استانا قالاسىندا ەكولوگيانى, قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسى وتە وزەكتى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل ماسەلەنى ۇنەمى نازاردا ۇستايدى. بيىل كوكتەمدە كۇللى ەل اۋماعىندا ءوتىپ جاتقان «تازا قازاقستان» ەكولوگيا اكتسياسىنا قاتىسىپ, ەلورداداعى «ۇلىتاۋ» اللەياسىندا جاستارمەن بىرلەسىپ تال ەككەن پرەزيدەنت: «قازاقستانىمىز تازا بولۋى قاجەت. لاس ەلگە قوناق رەتىندە, ينۆەستور رەتىندە ەشكىم كەلمەيدى. بىراق ەڭ الدىمەن قازاقستاننىڭ تازا, كورىكتى بولعانى ءبىز ءۇشىن, ياعني حالىق ءۇشىن كەرەك» دەپ قاداپ ايتتى.
اۋانى نە لاستايدى؟
استانا الەمدەگى اۋاسى لاستانعان قالالاردىڭ رەيتينگىندە 58-ورىندا تۇر. مۇنداي مالىمەتتى دۇنيە جۇزىندەگى اۋاسى لاس قالالاردىڭ رەيتينگىن جاساعان World Air Quality ماماندارى جاريا ەتتى. جاھاندىق رەيتينگتە اۋا تازالىعى ساپاسىنىڭ يندەكسى (AQI) 6 ساناتقا بولىنگەن. ولار ءتۇسى بويىنشا قالالارداعى اۋانىڭ لاستانۋىن جانە ونىڭ ادام اعزاسىنا اسەرىن كورسەتەدى. بۇل رەيتينگتە اۋاسى وتە لاس بىشكەك 4-ورىندا ورنالاسقان. تاشكەنتتىڭ دە كورسەتكىشى ءماز ەمەس, 7-ورىندا تۇر. ماسكەۋگە 18-ورىن بۇيىرىپتى. استانادا اۋاداعى PM-2,5 ۇساق بولشەكتەرىنىڭ كونتسەنتراتسياسى ءبىر تەكشە مەترگە 124 ميكروگرامدى قۇرايدى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ نورمالارى بويىنشا بۇل كورسەتكىش 25 ميكروگرامم دەڭگەيىنەن اسپاۋى كەرەك.
وتكەن جىلى ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى 2019-2023 جىلداردا اۋاسى ەڭ كوپ لاستانعان ەلىمىزدەگى قالالاردىڭ ءتىزىمىن جاريالاعانى ءمالىم. ەكولوگ-ماماندار سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە (2019-2023 جج.) اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ تۇراقتى جوعارى دەڭگەيى قاراعاندى, الماتى, استانا, وسكەمەن, تەمىرتاۋ, جەزقازعان قالالارىندا بايقالعانىن اشىق ايتتى. «قازگيدرومەتتىڭ» ماماندارى جوعارىدا اتالعان قالالاردىڭ اۋاسى قانداي ۋلى زاتتارمەن ءجيى لاستاناتىنىن اتاپ كورسەتتى. ماسەلەن, استانادا اۋانى, نەگىزىنەن, لاستايتىن زاتتارعا قالقىما بولشەكتەر (شاڭ), رم-2,5 قالقىما بولشەكتەرى, رم-10 قالقىما بولشەكتەرى, كۇكىرت ديوكسيدى, كومىرتەگى توتىعى, ازوت ديوكسيدى, ازوت توتىعى جاتادى ەكەن.
ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا جىل سايىن استانادا 132,4 مىڭ توننا زياندى زاتتار اۋاعا تارالادى. سونىڭ ىشىندە 51 مىڭ تونناسى (38,5 پايىزى) – جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىنان اۋاعا تارالاتىن زياندى زاتتار; 47 مىڭ تونناسى (35,5 پايىزى) – كولىكتەردەن بولىنەتىن زياندى زاتتار; 20 مىڭ تونناسى (15,1 پايىزى) – جەكەمەنشىك سەكتوردان بولىنەتىن زاتتار; 14,4 مىڭ تونناسى (10,8 پايىزى) – اۆتونومدىق قازاندىقتار مەن كاسىپورىنداردان شىعاتىن زاتتار.
