استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى جۇماعازى كەنجەبەكوۆ ينتەرنەت-الاياقتار تۋرالى ءاربىر ەسكەرتۋلەر مەن ساقتاندىرۋلارعا ۇنەمى قۇلاق ءتۇرىپ جۇرەدى. جاسى زەينەت جاسىنا جەتىپ, قۇرمەتتى ەڭبەك دەمالىسىنا شىقسا دا قوعامدىق كولىكتى كوپ پايدالانادى. مەكتەپكە, بالاباقشاعا نەمەرەلەرىن الىپ بارىپ, الىپ كەلۋ – وسى كىسىنىڭ موينىندا. سوندىقتان ول قازىر شاھار ىشىندەگى اۆتوبۋستارداعى ينتەرنەت-الاياقتار تۋرالى حابارلامالاردىڭ ءجيى بەرىلەتىنىن ەستىپ, قۇپ كورىپ, ريزا بولادى. «بۇل وتە دۇرىس. بۇعان دەيىن مۇنداي ەسكەرتۋلەر مەن حالىقتى ساقتاندىرۋ كەمشىن بولعاندىقتان با, ءوزىمىز دە, جاقىن-جۋىقتارىمىز دا الاياقتار قۇرعان قاقپانعا ءتۇسىپ قالىپ جاتقانىمىز جاسىرىن ەمەس. ەندى مۇنداي اقپاراتتاندىرۋدان كەيىن كوپشىلىك قۇلاعدار بولىپ, ساقتاناتىن بولادى» دەيدى ول.
زارداپ شەگۋشىلەر از ەمەس
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى يگور لەپەحانىڭ ايتۋىنشا, جىل باسىنان بەرى ينتەرنەت-الاياقتار كەلتىرىپ وتىرعان زالال 12 ملرد تەڭگەگە جاقىندايدى. ءارى ولار حالىقتى الداۋدىڭ جولدارىن تۇرلەندىرىپ وتىرادى. ماسەلەن, ءدال قازىرگە دەيىن جەمتىگىن تورعا ءتۇسىرۋدىڭ ءتورت ءتاسىلىن قولدانىپ كەلىپتى. سونىڭ سالدارىنان 14 مىڭعا تارتا ازامات زارداپ شەككەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن 14 848 ينتەرنەت-الاياقتىق رەسمي تۇردە تىركەلىپ وتىر. ال ولاردىڭ زارداپ شەگۋشى شاعىمدانباي, ەسكەرۋسىز قالىپ جاتقانى قانشاما؟ ايتالىق, اۋىل ادامدارىنىڭ كوبى ۋاقىتىنىڭ جوقتىعىنان, ءجۇرىپ, ارىز-شاعىم جازۋ ماشاقاتىنان قاشىپ, الاياقتارعا الدانعاندارىن وزدەرىنەن كورىپ, «ولاردىڭ جازاسىن ءبىر قۇداي بەرسىن» دەپ پوليتسياعا حابارلاسپايتىن كورىنەدى. سويتە تۇرا, تىركەلگەن سان دا از ەمەس. 2023 جىلدىڭ ون ءبىر ايىندا 10 730 قالا, 4118 اۋىل تۇرعىنى الاياقتاردىڭ قۇربانى بولعان. بۇلار – قارجى سالاسىنىڭ ماماندارى, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن زەينەتكەرلەر, جەكە كاسىپكەرلەر جانە باسقا ادامدار.
بۇل باعىتتا پوليتسيا پارمەندى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە 521 ينتەرنەت-الاياق قولعا ءتۇسىپ, ولاردىڭ 3 مىڭعا تارتا وسى تەكتەس قىلمىسقا قاتىستىلىعى انىقتالدى. ال زارداپ شەگۋشىلەرگە 560 ملن تەڭگە كولەمىندە اقشاسى قايتارىلدى.
