ۋربانيزاتسيا ىقپالىنان نەكە مەن وتباسى ۇعىمى جاڭا مانگە يە بولدى. راسىندا, مىڭجىلدىقتار كوشىندە سالت-داستۇرمەن ساباقتاسقان وتباسىلىق قۇندىلىق السىرەپ, وتباسى قۇرۋدا جاڭا تۇسىنىك, جاڭا تانىم پايدا بولىپ, قازاق قوعامىنا ازاماتتىق نەكە ەندى.
ءتۇرلى كوزقاراس, ءتۇرلى پايىم
ءبىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزى وتباسىلىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن دەسەك, ادامداردىڭ رۋحاني بولمىسى, اقىل-ويى وتباسىندا قالىپتاسىپ, داميدى. الايدا تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان وتباسىلىق قۇندىلىقتار السىرەپ, جاڭا رەڭ, جاڭا مازمۇن الا باستادى. باتىستان كەلگەن «ازاماتتىق سەرىكتەس» ۇعىمى ءبىزدىڭ قوعامعا ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالىپ بارادى.
بۇعان بايلانىستى قوعام مۇشەلەرى ءارتۇرلى پىكىر-پايىمىن جەتكىزىپ, ءوز كوزقاراس-تۇجىرىمىن دالەلدەۋگە تىرىستى.
قايرات قامباروۆ, مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى جاستار جانە وتباسى ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى:
– قازاقستاندا رەسمي نەكەگە تۇرماي بىرگە ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ ستاتيستيكاسى جۇرگىزىلمەيدى. قازاقستاندا بىرگە ءومىر ءسۇرۋدىڭ تارالۋىن شامامەن ەسەپتەۋ اتا-اناسىنىڭ ەكەۋىن دە كورسەتە وتىرىپ, نەكەسىز تۋىلعان بالالاردى تىركەۋ كەزىندە باعالاۋعا بولادى. الايدا بالاسى جوقتاردىڭ بىرگە تۇرۋىن وسىلاي انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. «بىرگە تۇرۋ» نەمەسە «ازاماتتىق نەكە» ۇعىمدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا جوق. نەكە تەك مەملەكەتتىك ورگاندار قيعان جاعدايدا عانا ەرلى-زايىپتىلىق بولىپ تانىلادى. «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» كودەكستىڭ 2-بابى 3-تارماعىمەن رەتتەلەدى.
اينۇر اناربەك, الەۋمەتتانۋشى:
– نەكەسىز بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋ كوبىنەسە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سەبەپتەردىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى. مۇنى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى جانە بولاشاققا دەگەن بەلگىلى ءبىر ۇمىتتەرى مەن جوسپارلاردىڭ بولۋىمەن (ۇيلەنۋ تويىنا اقشا جيناۋ, تۇراقتى تابىس تابۋ, جەكە تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋ, وقۋدى اياقتاۋ) ءتۇسىندىرىلۋى مۇمكىن, – دەدى.
ءزۇلفيا بايساكوۆا, زاڭگەر:
– ازاماتتىق نەكە – ەر مەن ايەلدىڭ بەيرەسمي وداعىن بىلدىرەدى. ازاماتتىق نەكە زاڭداستىرىلمايدى. ازاماتتىق نەكەدەن تۋعان بالا اكەنىڭ بالاسى ەمەس, جالعىزباستى اناعا تىركەلەدى. سىناققا سىلتاۋ تابىلسا, ەكى ادام ەكى بولەك كەتەدى. جىلدا الدانىپ قالعان 10-15 ايەل كومەك سۇراپ كەلەدi. نەكەنىڭ بۇل تۇرىندە جۇپتاسقانداردىڭ اراسىندا بالا تۋىپ, ەكەۋى ايىرىلىسىپ كەتسە, وندا اليمەنت تولەتۋ مۇمكiن ەمەس. ەر ادامدى شىنىمەن بالانىڭ اكەسi ەكەنiن انىقتايتىن بiر عانا جولى – دنك ارقىلى دالەلدەۋ. بۇل قيىن, ءارi قارجىنى كەرەك ەتەدi. ال سوت كوپ جاعدايدا مۇنداي iستەردi قاراۋعا تاۋەكەل ەتپەيدi. ازاماتتىق سەرىكتەس بولماساڭىز, سىزدە اقشاعا, مۇلىككە نەمەسە بالالارعا كوپ زاڭدى قۇقىقتارىڭىز جوق. قىسقا جاۋاپ: «ازاماتتىق نەكە» دەگەن ۇعىم جوق.
ەلبەك تاسبولاتۇلى, قمدب شاريعات جانە ءپاتۋا ءبولىمىنىڭ مامانى:
– شاريعات بويىنشا نەكەسى قيىلماعان ەكى جاستىڭ وڭاشا قالۋىنا تىيىم سالىنعان. ازاماتتىق نەكەگە ءدىنىمىز قارسى.
