استانا قالاسى ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىنشە, جىل باسىنان بەرى ىشىمدىكتىڭ سالدارىنان 223 قىلمىستىق ءىس تىركەلگەن. ءتورت جول-كولىك وقيعاسى بولىپ, ءتورت ادام جاراقات العان. بيىلعى مامىر مەرەكەلەرىندەگى دەمالىس كۇندەرى ەلوردالىق اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەر ءتىپتى ەركىنسىپ كەتكەن سىڭايلى. سول كۇندەرى الكوگول ىشىمدىگىن ءىشىپ, كولىك جۇرگىزگەن 187 ادام ۇستالىپتى. بۇل – پوليتسيانىڭ نازارىنا ىلىنگەن جاعدايلار. ال اراقتىڭ سالدارىنان باس جارىلىپ, كوز شىعىپ جاتسا دا جىلى جاۋىپ قويىلعان جايتتار قانشاما؟!
مىنا دەرەكتى قاراڭىز. وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان رەسەيلىك اراقتىڭ ەڭ ءىرى يمپورتتاۋشىسى اتاعىن ساقتاپ قالعان. ەلىمىز كورشىلەردەن 27,9 ميلليون دوللارعا اراق ساتىپ العان. اشىق ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, يزرايل $12 ملن رەسەي اراعىن ساتىپ الىپ ءۇشىنشى ورىننان ەكىنشى ورىنعا كوتەرىلگەن, ودان كەيىن ارمەنيا $4,5 ملن, گرۋزيا $3,9 ملن جانە ازەربايجان $3,5 ملن اراق ساتىپ العان.
ونىڭ كورىنىسى رەتىندە قالاداعى قاپتاعان «الكوماركەتتەردى» ايتار ەدىم. ودان بولەك, «بار», «پاب» سياقتى سىراسى سۋداي تاسىعان سىراحانالاردىڭ جاتقان ورىنداردىڭ ەسەبىنەن جاڭىلاسىز.
زاڭ بويىنشا, الكوگولدىك ىشىمدىكتەردى ساتۋعا تىيىم سالىنعان ورىنداردىڭ ءتىزىمى بەكىتىلگەن. سايكەسىنشە بالاباقشالار, مەكتەپتەر, اۋرۋحانالار, ستاديوندار مەن جانارماي قۇيۋ بەكەتتەرىندە ساتىلماۋى ءتيىس. بۇل از. قولدانىستاعى زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ, اراق ساتىلاتىن دۇكەندى اشىق جارنامالاتپاي, ونداي دۇكەندەرگە ورتالىق كوشەلەردىڭ بويىنان ويىپ تۇرىپ ورىن بەرمەي, قالتارىسقا قالدىرۋ كەرەك. جارناماسى جارقىراپ تۇرعان دۇكەنگە قاراپ, بۇل جەردە ادامشىلىقتان ايىراتىن ىشىمدىك ەمەس, قات نارسەنىڭ ساۋداسى قىزىپ جاتقانىنا قاراپ, ادامدار قالىپتى جاعدايداي قاراپ, جامان ادەتتەن جيرەنۋدەن قالادى.
بەكدايىر كۇزەمباي, استانا قالاسى اكەلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى:
– بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە بولىپ تۇر. جاقىندا ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنە پروفيلاكتيكا جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان كەزدەسۋگە باردىم. وعان ءجۇز شاقتى ايەلدەرىن ۇرىپ, وتباسىنىڭ ويرانىن شىعاراتىن ازاماتتاردى جيناپ قويعان ەكەن. دەنى – قىرىققا دەيىنگى تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاستار. جۇزدەرى تۇنەرىپ, اينالاسىنا جاۋىعا قارايدى. قوعامعا «وكپەلى» جانداردىڭ 70 پايىزى – ءوزىمىزدىڭ قازاقتار. بارلىعىنىڭ ءىشىپ العانى سەزىلىپ تۇر. جينالىس بىتكەن سوڭ بىرنەشەۋىنە جاقىنداپ: «باۋىرىم, سەن نەگە وسىنداي جاعدايعا جەتتىڭ؟» دەپ سۇرادىم. سەبەپ ءارتۇرلى, جامانى, بويىنداعى ەرىك-جىگەرىن, جاقسىلىقتارعا جەتەم دەگەن ومىرگە ۇمتىلىسىن, ارمانىن اراققا ايىرباستاپ جىبەرگەن.
قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ وتىرىستارىندا بۇل ماسەلەلەردى كوتەرىپ تە ءجۇرمىز. مۇمكىن, ىشىمدىك ساۋداسىن قالا سىرتىنا شىعارىپ جىبەرۋ كەرەك بولار دەگەن ۇسىنىس تا بولعان. بىراق ىشەم دەگەن ادام, جەردىڭ تۇبىنەن بولسا دا, تاپسىرىس بەرسە دە الدىرا الادى. قازىرگى كۇندە وسىنداي تاۋەكەلدىڭ الدىن الۋ جانە الكوگول مەن تەمەكىگە قول جەتكىزۋدى شەكتەۋدە ءبىرسىپىرا شەكتەۋ بار. 2014 جىلدان باستاپ الكوگولدىك ىشىمدىكتەردىڭ قۇرامىندا وتىز پايىزعا دەيىن ەتيل ءسپيرتى بولسا, ساعات 23.00-دەن كەلەسى كۇنى تاڭعى 8.00-گە دەيىن الكوگولدى ساتۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ ەنگىزىلدى. ولارعا الكوگولدەندىرىلگەن شىرىن, جەمىس سۋسىنى, شاراپ, سىرا جانە ت.ب., ەگەر ىشىمدىكتىڭ قۇرامىندا وتىز پايىز جانە ودان دا كوپ ەتيل ءسپيرتى بولسا, ساعات 21-دەن كەلەسى كۇنى تاڭعى 12-گە دەيىن رۇقسات جوق. ولارعا اراق, كۇشتى ليكەرلەر جانە كونياك كىرەدى. دەگەنمەن بۇل ازدىق ەتەدى. ءالى دە قوعامدى ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا ناقتى شەشىمدەر شىعارىپ, جاڭا باستامالارعا جول بەرىلۋى ءتيىس.
تاحير حاليمنازاروۆ, سوت-مەديتسينالىق ساراپشى:
– زورلىق-زومبىلىق وقيعالارىنىڭ 99 پايىزىندا الكوگول ءرول اتقارادى. ءبىز ناشاقورلىقپەن كۇرەسەمىز دەپ كولگىرسىپ ءجۇرمىز, الايدا ءبىزدىڭ دۇكەندەرىمىز بەن مەيرامحانالارىمىزدا ىشىمدىك اعىل-تەگىل اعىپ جاتىر. ەسىرتكى نەمەسە الكوگولدى قولدانۋدىڭ ناتيجەسى بىردەي بولعانىمەن, ماسكۇنەمدىك اۋىر, جالپىعا ءتان ادام قالپىن تەز جوعالتادى. ودان نە كۇتۋگە بولادى؟ ونىڭ ادامشىلىق, مادەنيەت, ەتيكا دەگەننەن ۇعىمى جوق حايۋانعا اينالادى. ونىڭ سالدارى كىسى ولىمىنە الىپ كەلەدى. ادامدار ءىشۋىن قويمايىنشا بۇل ازعىندىقتىڭ سەبەبى بولادى. ءبىز سالدارىمەن الىسامىز.
اراق – قازاقتىڭ اتاسىنان قالعان اسى ەمەس. دەگەنمەن ىشىمدىك ءىشۋ داستۇرىنە مىقتاپ بەكىگەن حالىقتاردىڭ ىقپالى قازاقتارعا دا سىڭگەنى بەلگىلى. وسىندايدا «ىشىمدىك ءىشۋ مادەنيەتى» دەگەن نارسە ويىمىزعا ورالادى. ونىڭ باستى ءمانى مىنادا ەكەن. ياعني الكوگولدى ىشىمدىكتەردى ىشسەڭ ءىش, بىراق الەۋمەتتىك جانە ماتەريالدىق جاعدايىڭا, دەنساۋلىعىڭ مەن اينالاڭداعى ادامدارعا زيانىن كەلتىرمەيتىندەي تاڭداۋ جاساۋ ءبىلۋ, شاماسىنا قاراي ءىشۋ. وكىنىشتىسى, سالىنىپ ءىشۋدىڭ سالدارىنان وزىنە دە وزگەگە دە زيان كەلىپ, جاقىن-جۋىعى زاردابىن تارتۋدا. ماسكۇنەمدىكتىڭ الدىن الۋدىڭ وڭتايلى, ءتيىمدى شەشىمى ءالى تابىلماعانداي. بۇل ادامنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋ ساتىنەن باستالۋى كەرەك, ياعني وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە ىشىمدىكتىڭ زيانىن ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس.
ولگا رىل, «پراۆو» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى:
– «بىزدە اراق ءىشۋ مادەنيەتى جوق. وتباسىلىق قارىم-قاتىناستىڭ دا جاقسى ۇلگىسى ناسيحاتتالمايدى. بالالاردى جاسىنان قىزداردى رەنجىتۋگە بولمايدى دەپ تاربيەلەمەيمىز. قاتىگەزدىكتىڭ ۇستىنە اراق قوسىلعاندا نە بولاتىنىن, ونىڭ اقىرىن قوعامدىق جۇمىسىمىزدىڭ بارىسىندا كورىپ جاتىرمىز. بارلىق جەردە ايتىپ جۇرەمىن, بىزدەر بار كۇشىمىزدى جاس وتباسىلارعا سالايىق. ولاردىڭ شاڭىراق كوتەرىپ, ءسابيلى بولعان كۇنىنەن باستاپ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇيرەتەيىك. ادامدارمەن, قوعاممەن ۇيلەسىمدى ارالاسىپ, سول ورتاعا ءسىڭىپ كەتۋىنە كۇش سالايىق. سوندا عانا تۇرمىستاعى جاعىمسىز جايتتاردان ارىلامىز. بولعانى بولىپ, بوياۋى سىڭگەن جايتتى تۇزەگەنمەن, قوعام ساۋىقپايدى. مىسالى, تاڭەرتەڭ بالاباقشاسىنا اسىققان انا ۇلىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ جىبەرسە, ونى كورگەن بالا وزىنەن ءالسىزدىڭ جەلكەسىنەن ۇرادى. ەرەسەكتەر ستاكان سوعىستىرسا, سونى كورىپ-وسكەن بالا دا ىشىمدىكتەن تارتىنبايدى.