سالا ماماندارى استانا مەن الماتىدا اۆتوكولىكتەن شىعاتىن شىعارىندىلاردىڭ كوپتىگىنەن اۋانىڭ لاستاناتىنىن ءجيى-ءجيى ايتىپ ءجۇر. ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق باقىلاۋ باسقارماسىنىڭ باس ساراپشىسى الماس ىسقاقوۆ ەلورداداعى رەسمي تىركەلگەن اۆتوكولىكتەردىڭ 50 پايىزى پايدالانعانىنا 10 جىلدان اسقانىن, بۇل جاعداي دا اۋانىڭ لاستانۋىنا اكەلىپ وتىرعانىن ايتادى.
«استانا قالاسى اكىمدىگىنەن الىنعان اقپاراتقا سايكەس, ەلوردادا 320 مىڭ اۆتوكولىك (287,5 مىڭ جەڭىل اۆتوكولىك, 23,5 مىڭ جۇك كولىگى, 6,8 مىڭ اۆتوبۋس) تىركەلگەن. سونىڭ 50 پايىزى – پايدالانعانىنا 10 جىلدان اسقان كولىكتەر. جالپى قالا بويىنشا ەۋرو-4 جانە ەۋرو-5 ستاندارتىنا سايكەس كەلەتىن اۆتوكولىكتەردىڭ سانى 90 مىڭنان اسپايدى (بۇل – تىركەلگەن اۆتوكولىك قۇرالدارى جالپى سانىنىڭ 28 پايىزى)» دەيدى ول.
بۇگىنگە دەيىن قالالىق اكىمدىك كوممۋنالدىق كاسىپورىنداردىڭ 854 اۆتوكولىك قۇرالىن گازعا كوشىردى. سونداي-اق رەسمي تاكسي قىزمەتىنىڭ 250 اۆتوكولىگى بالامالى جانارماي تۇرىنە اۋىستى. قالاداعى اۆتوبۋس باعدارلارىندا 661 اۆتوبۋس جولاۋشىلارعا قىزمەت ەتەدى, سونىڭ ىشىندە 100 ەلەكتروبۋس بار. ال قالعان 561 كولىك ەۋرو-5 ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ستاندارتىنا سايكەس كەلەدى. وسىلايشا, استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى كولىكتەردىڭ اۋاعا زياندى زاتتار تاراتۋ جاعدايىن تومەندەتۋگە باعىتتالعان ءىس-شارالاردى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋدا. الايدا اۋانىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا بۇل ازدىق ەتىپ وتىر.
تازارتۋ جولى قانداي؟
جەرگىلىكتى قۇزىرلى ورگاندار 2020-2026 جىلدارعا ارنالعان استانا قالاسىنداعى ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جونىندەگى جول كارتاسىن جاساپ, ىسكە اسىرۋدا. سول قۇجاتتا ەڭ الدىمەن قالادا كومىر جاعاتىن جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىنىڭ اۋاعا شىعارىندىلارى كولەمىن ازايتۋعا اسەر ەتەتىن ءىس-شارالار انىق جازىلعان.
جوعارىدا ءبىز اۋاعا شىعارىلاتىن زياندى زاتتاردىڭ 51 مىڭ تونناسى (38,5 پايىزى) جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىنان اۋاعا تارالاتىنىن ايتتىق. ەندى وسىعان كەلەيىك. قاتتى وتىن, سونىڭ ىشىندە كومىر جاعۋ – اۋانى لاستايتىن فاكتوردىڭ ءبىرى. بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار, ول – كومىر جاعۋدان باس تارتىپ, قالاداعى بارلىق جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىن گازعا كوشىرۋ. بيىل 27 اقپاندا ۇكىمەت ۇيىندە وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا استانا اكىمى جەڭىس قاسىمبەك جۋرناليستەردىڭ وسى ماسەلەگە قاتىستى سۇراعىنا جاۋاپ بەردى.
«استانادا گازعا كوشىرۋ ۇدەرىسى تولىق كۇشىمەن جۇرگىزىلىپ جاتىر. اتموسفەرانى لاستايتىن نەگىزگى ەكى فاكتور – اۆتوكولىكتەردەن بولىنەتىن زياندى زاتتار مەن كومىر جاعۋ. ەكى ماسەلە بويىنشا ءبىز جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرمىز. اسىرەسە جەكەمەنشىك سەكتوردى گازعا كوشىرۋگە كۇش سالىپ, اۋانى لاستاۋ دەڭگەيىن تومەندەتكىمىز كەلەدى. مىسالى, 2023 جىلى «ۇركەر», «شۇبار» جانە «پريگورودنىي» تۇرعىن ءۇي الاپتارىنا گاز قۇبىرلارى تارتىلدى» دەپ ءتۇسىندىردى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن اكىم.
