىن اۋەلى الاشتىڭ تاريحىنا تەرەڭ بويلاۋى قاجەت. مىسالى, 12 جەلتوقسانعا ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن جاي كۇن دەپ قارايمىز. 12 جەلتوقسان – الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنى. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق جادىمىزدان ەشقاشان وشپەيتىن كۇن. سەبەبى ءبىر عانا 12 جەلتوقساندا ازاتتىقتى اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ, تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن قازاق ەلىنىڭ تۇتاس ءبىر تاريحى جاتىر. ەندەشە بۇل كۇن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلۋى ءتيىس. وسىدان تۋرا 106 جىل بۇرىن, 1917 جىلى 12 جەلتوقساندا ورىنبوردا وتكەن بۇكىل قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىندا ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەس تۇرىندەگى بيلىك ورگانى قۇرىلىپ, ونى «الاشوردا» دەپ اتاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. ۇكىمەت توراعالىعىنا كوپشىلىك داۋىسپەن ءاليحان بوكەيحان سايلاندى. سول سەبەپتەن وسى كۇندى «الاش كۇنى» دەپ اتاۋىمىز كەرەك.
الاش دەگەندە الاش رەسپۋبليكاسى, «الاش» پارتياسى, الاش اۆتونومياسى, الاش قوزعالىسى, الاشوردا ۇكىمەتى دەگەن ۇعىمدار الدىمىزدان شىعادى. بۇل تۋرالى الاشتانۋشى-عالىم بولات ءمۇرسالىم «الاشوردا» Telegram-ارناسىندا بىلاي دەپ جازادى: «الاش تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا, الاش قوزعالىسى, «الاش» پارتياسى, الاشوردا ۇكىمەتى جانە الاش اۆتونومياسى سياقتى ۇعىمدار كەزدەسەدى. وسى ۇعىمدار كەيدە ورىنسىز قولدانىلىپ جاتادى. الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى 1905 جىلعى قارقارالى پەتيتسياسىنان باستالدى دەپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى قازاق وقىعاندارىنىڭ ءبىر مۇددەگە ۇيىسىپ, رەسمي تۇردە رەسەي پاتشاسىنا ۇلتتىق تالاپ-تىلەكتى جازعانى – وسى كەز. ارينە, ول كەزدە ءاليحان, احمەت وزدەرىن «الاش قوزعالىسى» دەپ اتاماعان. بۇل – كەيىنگى قوعامدىق, عىلىمي ورتا بەرگەن ات. قازاق زيالىلارىنىڭ گازەت شىعارۋى, ءارتۇرلى وقيعاعا قاتىستى بىرلەسە قىزمەت اتقارۋىنىڭ ءبارى الاش قوزعالىسىنىڭ ىسىنە جاتادى».
ول سونداي-اق «الاش» پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى دا ناقتى, تاريحي دەرەكتەر بەرەدى. «الاش» پارتياسى 1917 جىلدىڭ جازىندا, ءى جالپىقازاق سەزىنەن بەرى قۇرىلا باستادى. ويتكەنى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا قازاق مۇددەسىن قورعاۋعا جەكە پارتيا قاجەت ەدى. بىراق ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلتايدى بىرنەشە رەت سىرعىتىپ, اقىرىندا لەنين ونى تاراتىپ جىبەرۋگە نۇسقاۋ بەرگەن سوڭ, «الاش» پارتياسىنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرۋعا ءدال سول مەزەتتەردە اسا قاجەتتىلىك بولماي قالدى. باعدارلاماسىنىڭ جوباسى عانا جاسالدى, بىرنەشە وبلىستا بولىمشەسى عانا قۇرىلدى» دەيدى جانە الاشوردا ۇكىمەتى تۋرالى: «الاشوردا ۇكىمەتى الاش اۆتونومياسىنىڭ ءىسىن جۇرگىزەتىن بىردەن-ءبىر ساياسي قۇرىلىم بولدى. الاشوردا 1917 جىلدىڭ 12 (25) جەلتوقسانىنان قىزمەتىن باستاپ, 1920 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا رەسمي تاراتىلعانعا دەيىن, 2 جىل 3 اي ساياسي ساحنادا بولدى. الاشتىڭ استاناسى سەمەي بولدى, جىمپيتىدا باتىس ءبولىمى قۇرىلدى. ارينە, ازامات سوعىسى جىلدارىندا الاشوردا قازىرگى ۇكىمەتتەر سياقتى تولىق اپپاراتپەن جۇمىس ىستەي العان جوق. وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك» دەپ جازادى زەرتتەۋشى.