ەڭ قيىنى, شەت ەلدە وتىرىپ, قاراپايىم ادامداردى الدايتىن قاسكويلەردى انىقتاپ, ولاردى جازالاۋ بولىپ وتىر. جاسىراتىنى جوق, ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ كوبى سەنگىش, قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتتارى كەمشىن. سول سەبەپتى دە ارزان زاتقا, پايىزى تومەن نەسيەگە بولا ارامنيەتتىلەر قۇرعان تورعا توپىرلاپ ءتۇسىپ جاتادى. ونلاين-كرەديت, قارىز اقشا راسىمدەگەندەر بانكىلەردەگى سالىمدارى مەن دەپوزيتتەگى جيناقتارىنان ايىرىلىپ قالىپ جاتىر. مىنە, وسىنداي ازاماتتارعا ەكونوميكالىق قاۋىپ تۋدىراتىن جايلاردىڭ جولىن كەسە الماي وتىرمىز. وسى تۇرعىدا 9 مىڭ قىلمىس تىركەلىپ, 7 ملرد تەڭگەدەي شىعىن كەلىپتى. ونىڭ 5,8 ملرد تەڭگەسى كرەديت پەن زايم راسىمدەۋ ارقىلى قولدى بولعان.
جوعارىدا اتاپ وتكەندەي, مۇنداي قىلمىسكەرلەردى ۇستاۋ وڭاي بولماي تۇر. شەتەلدە ولاردى ارنايى دايىندايدى. 20 مەن 45 جاس ارالىعىنداعى ەرلەر مەن ايەلدەردى ىرىكتەپ الىپ, وقىتاتىن كورىنەدى. ولار – پسيحولوگ, ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى. ءارى قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتتى, بانك سالاسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن, سوزگە شەشەن, ينەنىڭ كوزىنەن وتكەندەي جىلپوس بولىپ كەلەدى. سونداي-اق ولاردىڭ «Call-ورتالىعى» ۇستانىمى بويىنشا ارەكەت ەتەتىن ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتىڭ مۇشەلەرى ەكەنى دە بەلگىلى. كوبىنە الىس, جاقىن شەتەلدەرمەن تىعىز بايلانىس ۇستاپ وتىرادى. وزدەرىنىڭ «كەلىسسوز جۇرگىزۋشى», «حاكەرلەر», «IT-مامان» دەپ ناقتى ءبولىنىپ قويعان قىزمەتتەرى دە بار. وسىلاي ولار تالاي قاراپايىم ادامداردى سان سوقتىرىپ, كوپتەگەن زەينەتكەردىڭ وبالىنا قالىپ ءجۇر.
ارەكەتكە – بەرەكەت
ينتەرنەت-الاياقتار كەيىنگى كەزدە وزدەرىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ءتورت ءتاسىلدى قولدانىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – ونلاين-حابارلاندىرۋ بەرىپ, نارىقتان اناعۇرلىم ارزان باعاعا ءوز قىزمەتتەرىن ۇسىنۋى. ەكىنشىسى – ازاماتتارعا بانك, پوليتسيا قىزمەتكەرى بولىپ تەلەفون شالىپ, ءتۇرلى جاعدايدان ساقتاندىرعان كەيىپ تانىتۋى. ودان كەيىنگى ءبىر ءتاسىلى – ءتۇرلى ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا اقشا سالۋ تيىمدىلىگىن ناسيحاتتاپ, سەنىمگە كىرۋى. ال ءتورتىنشى ءتاسىلى – ءتۇرلى كومپانيالار مەن ۇيىمداردىڭ اتىنان جالعان سايتتار اشىپ, سول ارقىلى ازاماتتاردىڭ جەكە-دەربەس, قۇپيا اقپاراتتارىنا قول جەتكىزۋى.