ونىڭ ايتۋىنشا, مۇنداي ناقتى ءىس-شارالار «كوكتال» جانە «لەسوزاۆود» اۋداندارىندا دا قولعا الىنعان.
«ءبىز بۇل باعىتتا ءبىر ورىندا تۇرمايمىز, قالانىڭ اۋداندارىن گازعا كوشىرۋدى جالعاستىرامىز. قازىرگە دەيىن كومىر جاعىپ, ءۇيىن جىلىتىپ وتىرعان تۇرعىن ءۇي ايماقتارىنا گاز قۇبىرى جەلىسىن تارتۋدى جوسپارلاپ قويدىق. وتكەن جىلى قالانى جىلۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن ءۇش جاڭا نىساننىڭ قۇرىلىسىن اياقتادىق. جىلۋ بەرەتىن بۇل جۇيەلەر تەك قانا گازبەن جۇمىس ىستەيدى, ياعني ءبىر جاعىنان بۇل قاۋىپسىز, ەكىنشى جاعىنان ەكولوگيالىق تازا. بۇل باعىتتاعى جۇمىستارعا №3 جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعى, 2 گاز جىلۋ ستانتسيالارى, №1 جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىن تابيعي گازعا كوشىرۋ جاتادى» دەدى جەڭىس قاسىمبەك.
رەسمي مالىمەتكە سۇيەنسەك, بۇگىنگە دەيىن قالاداعى جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىن گازعا كوشىرۋگە قاتىستى مىناداي جۇمىس اتقارىلعان: بىرىنشىدەن, №1, 2 جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىندا گاز قۇبىرىن سالۋ جۇمىسى اياقتالعان, سونىڭ ىشىندە وسى ەكى نىسانداعى 16 سۋ جىلىتاتىن قازاندىقتار گازعا كوشىرىلگەن; ەكىنشىدەن, №2 جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىنداعى ەنەرگوقازاندىقتارعا تيىمدىلىگى وتە جوعارى ەلەكترسۇزگىشتەر ورناتىلعان. مىنە, جوعارىدا ايتىلعان جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە №1 جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىنان اۋاعا تارالاتىن شىعارىندىلاردىڭ كولەمى 5,3 مىڭ توننادان 3,3 مىڭ تونناعا دەيىن ازايدى. ال №2 جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىنان اۋاعا تارالاتىن شىعارىندىلار كولەمى 50,1 مىڭ توننادان 45,03 مىڭ تونناعا دەيىن كەمىگەن.
جەكەمەنشىك سەكتوردى گازعا كوشىرۋ جوسپارى بويىنشا جۇمىس 3 كەزەڭگە بولىنگەن. 2022 جىلى ەلوردانى گازداندىرۋدىڭ 1-كەزەڭى مەن 2-كەزەڭى اياقتالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 200 مىڭعا جۋىق ادام, اتاپ ايتقاندا, 14 مىڭنان 29763 جەر ءۇي تابيعي گازعا قول جەتكىزدى. سونداي-اق 13 اۆتونومدىق قازاندىق گازعا قوسىلدى. ال گازداندىرۋدىڭ 2-كەزەگى مەن 3-كەزەگىن 2025 جىلعا دەيىن ءبىتىرۋ جوسپارلانعان. قازىرگى كەزدە «كوكتال-1», «كوكتال-2», «اگروقالاشىق», «تەمىرجولشىلار», «پريگورودنىي», «وڭتۇستىك-شىعىس», «كۇيگەنجار», «ميچۋرين», «ينتەرناتسيونالنىي» تۇرعىن الاپتارىنىڭ, سونداي-اق پوتانين-ماسكەۋ, نۇربەسىك, اقبيداي, قازاق اۋىلى كوشەلەرى تۇرعىندارىنىڭ گاز قۇبىرىنا قوسىلۋعا مۇمكىندىگى بار. الايدا كەيبىر تۇرعىندار كوگىلدىر وتىندى تۇتىنۋعا قۇلىقتى ەمەس. ويتكەنى گاز قۇبىرىنا جالعانۋعا 700-900 مىڭ تەڭگە تولەي المايتىندار دا بار.