12 جەلتوقساندى ۇلتتىق جادىمىزدان وشپەيتىن كۇن دەپ اتادىق. بۇل – تاۋەلسىزدىك تاريحىمىزدا تاسقا جازىلعان كۇن. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان باستاعان قايراتكەرلەر ۇلتتىق ماسەلەنى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ارقىلى عانا شەشۋگە بولاتىنىن سوزىمەن عانا ەمەس, ىسىمەن دالەلدەدى. وسىدان تۋرا 1 عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كوشباسشىلارى مەن يدەولوگتارى قازاق حالقىنىڭ پروگرەسسيۆتىك بولىگىنىڭ قوعامدىق ساناسىنا رەنەسسانس اكەلدى. ءوز وتانىنا شىنايى, ادال قىزمەت ەتۋدىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن كورسەتىپ, ساياسي, رۋحاني, يدەولوگيالىق قۇندىلىقتار مەن قاعيداتتار جۇيەسىن ەۋروپالىق, الەمدىك دەڭگەيگە كوتەردى. ولار قازاق قوعامىنداعى ءوزارا ايتىس-تارتىس, داۋ-جانجالدى جەڭىپ, بۇرىنعى قازاق بيلەۋشىلەرى مەن ساياساتكەرلەرىنىڭ دەڭگەيىنەن يدەيالىق جانە رۋحاني جاعىنان بيىكتەدى. الاش قايراتكەرلەرى ۇلتتىق مەملەكەتتى قۇرۋ جولىن دۇرىس باعدارلاپ, قازاق حالقىن قۇلدىق سانادان, ساياسي-رۋحاني تاۋەلدىلىكتەن قالاي قۇتقارۋدىڭ جولىن تاپتى. سول جولمەن وزدەرى ءجۇرىپ, تۋعان ۇلتىن, ەلىن قالاي ءسۇيۋدىڭ, ونىڭ مۇددەسىنە قالاي قىزمەت ەتۋدىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتتى.
توتاليتارلىق بيلىك الاش مۇراتى مەن يدەياسىنان قاتتى قورقىپ, بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىققا قارسى اياۋسىز كۇرەسەمىز دەگەن جەلەۋمەن الاش كوشباسشىلارىنىڭ, باسشىلارىنىڭ, بەلسەندىلەرىنىڭ ءبارىنىڭ كوزىن جويدى. الاشوردانىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى جەتەكشىلەرىن, جاقتاستارىن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. ول ول ما, كەشەگى كەڭەستىك-ستاليندىك بيلىك الاش قايراتكەرلەرىن, مۇشەلەرىن ءۇرىم-بۇتاعىمەن قۇرتىپ قانا قويماي, الاش رۋحىن, يدەياسىن, ءتۇپ قازىعىن حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنەن تۇگەلدەي جويىپ جىبەرۋگە بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. الايدا الاشتى قازاقتىڭ ساناسىنان دا, جۇرەگىنەن دە وشىرە المادى. ازاتتىق پەن بوستاندىق, ادىلدىك پەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ارپالىسىپ وتكەن الاشتىقتاردىڭ رۋحى بىزبەن ماڭگى ەكەنىن ۇمىتپايىق!
2. جەلتوقسان رۋحى
16 جەلتوقسان – جەر بەتىندەگى ءار قازاقتىڭ كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەيتىن كۇن. وسىدان تۋرا 37 جىل بۇرىن ازاتتىق ءۇشىن قازاقتىڭ قاھارمان قىز-جىگىتتەرى, ناعىز پاتريوتتارى الاڭعا شىعىپ, ءوز جەرىندە قورلىققا, كەمسىتۋشىلىككە قارسى تۇردى. 16 جەلتوقسان – بار قازاقتىڭ جان جۇرەگى ەزىلىپ, قارالى كۇي كەشەتىن كۇن. ىزعارلى جەلتوقساندا قانشاما بوزداق جازىقسىز جازالانىپ, تاعدىرى تالكەككە ءتۇستى. قانشاما بوزداق حابارسىز كەتتى. سول جەلتوقساندا ءار توگىلگەن قان مەن جۇلىنعان ءار شاشتىڭ سۇراۋى بار.
