جۋىردا ەلوردادا ازيا ەلدەرى قالامگەرلەرىنىڭ فورۋمى ءوتتى. وندا جان-جاقتان جيىلعان اقىن-جازۋشىلار كوركەم ءسوزدىڭ كورىگىن قىزدىردى. سولاردىڭ اراسىندا رەسەيدە تۇراتىن جەرلەسىمىز, كورنەكتى جازۋشى-دراماتۋرگ, ستسەناريست, اۋدارماشى, ادەبيەت سالاسىنداعى بىرقاتار سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى اناتولي كيم دە بولدى. بيىل قابىرعالى قالامگەر سەڭگىرلى سەكسەن جاسقا تولدى. بىراق تالانتتى تۇلعانى سەكسەنگە تولدى دەپ ويلامايسىز. قيمىلى شيراق. جيىن اياسىندا سۋرەتكەرمەن كەزدەسىپ, اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
انا ءتىلىم – ورىس ءتىلى
– اناتولي اندرەەۆيچ, اڭگىمەنى ازيا فورۋمىنان العان اسەرىڭىزدەن وربىتكىم كەلىپ وتىر…
– جاقسى! مەن بۇعان دەيىن كوپتەگەن حالىقارالىق ادەبي فورۋمدارعا قاتىسىپ ءجۇرمىن. حالىقارالىق پەن-كلۋبتىڭ دا كەزدەسۋلەرىنەن قالعان ەمەسپىن. كەيدە ماعان وسىنداي جيىندار ءبىر سارىندا وتەتىندەي كورىنەدى. ءبىر تاقىرىپ اياسىندا بايانداما تىڭدالىپ, پىكىرلەر ايتىلادى. سونىمەن قايتامىز. بۇگىنگى فورۋمعا كەلەردە دە وسىنداي ويدا بولعانىمدى جاسىرمايمىن. جانە ماعان جيىندا «قالام مەن قارۋ» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاساۋعا ۇسىنىس ءتۇستى. بۇعان كەلىستىم. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن كەڭەس وكىمەتى قازاق جەرىنەن يادرولىق پوليگون اشىپ, اشىق سىناق جۇرگىزدى. سونىڭ سالدارىنان قانشاما ادام زارداپ شەكتى. تابيعات ءبۇلىندى. 1991 جىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن سەمەي پوليگونى جابىلدى. وسىلاي قازاقستان الەمدە يادرولىق قارۋدان باس تارتقان مەملەكەت رەتىندە تاريحتا قالدى. سوندىقتان مەن وسى باعىتتا اڭگىمە بولار دەپ جورىدىم. بىراق فورۋم مەن ويلاعانىمنان باسقاشا ءوربىدى. ازيانىڭ ءار جەرىنەن كەلگەن قالامگەرلەر شىعارماشىلىعى مەن وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. شىن مانىندە, كەلەلى جيىننان كوپ نارسەنى كوڭىلىمە ءتۇيدىم.
– سوندا نە ءتۇيدىڭىز؟
– ماسەلەن, ماعان اراب جازۋشىسىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى ۇنادى. ول ءوز سوزىندە ساياساتتى, مۇنايدى ەمەس, بۇگىنگى ءومىردى, ادامنىڭ جانى مەن بولمىسى تۋرالى ايتتى. موڭعوليا قالامگەرى دە جاقسى سويلەدى. قىسقاسى, ءاربىر جازۋشى ءوزى ءۇشىن قۇندى سانالاتىن تاقىرىپتى تالقىلادى. بۇل ماعان وي سالدى. جازۋشى رەتىندە تاجىريبە بولدى. مەنىڭ دە جۇرەگىمدە ەشكىمگە ايتپاعان سىرلار بار ەدى. بىراق ونى بىرەۋلەر تۇسىنە مە دەپ ويلاۋشى ەدىم. جوق, ونىم بەكەر ەكەن. فورۋمعا قاتىسقان اقىن-جازۋشىلارمەن ءبىر-بىرىمىزگە وسىنداي سىرلارىمىزدى ايتىپ, اقتارىلىپ سويلەستىك.