وسىلايشا, بىزدە «ءىشۋ مادەنيەتىنىڭ» بولماۋى – ادامداردىڭ جاسىنا, جىنىسىنا, الەۋمەتتىك ورنى مەن بىلىكتىلىگى بويىنشا ءارتۇرلى دارەجەدەگىلەردىڭ قاجەتتى جەردە مولشەرى مەن شەگىن نەمەسە ىشۋدەن باس تارتۋدى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن كورەمىز. ادامدار وزدەرىنىڭ شارقىن بىلمەيدى. قۇردىمنىڭ الدى ءبىر جۇتىمنان باستالاتىنى ساناسىنا جەتپەيدى.
ماسكۇنەمدىكپەن كۇرەس – جەكەلەگەن ادامداردىڭ عانا ەمەس, قوعامنىڭ اتسالىساتىن ماسەلەسى. راسىندا دا وتباسىندا ەرەسەكتەر تاتىپ الماسا, بالالارى دا وسكەندە جامان ادەتتەن اۋلاق بولادى. ەڭ باستىسى, دەنساۋلىققا قانشالىقتى زيان ەكەنىن ءبىلۋى ءتيىس. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز, بۇل سۋسىنداردىڭ ورنىنا ۇلتتىق ونىمدەرىمىزدىڭ قولجەتىمدىلىگىن قاراستىرۋ قاجەت. ونى جيىن-تويلاردا اسپەتتەپ ۇلتتىق سۋسىندارىمىزدى ءىشۋدىڭ ءداستۇرىن قالىپتاستىرسا, ادەتىمىزگە ەنگەن اراقتى «جوقتاتپاس» ەدى. دۇكەن سورەلەرىندە سامسىرەگەن ىشىمدىكتەردى جالپى جۇرتتىڭ كوزىنەن كولەگەيلەپ, ونىڭ اشىق قالدىرماۋىنا ءمان بەرۋ كەرەك. بۇل قيىن شارۋا ەمەس. تەمەكى ءونىمدەرى دە قازىرگى كۇندە ارنايى جاشىككە سالىنىپ, جابىق ورىندا ۇستايدى.
ەلىمىزدە ىشىمدىك ىشۋگە قاتىستى قالىپتاسقان جاعدايدى قايتا قاراپ, وسكەلەڭ ۇرپاقتى ونىڭ سالدارىنان ساقتاۋ, سونداي-اق ولاردىڭ مادەني-ادامگەرشىلىك كوزقاراسىن ىشىمدىك ىشۋگە قارسى ەتىپ قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگىن كوپ بولىپ تالاپ ەتۋىمىز كەرەك.
«اراق ىشكەن ازار» دەگەن ءسوز ايتىلىپ كەلەدى. ايتىلا, ايتىلا جاۋىر بولعان سىڭايلى. بۇرىنعى كەڭەستىك كەزەڭمەن سالىستىرعاندا قوعام يسلام دىنىنە مويىنسۇنىپ, وڭتۇستىك حالقى اراقتان تىيىلا باستاعانداي. ءتىپتى اراق ىشپەيتىن اۋىلدار پايدا بولدى. مۇنداي جاقسى ۇلگىنى ناسيحاتتاپ جاتقان ەشكىم جوق.
ۇلكەن قالالاردا, اسىرەسە, استانا قالاسىندا «سالاۋاتتى ءومىر سالتى» ساياساتىنىڭ كەمىستىگى جوق. ءزاۋلىم سپورت سارايلارى, ءتۇرلى سپورت قۇرىلعىلارىمەن قامتىلعان زالداردان بولەك, اۋلالاردى دا جاساندىرىپ قويدى. جاستار سپورتپەن شۇعىلدانۋعا تىرىسادى, سىراعا ۇيىرسەكتەمەيتىن, شىلىم تارتپايتىندارى دا جەتەرلىك. بايقايمىز, سولاردىڭ كوبى «ەنەرگەتيكالىق» سۋسىندارعا ءۇيىر بولىپ الدى. بۇل دا جاقسى ەمەس. ەندەشە ادام تابيعاتى قاجەت ەتەتىن بولعاندىقتان, اراق پەن سىرانى دا قورقىنىشتى «گوريللانى» دا الماستىراتىن سۋسىندى ءوز داستۇرىمىزدەن ىزدەپ, سونىڭ ءونىمىن, قولجەتىمدىگىن جولعا قويماي بولمايدى.