ءبىر عاسىر بۇرىن توتاليتارلىق جۇيە قازاقتىڭ ساناسىنان وشىرۋگە ارەكەت ەتكەن الاشتىڭ ازاتتىق سۇيگىش رۋحى ولمەپتى. ارادا 70 جىل ۋاقىت وتكەندە, 1986 جىلى سول رۋح قايتا بۋىرقانىپ, تاريح ساحناسىنا جەلتوقسان قاھارماندارى شىقتى. ولار بوستاندىق, دەموكراتيا جانە تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستە 3 كۇن بويى ناعىز باتىرلىق, كوزسىز ەرلىك, شىنايى قاھارماندىق كورسەتتى. ءامىرشىل-اكىمشىل ورتالىقتىڭ ۇزاققا سوزىلعان, جاپپاي جانە جۇيەلى ۇستەمدىگىنە, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى مەن قۇقىعىن شەكتەۋگە, ءوز وتانىندا انا تىلىندە سويلەۋ قۇقىعىنان ايىرۋعا دەگەن قارسىلىق جالىنداعان جاستاردى الاڭعا شىعاردى. الماتىداعى برەجنەۆ الاڭىنداعىداي بەيبىت شەرۋلەر ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىس ورتالىعىندا بولعانىن بىلەمىز. ءبىز كەيىنىرەك جەلتوقساننىڭ اقيقاتىن وقىپ-بىلگەندە, سول كەزەڭدەگى ۇلتتىق رۋحتىڭ, مىنەزدىڭ جانە ارماننىڭ وتە جوعارى بولعانىنا تاڭداي قاقتىق.
جەلتوقساننىڭ قاھارلى كۇندەرىنىڭ شىنايى كارتيناسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ ءۇشىن ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. الاڭعا بارعانى ءۇشىن 1,5 جىلعا سوتتالعان زيادين اليمۇحامەدۇلى 1993 جىلى 9 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيلىق سوتىنا جازعان شاعىم حاتىندا بىلاي جازادى: «ۆ ەتي دەكابرسكيە دني ي نوچي 16, 17, 18, 19 چيسلا يا توجە بىۆال نا پلوششادي, رازدەليايا گورە موەگو نارودا س 14-15 چاسوۆ دنيا. ي 18 دەكابريا ت. گ. س ۋترا نا پلوششاد ۆىحوديلي دەمونسترانتى ۆ نەبولشوم كوليچەستۆە, گدە-تو بولەە 1000 چەلوۆەك. سيلى ۆلاستي پوزاكرىۆالي ۆحودى ي ۆىحودى پلوششادي تەحنيكوي ي جيۆوي سيلوي, نەسموتريا نا تو, چتو ەتو ميرنىە, بەزورۋجنىە ليۋدي زاپولنيالي پلوششاد. ك 13-00 چاسام دنيا ناچاليس ستولكنوۆەنيا ميرنىح بەزورۋجنىح ليۋدەي س ۆوورۋجەننىمي دو زۋبوۆ سولداتامي, ميليتسي ي درۋجيننيكوۆ. سولداتى س سوباكامي, س لوپاتامي, ميليتسيونەرى س دۋبينكامي, درۋجيننيكي س جەلەزنىمي پرۋتيامي, لومامي بەزجالوستنو ناپادالي نا بەزورۋجنىح ليۋدەي, يزبيۆالي, ۋبيۆالي, زاتاپتىۆايا لەجاششيح نا زەملە تىسياچي پوكالەچەننىح, وكراۆاۆلەننىح, نەۆيننىح ني ۆ چەم ليۋدەي, مولودەج, وسوبەننو سلابىح دەۆۋشەك, كوتورىح پوسلە مەرتۆىح تاششيلي زا ۆولوسى ي دوۆيۆالي يز دو بەزسوزنانيا, ي كوتورىح بروسالي ۆ سپەتسماشينى, اۆتوبۋسى ي وترىتىە تەحنيكي س وتپراۆكوي يح پو نەيزۆەستنىم ناپراۆلەنيام».
جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ اسقاق رۋحىنان زارە-قۇتى قالماعان سوكپ وك ساياسي بيۋروسى جانە كسرو ۇقك باسشىلىعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى اياۋسىز باسىپ-جانشۋ ماقساتىمەن وعان قىلمىستىق رەڭك بەرىپ, جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. بۇل شىندىق قازىر وقيمىن, بىلەمىن دەگەن ءار ادامعا اشىق, جاريا بولىپ, كىتاپتار مەن ارحيۆتەردە جاتىر. جەلتوقساننىڭ اقيقاتى وسى وتكەن 37 جىلدا بىرتە-بىرتە ايتىلىپ, ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيدە ءادىل باعاسى دا بەرىلدى. ەڭ باستىسى, جەلتوقسان-86 تاۋەلسىزدىك تاڭىن جاقىنداتتى. بەلگىلى زاڭگەر-ساياساتكەر, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى سابىر قاسىموۆ ايتقانداي, «جەلتوقساننىڭ داڭقى, رۋحى, ساياسي كۇشى, جەلتوقسانشىلاردىڭ كوزسىز ەرلىگى بولماسا, بىزگە سول كەزەڭدە پارلامەنتتە «تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيانى» جانە «قر-نىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىمىزدى قابىلداۋ قيىنعا سوعار ەدى».
- تاۋەلسىزدىككە تاعزىم
ايداي الەمدە انانىڭ الاقانىنان, كۇننىڭ نۇرىنان جانە ماڭگىلىك ازاتتىقتان اسقان باقىت جوق! وسى باقىتتى قادىرلەپ, ماڭگىلىككە قولىمىزدا ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن ەل بولىپ تەرەڭ ۇعىنۋعا ءتيىسپىز. ول ءۇشىن سانالى, ىزگى قارەكەت كەرەك. ەڭ الدىمەن, ەل ۇكىمەتى تاۋەلسىزدىك كۇنىن اتاپ ءوتۋدىڭ ۇلگىسىن, جۇيەسىن, جولىن ناقتىلايتىن ارنايى باعدارلاما يا بولماسا تۇجىرىمداما دايىنداۋى قاجەت. تاۋەلسىزدىك كۇنىندە قالالارداعى ەسكەرتكىشكە بارىپ, بوزداقتارىمىزدى 1 مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسكە الىپ, گۇل شوقتارىن قويۋمەن عانا شەكتەلۋ – ناعىز ناداندىق. ول – تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن, وپات بولعان بارلىق باتىرلارىمىزدىڭ رۋحىن قورلاۋ.
تاۋەلسىزدىك كۇنى الاشتى ارداقتاۋدى, جەلتوقسان قاھارماندارىن ۇلىقتاۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويۋىمىز كەرەك. بۇل كۇن سانامىزدى وتارسىزداندىرۋعا الىپ باراتىن تاعىلىمدى, ونەگەلى ءىس-شارالارمەن ايشىقتالسا قۇبا-قۇپ. ەڭ الدىمەن, ەل ۇكىمەتى جەلتوقسان-86 قاھارماندارىنا رەسمي مارتەبە بەرەتىن زاڭ ازىرلەپ, ونى ەل پارلامەنتى قابىلداسا, بۇل كۇن ناعىز تاعزىم كۇنى بولار ەدى. قايراتپەن بىرگە جەلتوقساننىڭ ناعىز قاھارماندارى – ەربول سىپاتاەۆقا, ءسابيرا مۇحامەدجانوۆاعا دا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرسەك, ولاردىڭ رۋحىنا ەل بولىپ باس يگەنىمىزدى بىلدىرەر ەدى.
تاۋەلسىزدىك كۇنىن اتاپ ءوتۋ قازاقتىڭ باعىنا تۋعان ءاليحان بوكەيحان العاشقى ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرعان 12 جەلتوقساننان باستالۋى كەرەك. الاش مۇراتىن, الاش اماناتىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزەتىن دەرەكتى, كوركەم فيلمدەر سول كۇندەرى ەلىمىزدىڭ بارلىق تەلەارناسىنان, كينوتەاترىنان كورسەتىلىپ, ۇلت باتىرلارى تۋرالى ونەگەلى اڭگىمە, ۇلتتىق ناسيحات ايتىلسا عانا تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ شىنايى ماڭىزى ارتادى.
تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن ازاتتىق جولىندا كۇرەسكەن, قۇربان بولعان ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ, 32-ءنىڭ اشتىعى مەن 37-ءنىڭ زوبالاڭىندا قىرىلعان ايبىندى اتالارىمىزدىڭ, ۇلتتىق مەملەكەت قۇرامىز دەپ قازاعىن جانىنان ارتىق سۇيگەن الاش ارىستارىنىڭ, بوستاندىق پەن باقىتتىڭ جولىندا قايتىس بولعان جەلتوقسان بوزداقتارىنىڭ بارىنە قارىزدارمىز. تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگىلىك بولعاي, اردا قازاعىم!