ايتالىق, وڭتۇستىك كورەيادان كەلگەن ۇلكەن اقىن كو ىن-دى ءبىراز جىلدان بەرى بىلەمىن. مەن ءبىر جىلدارى سەۋلدەگى جوعارى وقۋ ورنىندا ءدارىس وقىعانمىن. ەكەۋمىز سوندا ءتورت جىلداي كورشى تۇردىق. الايدا جولىعىپ ادەبيەت تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەمەسپىز. ونىڭ جيىنداعى: «ازيا ەۋروپا سەكىلدى ءبىرتۇتاس ەمەسى انىق. ازيا تاۋ مەن دالانىڭ, ءشول مەن كولدىڭ جانە تابيعي ەرەكشەلىكتەرگە باي الەم. وسى ەرەكشەلىك ادەبيەتكە دە ءتان» دەگەنىنەن ازيانىڭ كوركەم ءسوزىنىڭ كەلەشەگى مەن رۋحاني كەمەلدىلىگى كوز الدىما كەلدى.
شىندىعىندا, قازىر باتىس الەمىندە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار وزگەرىپ بارادى. كەيبىرەۋلەردىڭ نە ەركەك, نە ايەل ەكەنىن بىلمەيسىز. قۇدايدىڭ بەرگەنىنە شۇكىرلىك ەتپەي, ادامدار جىنىسىن ءوزى تاڭدايدى. مۇنى رۋحاني قۇلدىراۋ دەپ بىلەمىن. وتباسىلىق قاسيەتتىڭ دە قادىرى قاشتى. ال ازيادا مۇنداي جاعداي بايقالمايدى. قۇرلىقتاعى ءاربىر ەل سالت-ءداستۇرى مەن اتا جولىنان تايعان ەمەس. داۋلەتى شالقىعان اراب مەملەكەتتەرى دە سالتىن بەرىك ۇستانادى. ياعني, فورۋمدا تەك ادەبيەت قانا ەمەس, الەمدى الاڭداتقان ادامي قۇندىلىقتار پروبلەماسى قوزعالدى. وسىنداي وزەكتى ماسەلەنى ورتاعا سالۋعا مۇمكىندىك تۋعىزعان قازاقستاندى جاڭا قىرىنان تانىدىم.
– قازاق جەرىندە كىندىك قانىڭىز تامدى. بالالىق شاعىڭىزدان سىر شەرتىپ وتەسىز بە؟
– قازىرگى تۇركىستان وبلىسى تۇلكىباس اۋدانىنداعى سەرگيەۆكا دەگەن اۋىلدا مۇعالىمدەر وتباسىندا تۋدىم. اكە-شەشەم قازاقستانعا 1937 جىلى رەسەيدەن قونىس اۋدارعان. ءبىر جىلدان كەيىن ومىرگە مەن كەلدىم. تۇلكىباس – تابيعاتى كوركەم, تاماشا جەر. بىراق ءبىز وندا كوپ تۇرعان جوقپىز. كەيىن بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى ۇشتوبە اۋدانىنداعى ءبىر كولحوزعا كوشىپ كەلدىك. وسىندا توقسان توعىز پايىز كورەيلەر تۇردى. ساۋاتىمدى وسى اۋىلداعى مەكتەپتەن اشىپ, وقۋىمدى اۋدان ورتالىعىندا جالعاستىردىم. العاشقى ۇستازىم بىزدەن كورەيشە ۇيرەنىپ, كەيىن كورەيشە ۇرساتىن ەدى. كەيىن وتباسىمىزبەن كامچاتكاعا كوشىپ كەلدىك. مەكتەپتى, جوعارى وقۋ ورنىن ورىسشا وقىدىم. شىعارمالارىمدى ورىسشا جازامىن. سوندىقتان انا ءتىلىمدى ورىس ءتىلى دەپ ايتامىن.