دانا ەربولات, استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى:
– انام مەن اكەم اجىراسقان. اكەم بولەك تۇرادى, ونىڭ ءوزىنىڭ وتباسى بار, انامنىڭ ءوزىنىڭ وتباسى بار. باسىندا اكەم ازاماتتىق نەكەدە تۇرعانىما قارسى بولدى. بىراق 16-18 جاستا ەمەسپىن, 26-دامىن. شەشىمدى ءوزىم قابىلدادىم. بۇعان وكىنبەيمىن!
گۇلنۇر الديكوۆا, استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى:
– ازاماتتىق نەكە ءبىزدىڭ مەنتاليتەتكە جات. قازاقستاندا ازاماتتىق نەكە كوبەيسە, ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەن ايىرىلامىز. بۇل – ۇلتتى جويۋدىڭ جولى.
ديانا ءابيبۋللا, ستۋدەنت:
– ءبىز ءبىر جىلعا جۋىق تانىسپىز جانە ءبىز تانىسقاننان كەيىن 3-4 ايدان كەيىن بىرگە تۇرا باستادىق. بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزعا ءبىر جىل بولعان جوق. بۇل ازاماتتىق نەكە سياقتى ەمەس, ويتكەنى بىزدە جوسپارلار كوپ. ۇيلەنۋ تويىن جوسپارلاپ وتىرمىز, ۇيلەنۋ تويى جازدا بولادى. ۇيلەنۋ تويىنا دەيىن كوپتەگەن ادامدار بىرگە ءومىر سۇرمەيدى, بىراق بۇل قيىن, مىسالى, مەن ونىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قانداي ەكەنىن بىلمەستەن سول اداممەن ءومىر سۇرە الماس ەدىم.
شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەسى قانداي؟
ءحVى عاسىردا نيدەرلاندىدا ازاماتتىق نەكە پايدا بولدى. 1580 جىلى گوللانديا جانە فريسلانديا شتاتىنىڭ كالۆينيستىك ۇكىمەتى ەنگىزدى. 1656 جىلى بۇكىل نيدەرلاندىعا تارادى. 1653 جىلى انگليا لورد-پروتەكتورى وليۆەر كرومۆەلل تۇسىندا ازاماتتىق نەكە مىندەتتى مەكەمە رەتىندە العاش رەت قۇرىلدى. بىراق ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ قارسىلىعىنان كەيىن زاڭدى تۇردە تانىلمادى. 1844 جىلى يرلانديادا فاكۋلتاتيۆتىك ازاماتتىق نەكە ەنگىزىلدى.
حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى باتىستا وتباسى ينستيتۋتىندا وزگەرىستەر ورىن الىپ, ازاماتتىق نەكە ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالدى. ماسەلەن, 1960 جىلى اقش-تا سابيلەردىڭ 5 پايىزى بەيرەسمي نەكەدەن تۋدى. 1980 جىلى بۇل كورسەتكىش 18 پايىزعا, 2009 جىلى 41 پايىزعا جەتتى. 2011 جىلى ەۆرو وداقتىڭ 27 ەلىندە تۋعانداردىڭ 37,3 پايىزى نەكەسىز وتباسىندا تاربيە كورۋدە. نەكەسىز تۋعان بالالاردىڭ 64,3 پايىزى يسلاندياعا تيەسىلى. ەستونيادا – 59,7 پايىز, سلوۆەنيادا – 56,8 پايىز, بولگاريادا 56 پايىز جانە نورۆەگيادا 55 پايىزدى قۇرايدى.
بۇگىندە ەۋروپا ەلدەرىندە ازاماتتىق نەكە قالىپتى جاعداي, زاڭدى تۇردە قورعايتىن تەتىگى قاراستىرىلعان. اقش-تىڭ بىرقاتار شتاتىندا ازاماتتىق نەكەگە رۇقسات بەرىپ, نەكە كۋالىگىن الماعان ەكى ادامنىڭ وداعى رەتىندە تانيدى. نيدەرلاندىدا 2 جىل بىرگە تۇرعان ادامدار, اۆستراليا جانە جاڭا زەلانديادا 3 جىل بىرگە تۇراتىن جۇپتار زاڭ بويىنشا مارتەبەسى نەكەگە تۇرعانمەن بىردەي دەپ سانالادى. ياعني زاڭدى تۇردە تىركەلگەن ەرلى-زايىپتىنىڭ قۇقىعىنا يە بولادى. يسپانيادا ازاماتتىق نەكە – رەسمي نەكەگە تەڭ. بۇل ەلدىڭ پروۆينتسيالارىندا ارنايى مەكەمەدە تىركەلە الادى. 1999 جىلدان بەرى پورتۋگاليادا نەكەسىز بىرگە تۇراتىن ادامدارعا بالانى بىرلەسىپ اسىراپ الۋ قۇقىعى, بىرلەسكەن تابىس سالىعىن تولەۋ قۇقىعى جانە قايتىس بولعان سەرىگىنىڭ مۇلكىنە 5 جىل ىشىندە يە بولۋ قۇقىعى بەرىلەدى.