پرەزيدەنت تاپسىردى, اكىم ورىندادى
ەلوردانىڭ اۋاسىن تازارتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى بار, ول – جاسىل جەلەكتى كوبەيتۋ. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلوردانى دامىتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەستە قالانى كوگالداندىرۋعا قاتىستى بىرقاتار سىن-ەسكەرتۋ ايتقان ەدى. «استانا دا جاسىل قالاعا اينالۋى كەرەك. بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىنان جاڭا ۆوكزالعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ەلوردانىڭ ستراتەگيالىق ءوسى ۇلكەن ءارى جايلى, جاسىل جەلەكتى ساياباققا اينالۋعا ءتيىس. ونىڭ ماڭايىنداعى كوشەلەر مەن اۋلالاردىڭ ءبارىن ءتيىستى دەڭگەيدە اباتتاندىرۋ كەرەك» دەدى پرەزيدەنت. ەلوردانى جاپپاي كوگالداندىرۋ زور ماڭىزعا يە ەكەنىن ايتقان مەملەكەت باسشىسى: «قالانى كوگالداندىرۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە, استانادا بۇل سالادا پروبلەمالار بار. ءتىپتى ماڭگىلىك ەل داڭعىلىندا جاسىل جەلەك جەتىسپەيتىندىكتەن, باسقا كوشەلەر تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟! ماۋسىمدىق وسىمدىكتەردى وتىرعىزۋ تاجىريبەسىنەن الشاقتاپ, كوپجىلدىق وسىمدىكتەردى بەلسەندى وتىرعىزۋ كەرەك. بۇل رەتتە ەلوردانىڭ قاتال كليماتىن ەسكەرۋ, عىلىمي قوعامداستىقتىڭ الەۋەتىن جانە ۇزدىك الەمدىك تاجىريبەنى جۇمىلدىرۋ ماڭىزدى» دەدى ناقتى مىسال كەلتىرىپ.
پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس, قازىر ەلوردادا كوگالداندىرۋ مەن اباتتاندىرۋ جۇمىسى قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. قالالىق اكىمدىك بيىل 1,1 ملن جاسىل جەلەك وتىرعىزۋدى, 170 اۋلا مەن قوعامدىق كەڭىستىكتى اباتتاندىرۋدى جوسپارعا ەنگىزگەن. «تازا قازاقستان. استانا – تازالىق پەن ءتارتىپتىڭ ۇلگىسى» اتتى اۋقىمدى ەكولوگيا اكتسياسىنان كەيىن قالا اكىمى جەڭىس قاسىمبەك پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا قاتىستى مىناداي اقپاراتتى جاريا ەتتى: «وتكەن جىلى ەلوردانى كوگالداندىرۋ جارعىسى قابىلداندى, وندا 3 جىل ىشىندە وتىرعىزىلعان كوشەتتەرگە كەپىلدىك مىندەتتەمەلەرى, سونداي-اق ءىرى اعاشتار مەن كوپجىلدىق وسىمدىكتەر وتىرعىزۋعا باسىمدىق بەرۋ ماسەلەسى كوزدەلگەن. قالانىڭ بارلىق اۋدانىندا اباتتاندىرۋ جانە كوگالداندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى».
قالانى كوگالداندىرۋعا قاتىستى 22 ساۋىردەگى الەۋمەتتىك جەلىدەگى جاريالاعان جازباسىندا اكىم ۇلىتاۋ اللەياسى, ماڭگىلىك ەل, تاۋەلسىزدىك داڭعىلدارىندا اۋقىمدى دەڭگەيدە اباتتاندىرۋ مەن كوگالداندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەتىنىن ايتتى. سونداي-اق قازاق ەلى الاڭى, مىڭجىلدىق اللەياسى, ت.جۇرگەنوۆ اللەياسىنداعى گۇلزار, «كەرۋەن» ساۋدا-ساتتىق جانە ويىن-ساۋىق ورتالىعى جانىنداعى گۇلزار دا اباتتاندىرىلاتىنى ءمالىم بولدى.