ورالحاندى جانىما جاقىن كوردىم
– قازاق جازۋشىلارىمەن جاقىن ارالاسىپ, ولاردىڭ ءبىراز شىعارمالارىن اۋداردىڭىز؟ العاش كىمدى ءتارجىمالادىڭىز؟
– اۋەلى ومىردەن ەرتە وزعان دارىندى جازۋشى, جاقسى ازامات ورالحان بوكەەۆتىڭ «كەربۇعى», «ايقاي», «قار قىزى» اتتى پوۆەستەرى مەن اڭگىمەلەرىن ءتارجىمالادىم. ونىمەن مەنى ماسكەۋدە روللان سەيسەنباەۆ تانىستىردى. ءوزى دە ءتۇر-ءتۇسى كەلىسكەن, سىمباتتى جىگىت ەدى عوي. بىردەن شۇيىركەلەسىپ, جانىما جاقىن كوردىم. ورالحان ءوز كەيىپكەرلەرىن جان دۇنيەسىن ىشەك قىرىندىسىنا دەيىن اشادى. جانە ونىڭ شىعارمالارىنان اۋەزدى اۋەن ەسىپ تۇرادى. وسى ىرعاقتى بارىنشا ساقتاپ اۋداردىم. كەيىن وسى اۋدارمالار ارقىلى ونىڭ كىتاپتارى ەۋروپا وقىرماندارىنا جەتتى. قابىرعالى قالامگەر تولەن ابدىكتىڭ دە «اكە» دەگەن تاماشا حيكاياتىن اۋداردىم. مۇندا وتكەن عاسىردا قازاق جۇرتىنىڭ باسىنان وتكەن اۋىر ناۋبەت بەينەلەنگەن. كەيىن جازۋشىنىڭ «پاراسات مايدانى» پوۆەسىن ءتارجىمالادىم. تولەن وسى تۋىندىسىنا فرانتس كافكا اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتى الدى. اۋدارمالارىمنىڭ ىشىندە كلاسسيك جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانىن جوعارى قويامىن. بىردە ابەكەڭ گەرولد بەلگەردىڭ ءتارجىماسىنا كوڭىلى تولمايتىندىعىن ءبىلدىرىپ, «قايتادان اۋدارعىم كەلەدى» دەگەن ءوتىنىش ايتتى. مەن ودان: «روماننىڭ اۋدارماسى بار عوي» دەپ باس تارتتىم. ارادا ون جىل جوڭكىلىپ ءوتتى. تاعى دا ابەكەڭ حابارلاستى: «كىتاپتىڭ ەكىنشى ءبولىمىن ءتامامدادىم. ەندى روماننىڭ باس-اياعىن قوسىپ اۋدارىپ بەر» دەپ قولقا سالدى. قينالا كەلىستىم. ءسويتىپ, بەلگەر اۋدارعان روماننىڭ العاشقى ءبولىمىن ادەبي رەداكتورلاپ, ەكىنشى ءبولىمدى تولىقتاي ءتارجىمالادىم.
– «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن اۋداردىڭىز. بۇل سۇيەكتى كوركەم دۇنيەگە قالاي كەلدىڭىز؟
– بىردە ماعان مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆ حابارلاستى. ول اكەسىنىڭ كەڭەس زامانىندا اۋدارىلعان رومانىنا ريزا ەمەستىگىن ايتىپ: «سول كەزەڭدە تسەنزۋرانىڭ كەسىرىنەن كىتاپتىڭ ءبىراز جەرى قيىلدى. اسىرەسە بايلاردى دارىپتەدى دەگەن تۇستار تۇتاستاي ءتۇسىپ قالدى. سوندىقتان شىعارمانى جاڭادان اۋدارتقىم كەلەدى. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟» دەدى. مەن وعان الدىمەن ەسكى اۋدارمامەن تانىسىپ شىعايىن دەدىم. الايدا «اباي جولىنىڭ» ورىسشا نۇسقاسىن وقي المادىم. كىتاپتى بەس ادام ءبولىپ اۋدارعان ەكەن. روماننىڭ سۇلباسى, ىرعاعى ساقتالماعان. تاراۋلاردىڭ اراسىندا ءبىر-بىرىمەن بايلانىس جوق. قىسقاسى, جازۋشى, ءارى كاسىبي اۋدارماشى رەتىندە اۋدارمادان كوپ كەمشىلىك بايقادىم. مۇرات مۇحتارۇلىنا روماننىڭ تۇپنۇسقاسىن قايتادان جولما-جول اۋدارماسىن جاساپ بەرىڭىز دەدىم. كوپ ۇزاماي مەنىڭ قولىما تسەنزۋرانىڭ قايشىسى تۇسپەگەن تۋىندى ءتيدى.