ءدىندى بەرىك ۇستاناتىن ەلدەردە ازاماتتىق نەكەگە تىيىم سالىنعان. ەگيپەت, سيريا, يندونەزيا, ساۋد ارابياسى, يەمەن, يران, يزرايلدە ازاماتتىق نەكەنىڭ زاڭداستىرىلعان ءتارتىبى جوق.
قاي وبلىستا زاڭسىز نەكە كوپ؟
2022 جىلى «قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاق «ازاماتتىق نەكە قازاقستانداعى نەكە-وتباسى قاتىناسىنىڭ مودەلى» اتتى الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى بەلگىلى.
بۇگىندە قازاقستاندا «ازاماتتىق نەكەدە» تۇراتىن ادامدىڭ ناقتى سانى جوق. مۇنداي ستاتيستيكا حالىق ساناعى كەزىندە دە جۇرگىزىلمەيدى. بۇل جاعدايدا دەموگرافتار تىركەلگەن نەكەدەن تىس تۋىلعان بالالاردىڭ ۇلەسى سىندى جاناما دەرەكتى پايدالانادى.
قازاقستان قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس, رەسپوندەنتتىڭ 37,3 پايىزى تىركەلمەگەن نەكەگە قارسى ەكەنىن, 39,4 پايىزى بەيتاراپ قالسا, 19,6 پايىزى ازاماتتىق نەكەنى قولدايتىنىن ءبىلدىردى.
بۇۇ-نىڭ «ۇرپاق جانە گەندەر» ۇلتتىق زەرتتەۋىنىڭ ەسەبىندە قازاقستاندا ەرلەردىڭ 7 پايىزى, ايەلدەردىڭ 8 پايىزى تىركەلمەگەن نەكەدە تۇراتىنى, ياعني بەيرەسمي نەكە سيرەك كەزدەسەتىنى كەلتىرىلدى. قارىم-قاتىناستىڭ بۇل ءتۇرى قالالىق جەرلەردە جانە دىنگە سەنبەيتىن جاستار اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى.
قازاقستاندا نەكەسىز بىرگە تۇراتىن ادامدار قۇقىقتىق, ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالۋى تومەن دەڭگەيدە. ويتكەنى ولاردى قورعايتىن ارنايى زاڭ جوق.
الايدا كەيبىر دەرەكتى سالىستىرىپ, قالا مەن اۋىل تۇرعىندارى اراسىندا ازاماتتىق نەكەنىڭ ايىرماشىلىعى شامالى ەكەنىن اڭعارامىز. ماسەلەن, 2017 جىلى تىركەلگەن نەكەدەن تىس تۋىلعانداردىڭ ۇلەسى قالا تۇرعىندارى اراسىندا 13,4 پايىز, اۋىل تۇرعىندارى اراسىندا 12,4 پايىز قۇرادى.
تىركەلگەن نەكەدەن تىس تۋىلعان بالالار اتىراۋ (6,9 پايىز) وبلىسىندا تومەن. ال ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 6,9 پايىز, قىزىلوردا وبلىسىندا 7,7 پايىز قۇرايدى. ال جوعارى كورسەتكىش سولتۇستىك قازاقستاندا 21,3 پايىز, پاۆلوداردا – 20,1 پايىز, قوستانايدا 19,9 پايىز دەڭگەيىندە. ياعني قازاقى سالت-ءداستۇر بەرىك ساقتالعان وڭىردە ازاماتتىق نەكە تومەن دەڭگەيدە.
ر.S:قالايمىز با, قالامايمىز با, جاھاندانۋمەن بىرگە ازاماتتىق نەكە ومىرىمىزگە ەندى. مۇنىڭ سالدارىنان اكەسىز ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق كوبەيدى. ونىڭ سەبەبىن انىقتايتىن بولساق, قوعامنىڭ پىكىرى ەكىگە ءبولىنىپ, ءبىر ءتۇيىنىن تابۋ قيىن. بەيرەسمي نەكە ۇلتتى جويۋ جولى ما, الدە وركەندەۋگە باستايتىن قادام با نەمەسە الدىن الۋ مۇمكىن بە؟ بۇل سۇراقتىڭ شەتى مەن شەگىن تابۋ مۇمكىن ەمەس سىندى.
