ءبىز داۋىلعا قاراپ قارسى وسكەن, قامشىسىن ۇستاپ داۋ شەشكەن بابالاردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ماقتانامىز. ال قازىر سول بابالارىمىزدىڭ بويىنداعى قاسيەت ءبىزدىڭ بويىمىزدان قانشالىقتى كورىنىپ ءجۇر؟ اتا-بابالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان مۇراسى مەن جادىگەرلەرىن قادىرلەي الىپ ءجۇرمىز بە؟
قازاق قايعىسىن قامشىسى ارقىلى بىلدىرسە, وكپەسىن دە قامشىسى ارقىلى ايتىپ, اشۋىن دا سول ارقىلى تاراتىپ كەلگەن حالىق ەدى. ولاي دەيتىنىمىز, ەل اراسىندا قامشى تۋرالى قاۋەسەت كوپ. قامشىنى قازاق حالقى ءتىل جەتە بەرمەيتىن, ايتۋعا اۋىر بولاتىن سوزدەردىڭ ورنىنا قولدانعان. وسى رەتتە ءاز جانىبەك حاننىڭ جيرەنشەگە كوڭىل ايتىپ, قاراشاشتىڭ ءولىمىن ەستىرتۋىن مىسال ەتىپ اتاپ وتسەك بولادى.
قامشى – قازاقتىڭ قارۋى, بيلىكتىڭ, باتىرلىقتىڭ سيمۆولى. بيلىكتىڭ بەلگىسى بولاتىن سەبەبى ەجەلگى قازاقتار اراسىندا داۋعا كەلگەن بيلەر كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە اينالا وتىرىپ, داۋرىعا سويلەۋگە جول بەرمەي, كەزەگى كەلگەندە ورتاعا قامشى تاستاعان. بۇل – مەن سويلەيمىن دەگەنى. وعان قاسىنداعىلار قارسىلىق بىلدىرمەي, جول بەرىپ كەزەگىن كۇتكەن. ال ەندى قارۋ بولاتىن سەبەبى قازاق جىگىتتەرى قامشىسىز ءجۇرۋدى ار ساناعان. ويتكەنى قامشى بەس قارۋدىڭ قاتارىنا كىرمەگەنمەن, ءبىر ءوزى بەس قارۋعا تاتيدى. سوندىقتان الاش ازاماتىنىڭ قارىمىن قامشى سىلتەۋىنە قاراپ باعالاعان.
تاريحتا قامشىگەرلەر تۋرالى اڭىز كوپ. سول اڭىزدىڭ بىرىندە ءبىر جولاۋشى جوق ىزدەپ ءجۇرىپ بىرەۋدىڭ كەلەسىنە كەزدەسەدى. الايدا كەلەسىن قىزعانعان جاراعان بۋرا اۋزىنان كوبىگىن شاشىپ, الگى جولاۋشىنى قۋا باستايدى. مىنە, سول كەزدە جولاۋشى قولىنداعى قامشىمەن ارتىنان قۋعان بۋرانىڭ قاق ماڭدايىنان تارتىپ كەپ جىبەرەدى. جىگىتتىڭ قارىمىنا شىداماعان جىلىكتى بۋرا ورنىندا سەرەيەدى. الايدا ءىس مۇنىمەن بىتپەيدى. ولگەن بۋراسىن داۋلاعان يەسى بيلەرگە جۇگىنەدى. بيلەر قامشىگەر جىگىتتى ورتاعا الىپ, ونىڭ ءبىر قامشى سىلتەگەنىنەن بۋرا ءولدى دەگەنگە سەنگىسى كەلمەيدى دە, ونى سىناپ كورمەككە, ءبىر جاعىنان ءادىل شەشىم شىعارماققا جاڭا سويىلعان تۇيەنىڭ تالىستاي تەرىسىن كەرە اعاشقا بايلاپ قويىپ, جىگىتكە سونى قامشىمەن تارتىپ ءوتۋدى بۇيىرادى. سول كەزدە سونادايدان اتىمەن شاۋىپ كەلىپ التى تاسپا قامشىسىمەن سالىپ كەلىپ جىبەرگەنى سول-اق ەكەن, الگى كەرىلگەن تەرى ەكى جاققا ايىرىلىپ كەتە بارىپتى. مۇنى كورىپ تاڭعالىسقان بيلەر ونىڭ قامشىسىنان بۋرانىڭ ولگەنىنە سەنىپ, تۇيەسىن داۋلاعان يەسىنىڭ وزىنە ايىپ ارقالاتقان ەكەن. مىنە, بۇدان ءبىز قازاقتىڭ قارۋ رەتىندە قامشىنى قالاي قولدانعانىن بىلە الامىز. سونىمەن قاتار ەل ىشىندە قامشى ءورىمىنىڭ ۇشىنا قورعاسىن قۇيدىرىپ جاساتاتىندار بولعان. بۇل وزىنە كەلگەن ءتۇرلى قاتەردەن قورعانۋ ماقساتىندا ىستەلگەن شارۋالاردىڭ ءبىرى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ال قامشىنىڭ كەيبىر اۋىزبەن ايتا المايتىن ءسوزدى ايتاتىن قاسيەتىنە كەلسەك, ءبىر جەرگە قۇدا تۇسكىسى كەلگەن اتالارىمىز اۋەلى سول ءۇيدىڭ قوناعى بولىپ, كەتەردە كەرەگەسىنە قامشىسىن ءىلىپ كەتەتىن. مۇنىسى – قۇدا تۇسسەم قارسى بولمايسىڭدار ما دەگەن يشاراتى. ونى بىلگەن ءۇي يەسى قىزىنىڭ ايتتىرىپ قويعان جەرى بولسا, قامشىسىن ەسىككە ءىلىپ قوياتىن بولعان. ال قارسىلىعى جوق بولسا, تورگە ءىلىپ قويادى. قامشىنىڭ يەسى بولسا, ەكىنشى جولى كەلگەندە وزىنە بەرىلگەن جاۋاپتى وسىلايشا ايتقىزباي الىپ قايتقان.