ترانسشەكارا سىرتىنداعى قىلمىستى تەرگەپ, ونىڭ جولىن كەسۋ قيىندىعى ونىڭ شەتەلدە الىستا بولعاندىعىندا عانا ەمەس, پايدالانىلاتىن حاكەرلىك باعدارلامالارىنىڭ بولمىسىن ءتۇسىنىپ, كىلتىن تابۋدا جاتادى. الايدا وسىنداي قولبايلاۋلار مەن كۇردەلى جايلارعا قاراماستان, ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى بۇل سالادا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاجىريبە جيناي باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىر العاشقى جەتىستىكتەر دە جەمىسىن بەرۋدە. وسى جىلدىڭ باسىنداعى قر ءىىم قىزمەتكەرلەرى جۇرگىزگەن جان-جاقتى ءىس-شارالار بارىسىندا ۋكراينا اۋماعىندا ورنالاسقان الاياقتاردىڭ ءىرى «Call-ورتالىعى» تالقاندالدى. تەرگەۋ بارىسىندا انىقتالعانىنداي, بۇلاردىڭ قىزمەتى تەك بىرىڭعاي قازاقستاندىق ازاماتتارعا قاتىستى ءجۇرىپ وتىرعان. ۋكرايندىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن بىرلەسكەن جۇمىس ناتيجەسىندە ورتالىقتىڭ تۇرعان ورنى انىقتالىپ, 40-تان استام كۇدىكتى قولعا ءتۇستى. ولاردان ءىرى كولەمدە كومپيۋتەر مەن باسقا دا ارناۋلى تەحنيكا تاركىلەندى. ەلگە اكەلگەننەن كەيىن ولاردى ساراپشىلار مەن ماماندار بۇعاتتاۋدان شىعارىپ, الدانعان قازاقستاندىقتار تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەرگە قول جەتكىزىلدى.
يگور لەپەحانىڭ مالىمەتىنشە, ارام جولمەن الىنعان اقشانى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن الاياقتار قازاقستاندىق ءبىر ازاماتتى قىلمىستىق جولعا تارتىپ, وزدەرى ۇنەمى «كولەڭكەدە» قالىپ وتىراتىن كورىنەدى. ماسەلەن, Telegram-ارناسى ارقىلى «دروپتار» دەپ اتالاتىن ادامداردى تاۋىپ, ولارعا بىرنەشە بانكتەن ەسەپشوت اشقىزىپ, تۇسكەن اقشانىڭ 10 پايىزىن وزىندە قالدىرىپ, قالعانىن الاياقتار ءوزى نۇسقاعان ەلەكتروندى نەمەسە بانكىلىك شوتقا اۋدارتىپ كەلگەن. ودان ءارى كريپتوۆاليۋتاعا اينالىپ, ءىزىن جوعالتىپ وتىرعان. جۇيەلى جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى وسىنداي قۇيتىرقىلىقتىڭ دا بۇگە-شىگەسىن انىقتاپ, بىرنەشە الاياقتىق ۇيىمنىڭ جولىن كەستى. ارەكەتكە – بەرەكەت دەگەن وسى بولسا كەرەك.
سالعىرتتىققا سالىنباڭىز…
ەلوردا تۇرعىنى ايشا ءامىروۆا اياق استىنان الاياقتارعا الدانعانىن ءتىپتى بىلگەن دە جوق. ءتۇس اۋلەتىندە ءبىر ءىرى سۋپەرماركەتتە ساۋدا جاساپ جۇرگەندە ۇيالى تەلەفونىنا قوڭىراۋ سوعىلادى. ورىس تىلىندە سويلەگەن ەر ادامنىڭ داۋىسى: «ءسىز تاياۋدا بىزدەن ءىرى كولەمدە تاۋارلار الىپسىز. اتى-ءجونىڭىز ايشا ءامىروۆا, بانكىلىك كارتاڭىزدان تولەگەن اقشا ورتالىقتان وتپەي جاتىر. سوڭعى ءتورت سانى مەن كەلەسى جاعىنداعى ءۇش ساندى ايتىپ جىبەرەسىز بە؟» دەيدى. وسى كەزدە ەكىنشى ايەل ادامنىڭ داۋىسى قوسىلىپ, اسقان ىلتيپاتپەن كەشىرىم سۇراپ, ءوزىنىڭ وسى دۇكەننىڭ مەڭگەرۋشىسى ەكەنىن ايتادى.