«ت.جۇرگەنوۆ كوشەسىندە (الماتى اۋدانى) جاسىل جەلەكجول اشامىز. بۇل كوشە – شاعىن اۋداننىڭ باستى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى. كوشە اشىلعان ساتتەن باستاپ 9 جىل ىشىندە جاياۋ جۇرگىنشىلەر تروتۋارلارىنىڭ توسەمدەرىنە جوندەۋ جۇرگىزىلمەگەن. وسىعان بايلانىستى ۋچاسكەلەردىڭ كوپشىلىگى ەسكىرىپ قالعان. سونداي-اق كوگالداندىرۋ جۇرگىزىلمەگەن ءارى كوشە جارىعى ورناتىلماعان. وسىعان بايلانىستى ت.جۇرگەنوۆ كوشەسىندەگى جاياۋ جۇرگىنشىلەر كەڭىستىگىن اۋقىمدى اباتتاندىرۋعا كىرىستىك. ونىڭ بارىسىندا كەدەرگىسىز ورتا قۇرىلىپ, بوس ۋاقىتتى ءتيىمدى وتكىزۋگە ارنالعان ورىندار اشىلادى, سول سياقتى كوگالداندىرۋ, جارىقتاندىرۋ جانە ت. ب. جۇرگىزىلەدى. ت.جۇرگەنوۆ كوشەسىن (ايناكول كوشەسىنەن ج.ناجىمەدەنوۆ كوشەسىنە دەيىن) اباتتاندىرۋ جۇمىسى قازىردىڭ وزىندە باستالىپ كەتتى. مۇندا 6 مىڭنان استام اعاش پەن 44 مىڭ بۇتا وتىرعىزۋ جوسپارلانىپ وتىر» دەدى ج.قاسىمبەك.
قالا باسشىسى مىڭجىلدىق اللەياسىندا 70 مىڭ شارشى مەتر اۋماقتى اباتتاندىرۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقانىن ءمالىم ەتتى. «جاعالاۋ» تۇرعىن ءۇي كەشەنىن اباتتاندىرۋ اياسىندا 18 گەكتار اۋماقتى اباتتاندىرۋ جوسپارلانعان.
«ەسكى ۆوكزال مەن وعان ىرگەلەس گەتە جانە ءبىرجان سال كوشەلەرىنىڭ اۋماعىن; اقبۇلاق جاعالاۋى, پرەزيدەنتتىك ساياباق, «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم» ساياباعى جانە ت. ب. كىرەتىن ەسىل وزەنىنىڭ بويىنداعى ساياباق كلاستەرىن اباتتاندىرامىز» دەدى قالا اكىمى.
قۇرىلىس سالۋشىلارعا قوسىمشا مىندەت
ەلوردانى دامىتۋ جونىندەگى كەڭەستە قاسىم-جومارت توقاەۆ كوگالداندىرۋ قۇرىلىس قارقىنىنا سايكەس جۇرگىزىلۋى كەرەگىن قاداپ ايتتى.
«نەگىزىندە, تورونتودا, وتتاۆادا كليماتتىق ايماق استانامەن سايكەس كەلەدى. ولار – جاراسىمدى كورىنەتىن جاسىل قالالار. كانادا تاجىريبەسىن پايدالانۋ كەرەك. بۇعان قۇرىلىسشىلاردىڭ ءوزىن بەلسەندى تۇردە تارتۋ كەرەك. مىسالى, حەلسينكيدە قۇرىلىسشىلاردى ىرگەلەس اۋماقتاردى كوگالداندىرۋعا مىندەتتەيدى. ءدال وسى تاجىريبەنى ءبىز دە قولدانۋىمىز كەرەك. ياعني قۇرىلىسشى قۇرىلىس الاڭىنا تەڭ جەر ۋچاسكەسىن كوگالداندىرۋعا مىندەتتى. مۇنداي ءتاسىل جاقسى جۇمىس ىستەيدى» دەدى مەملەكەت باسشىسى.
وسىعان وراي, استانا اكىمدىگى دە قۇرىلىس كومپانيالارىنا سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ اۋلاسىن اباتتاندىرۋ مەن كوگالداندىرۋدى مىندەتتەيتىن تالاپتار ەنگىزدى. بۇل تۋرالى نەگىزگى قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ وكىلدەرىمەن وتكەن كەزدەسۋدە جەڭىس قاسىمبەك: «قۇرىلىس كومپانيالارى تەك ءوز پايداسىن عانا ەمەس, ساتىپ الۋشىلارىنىڭ دا ىڭعايلىلىعىن ويلاۋى كەرەك. سونداي-اق وزدەرى سالعان تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ اۋماعىن اباتتاندىرىپ, كوگالداندىرۋى قاجەت» دەپ ءتۇسىندىردى.