ونى وقىپ شىققاننان كەيىن بۇل ءداۋىر تۋدىرعان ۇلى شىعارما ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى. الەمدە «اباي جولى» سەكىلدى ەشكىم ەپوپەيا جازعان جوق. مۇندا اۋەزوۆ كوزىمەن كورگەن مىڭجىلدىق كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ سوڭعى جۇرناعىن جازىپ قالدىردى. جەر جۇزىندە تاريحى مەن مادەنيەتىن جازباشا ەمەس اۋىزشا ساقتاعان حالىق سيرەك. ال قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى مەن ونەرى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ارقاسىندا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتىپ وتىردى. سوندىقتان سۋرەتكەر روماندا تۋعان حالقىنىڭ ەتنوگرافياسى مەن سۋىرىپسالمالىق, اقىندىق, جىرشىلىق, كۇيشىلىك, انشىلىك ونەرىن كەرەمەت سۋرەتتەيدى. بۇل كىتاپتىڭ كوركەمدىك قاسيەتتەرى ءالى دە تالاي تالداۋدى قاجەت ەتەدى.
ەپوپەيانى وقىعاندا قازاقتاردىڭ كەز كەلگەن قيىندىققا توزىمدىلىك قاسيەتىن كوشپەندىلەردەن دارىعان دەپ ويلايمىن. ويتكەنى كوشپەندىلەر ءتۇرلى قۇبىلىستار مەن اپاتتارعا دايىن بولىپ, شۇعىل شەشىم قابىلداپ وتىرعان. كەشەگى توقسانىنشى جىلدارداعى كۇردەلى كەزەڭنەن قازاقستاننىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋى – بايىرعى بابالارىنان قالعان باتىرلىق پەن قاجىرلى بولمىسىنان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, «اباي جولى» ەپوپەياسىن اۋدارۋ بارىسىندا مەن ءوزىم دە ءبىر ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندەي مول رۋحاني قازىنا جينادىم.
ادەبي جۋرنالدىڭ جاعدايى قيىن
– بۇرىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ تۇرمىسى جاقسى بولدى. قالاماقىلارى دا جوعارى ەدى. رەسەي قالامگەرلەرىنىڭ جاعدايى قالاي؟
– قازىر رەسەيدەگى «رومان-گازەتا», «درۋجبا نارودوۆ», «وكتيابر», «زناميا», «موسكۆا» اتتى مۇقابالارى قالىڭ ادەبي جۋرنالداردىڭ جاعدايى وتە قيىن. بۇرىن وسىنىڭ ءبارى وقىلىمدى باسىلىمدار بولدى. مىسالى, «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىنا الەمنىڭ ايتۋلى ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ تۋىندىلارى جارىق كورەتىن. مەنىڭ ءبىر رومانىم 1989 جىلى «نوۆىي مير» جۋرنالىنا ەكى ميلليون تارالىممەن باسىلدى. قازىر ونداي تارالىم جوق. ادەبي جۋرنالدار اۆتورعا قالاماقى تولەمەيدى. قالامگەرلەر كىتابىن باسپاعا قالتاسىنان تولەپ شىعارادى. وسىدان جازۋشىلاردىڭ جاعدايىن بىلەسىز.
– ءسىز قالامگەر عانا ەمەس, تانىمال قىلقالام شەبەرىسىز. وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسىن حوببي سانايسىز؟
– جازۋشىلىق سەكىلدى سۋرەتشىلىك ونەرىمدى دە جوعارى قويامىن. ەكەۋى دە ءحوببيىم ەمەس, ءومىرىم دەسەم بولادى.
– نۇر-سۇلتان شاھارىنا ات باسىن تىرەپ وتىرسىز. قالانى ارالاپ كوردىڭىز بە؟
– ءيا. كەشە اۋرۋحانادا جاتقان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە بارىپ امانداستىم. سودان شىعىپ, كولىكپەن قالانىڭ ءبىراز جەرىن ارالادىم. ماعان ۇنادى. شاھار وتە جىلدام دامىپ بارادى ەكەن. كوزدىڭ جاۋىن الار اسەم عيماراتتار دا جەتەرلىك. قازاق ەلىنىڭ جۇرەگى – باس قالاسىنىڭ كەلبەتى ودان ءارى كوركەيە بەرسىن!
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