ايشانىڭ جاقىندا عانا سۋپەرماركەتتەن ءۇي تۇرمىسىنا تۇتىناتىن زاتتار العانى راس ەدى. ويىندا ەشتەڭە جوق, تەلەفوننىڭ ارعى جاعىنداعى ادامداردىڭ سۇراعان ساندارىنىڭ بارلىعىن دا جىپكە تىزگەندەي ايتىپ بەرەدى. العىسىن جاۋدىرىپ, قايتا-قايتا كەشىرىم ءوتىنىپ, ولار قالادى. كەرەكتى تاۋارىن الىپ, بۇل دا ۇيىنە كەتەدى. كەلەسى كۇنى ايشانىڭ كارتوچكاسىنان اقشالارى جوعالا باستايدى. العاشىندا ءمان بەرمەي, ەكى-ءۇش كۇن جۇرەدى. ءسويتىپ, سەنبى, جەكسەنبىنى دە توي-دومالاقپەن شىعارىپ سالىپ, بانككە بارسا, كارتوچكاسىنا تۇسكەن ءبىر ايلىق ەڭبەكاقىسى تۇگەلىمەن جوق بولىپ شىعادى. پوليتسياعا شاعىم تۇسىرەدى. اسا نازار اۋدارماي جۇرگەندە العاشقى سۋپەرماركەتتەگى تەلەفون قوڭىراۋىنان بەرى دە ارادا ءبىر اپتا ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى. وسى مەرزىمدە الاياقتار ونىڭ اتىنا شاعىن كرەديت راسىمدەپ, بۇكىل اقشاسىن شەتەل اسىرىپ ۇلگەرگەن ەكەن.
مىنە, وسىنداي پوليتسياعا كەش شاعىم ءتۇسىرۋدىڭ سالدارىنان كوپتەگەن قىلمىستى دەر كەزىندە اشۋعا قاۋقارسىز بولىپ وتىرمىز, – دەيدى استانا قالاسى پوليتسيا دەپارتامەنتى ەسىل اۋداندىق باسقارماسى كريمينالدىق ءبولىمىنىڭ وكىلەتتى قىزمەتكەرى نۇرسۇلتان ەرەجەەۆ.
– نەگە ەكەنى بەلگىسىز, ازاماتتار الاياقتارعا الدانعانىن بىلە تۇرىپ, سول ساتتە پوليتسياعا تەلەفون شالۋعا اسىقپايدى. ەسەپشوتتارىن سول بويدا بۇعاتتاپ تاستاۋعا جەدەل ارەكەت جاساۋدىڭ ورنىنا ءۇش-ءتورت كۇن ويلانىپ ءجۇرىپ الادى. قازىر كەز كەلگەن قوعامدىق كولىكتە دە, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا دا ينتەرنەت-الاياقتاردان ساقتانۋ جونىندە, ولاردىڭ ايلا-تاسىلدەرى تۋرالى اقپاراتتار ۇزدىكسىز بەرىلىپ جاتىر. بۇعان قوسا, قۇقىق قورعاۋ ورگانى قىزمەتكەرلەرى دە حالىقتىڭ اراسىندا پارمەندى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. الايدا كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ قىراعىلىق پەن ساقتىق شارالارىن قاتاڭ ساقتاماۋىنان ولاردىڭ الاياقتاردىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالۋى ازايماي وتىر.
سوندىقتان ءسىز ينتەرنەت-الاياققا الدانعانىڭىزدى بىلسەڭىز, بىردەن «102» تەلەفونىن تەرىڭىز. سونداي-اق تەرمينالمەن تولەگەن چەكتەرىڭىز, الەۋمەتتىك جەلىدە, مەسسەندجەرلەر ارقىلى سويلەسكەن ديالوگتارىڭىز بولسا, ولاردى دا ساقتاپ قويۋ قاجەت. بۇل مالىمەتتەر كەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ الاياقتى تابۋىنا كومەكتەسەرى ءسوزسىز.