قامشى ساپ الاتىن كەزدە توبىلعىنى تۇتامداپ كەسەدى. توبىلعىنىڭ ولشەمى بەس تۇتام بولسا, قامشى ساپقا جارامدى دەپ ۇعىنعان. سوندىقتان دا بەس كۇن جالعاندى «قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ءومىر» دەپ توپشىلاعان حالقىمىز. «قامشىنىڭ سابىنا نەگە قاراعايدى نەمەسە باسقا اعاشتى تاڭدامايدى؟» دەگەنگە كەلسەك, مۇنىڭ دا وزىندىك نانىم-سەنىمى بولعان. بىرىنشىدەن, توبىلعىنى قازاق قاسيەتتى دەپ ەسەپتەيدى. ەكىنشىدەن, توبىلعى توپ بولىپ وسەدى ءارى وتە ءساندى كورىنگەنىنەن بولەك, شىدامدى بولادى. سوندىقتان توبىلعىنى ىرىمداپ قامشىسىنا ساپ ەتىپ السا كەرەك. قامشىنى قۇرمەتتەگەن قازاق «ۇل بولساڭ قولىڭدا, قۇل بولساڭ توبەڭدە وينايدى» دەپ كەسىمىن شىعارىپ ايتىپ تاستاعان. سونىمەن قاتار قازاق قامشىنى ەشقاشان دا ۇيگە سۇيرەتىپ كىرمەگەن. ءارى اياق جاققا تاستاماعان, قايتا قادىرلەپ تورىنە ىلگەن. باسقا جابدىقتارمەن قوسىپ مايلاماعان دا. ويتكەنى «جۇگەن مايلاسا ىرىس, قامشى مايلاسا ۇرىس» دەپ ەسەپتەگەن. سونداي-اق قامشى ساپتى توبىلعى گۇلدەگەندە ەمەس, قاتۋىن كۇتىپ, كوبىندە قىس مەزگىلىندە الاتىن بولعان.
ۇلتىمىزدىڭ ءسوزى, تاريحىنىڭ كوزى – قامشى. ءبىر حالىقتىڭ مارتەبەسىنىڭ دە, ماحابباتىنىڭ دا بايلامى بولعان قاراپايىم عانا قامشى ءبىزدىڭ ماڭگى تورىمىزدەن تۇسپەۋى ءتيىس. التى تاسپا قامشى ورىمىندە التى الاشتىڭ تاريحى جاتىر. توبىلعى ساپتى قامشى ۇستاپ, توبىلعى تورى ات ءمىنىپ وسكەن قازاقتىڭ بالاسى اتاۋعا ەجەلدەن ەرەكشە ءمان بەرگەن. ماسەلەن, قامشىنىڭ دايىندالاتىن ورنىنا, قولدانىلاتىن ماتەريالىنا, جاسالۋ ۇلگىسىنە قاراي بىرنەشە توپقا ءبولىپ, اتاۋ بەرگەن. مىسالى, اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا بالا سۇندەتكە وتىرعاندا وعان بەرەتىن قامشىنى «سۇندەت قامشى» دەپ اتاعان. ال بالا بايگەگە مىنگەن كەزدە وعان ارنايى «بايگە قامشى» ۇستاتادى نەمەسە جاساتادى. ول باسقا قامشىلارعا قاراعاندا جەڭىل بولۋى ءتيىس. «كوكپار قامشى» جۋانداۋ جانە قىسقالاۋ بولادى. اتتى سابالاپ ۇرعاندا شابىنا تيمەۋ كەرەك. ءارى اينالىپ كەلىپ ادامنىڭ وزىنە دە زاقىم كەلتىرمەۋى ماڭىزدى. ال بالۋاندار مەن ەل ىشىندەگى سۇيەكتى جىگىتتەردىڭ ۇستايتىن قامشىسىن «دويىر قامشى» دەپ اتاعان. تاعى ءبىر قامشى «نەكە قامشى» دەپ اتالادى.
سابى مەن ورىمىنەن بولەك, قامشىنىڭ بۇلدىرگەسى, كەكىلدىگى, باۋىرداعى, الاقانى دەگەن سياقتى بولىكتەرى بولادى. ءار بولىكتىڭ ءوزىنىڭ ورنى مەن اتقاراتىن قىزمەتى بار.
قامشىسى مىقتى ادامدى حالقىمىز «قامشىگەر» دەپ قادىر تۇتقان. بۇل ونەر بولىپ سانالعان. ەگەر قامشىگەرلىكتى باتىرلىققا, وتكىرلىككە بالاماسا, وندا اسپانداعى جارقىلداعان نايزاعايدىڭ ءوزىن قازاق «قۇدايدىڭ قامشىسى» دەپ اتاماعان بولار ەدى. ونىڭ ءورىمىنىڭ وزىندە ۇلتىمىزدىڭ باسىپ وتكەن جولدارىنىڭ ورنەگى جاتقانداي سەزىلەدى. جالپى قامشىسىن قولعا العان قازاق نە داۋدى, نە جاۋدى توقتاتقانى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان مالشىنىڭ دا, اڭشىنىڭ دا قارۋى بولعان قامشىنىڭ قادىرىن قاشىرمايىق. اتتان تۇسسەك دە قامشىمىز قولدان تۇسپەسىن, قولدان تۇسسە دە توردەن تۇسپەسىن!
شاپاعات ءابدىر
