تاۋەلسىزدىككە جول اشقان, جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقاندار ارامىزدا از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – استاناداعى قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ اكتەرى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى مەيرام قايسانوۆ. مەرەكە قارساڭىندا مەيرام يەبەكۇلىنا جولىعىپ, سۇحباتتاسقان ەدىك.
– مەيرام يەبەكۇلى, ءسىز الاڭعا سانالى تۇردە باردىڭىز, ال وندا بارعانداردىڭ بارلىعى سولاي باردى دەپ ويلايسىز با؟
– 1986 جىلى جەلتوقساننىڭ 16-سى كۇنى تەلەديداردى قوسقانىمدا, ديكتور قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ كەزەكتەن تىس پلەنۋمى وتكەنىن, دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ ءوز ەركىمەن قىزمەتتەن كەتكەنىن جەتكىزدى. مەن ەس بىلگەلى ۇلكەن قىزمەتتە جۇرگەن, حالقىمىزدىڭ ەڭ قۇرمەتتى كىسىسى سانالاتىن تۇلعانىڭ ءاپ-ساتتە جۇمىستان الىنۋى بارىمىزگە قاتتى اسەر ەتتى. اسكەردەن كەلگەن كەزىم, 20 جاستامىن, ساياساتتان ونشا حابارىم جوق, بىراق جاستاي قالاعا كەلىپ, 19 مەكتەبى بار تالدىقورعانداعى جالعىز قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىعان سوڭ ۇلتقا, تىلگە دەگەن جاناشىرلىق بىزگە انا سۇتىمەن بىرگە دارىعان ەدى, مىنا وقيعانى ۇلكەن الاڭداۋشىلىقپەن قابىلدادىق. ول كەزدە مەن الماتى تەاتر جانە كينو ينستيتۋتىندا (قازىرگى تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسى) ستۋدەنت ەدىم. سودان ۇلكەن جىگىتتەر بىزگە «كەۋدەسىندە نامىسى بارلار, ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ساعات 6-دا شىعىڭدار, ءبارىمىز جينالىپ, الاڭعا بارايىق» دەدى. ارينە, جاس بولعان سوڭ بىرەۋ ۇيقىسىن قيمايدى, بىرەۋ «وندا بارىپ نە ىستەيمىز, بىزگە كىم قۇلاق اسادى؟» دەپ, بۇرىن-سوڭدى «ميتينگ», «كوتەرىلىس» دەگەندى كورمەگەن, ەستىمەگەن ولار ءتۇرلى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتتى. سودان بولمەدەگى جىگىتتەر ويلاسىپ, تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرعان سوڭ الاڭعا بارايىق, ءوز ويىمىزدى ايتايىق دەپ شەشتىك. ءوزىم الاڭعا سانالى تۇردە باردىم. تاڭەرتەڭ ساپقا تۇرىپ, قولىمىزعا ۇران جازىلعان قاعازدارمەن الاڭعا بەتتەدىك. ول كەزدە الماتىداعى برەجنەۆ ەسىمىمەن اتالعان الاڭ ءبىز سەكىلدى جاستارعا لىق تولدى, ادام كوپ بولدى.
– جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە زيالى قاۋىم الاڭعا شىققان جاستاردى, جالپى ۇلت مۇددەسىن ساتىپ كەتتى دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
– ول پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ۇلت زيالىلارى سول كەزدە حالىقپەن بىرگە بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە, بەس ساۋساق بىردەي ەمەس, اراسىندا ونداي ادامدار بولعان شىعار, بىراق سىرتقا شىعارا الماسا دا, ىشتەي جاستاردى جاقتاعان جاندار بولدى دەپ ويلايمىن.
– الاڭعا بارعاندار اياۋسىز جازالاندى, جاراقات الىپ نەمەسە جۇمىسسىز قالىپ, وقۋدان شىعارىلدى. «سول كەزدە سول الاڭعا نەگە باردىم ەكەن؟!» دەگەندەي وكىنىش بولدى ما؟
– مەن سول جەلتوقساننىڭ 17-ءسى كۇنى اسكەردى الاڭداعى جاستارعا قارسى قويعان كەزدە الدىڭعى شەپتە تۇرعان ەدىم. قازاق جىگىتتەرىنىڭ قولىندا قارسىلىق جاسايتىن ەشقانداي قۇرال بولمادى. سوعان قاراماي, بەتىنە ۇلكەن قالقان ۇستاعان, قولىندا رەزەڭكە سويىلدارى بار سولداتتار سۇراپىل سوعىس كەزىندەگىدەي شابۋىلدادى. سودان كەيىنگى كورىنىستى ايتۋدىڭ ءوزى اۋىر. ويتكەنى ولار زۇلىم جاۋعا تيگەندەي ارەكەت جاسادى. قۇلاتقانىن قۇلاتتى, سۇلاتقانىن سۇلاتتى. قاتىگەز اسكەردىڭ تەمىر تەپكىسىن كورىپ, بىرنەشە رەت ەسىمنەن تانىپ, زارداپ شەككەن جاننىڭ ءبىرىمىن. ولار قولعا تۇسكەندەردى قىز دەمەي, جىگىت دەمەي, ۇرىپ-سوعىپ, سۇيرەلەدى. ەسىگى اشىق ماشينالارعا كۇشتەپ مىنگىزدى, وعان كونبەگەندەردى تەپكىلەپ, قانعا بوكتىرىپ, اياق-قولىنان ۇستاپ, كوتەرىپ كىرگىزدى. كولىككە مال تيەگەندەي ەتىپ تۇرمەگە اپارىپ قامادى. وندا بارساق, قولى سىنعان, كوزى شىققان, دەنەسىندە ساۋ-تامتىعى جوق ادامداردا ەسەپ بولمادى. مەنەن دە ءحالى مۇشكىل جاستار كوپ ەدى. 3 تاۋلىك تۇرمەدە وتىردىم, 6 ايداي تەرگەۋدە ءجۇردىم. جىلدار بويى سارساڭعا تۇسكەن, قامالعان, قۋعىندالعان, سوتتالعان ادامدار از بولمادى. قازىر ەندى «جەلتوقسانشىمىن» دەپ كەۋدەسىن سوعاتىن «قاhارماندار» كوبەيدى عوي, بىراق قانشا قينالسام دا الاڭعا بارعانىما, قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن لايىقتى تالاپ قويعانىما ەشقاشان وكىنگەن ەمەسپىن. ۇلتتىق نامىسىن ۇرانداتىپ شىققان قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى ۇلى ەرلىك جاسادى. ولاردى جەڭىلدى دەۋگە بولمايدى. قازاقتىڭ قانداي ۇلت ەكەنىن الەمگە تانىتتى. مەن تەك تۇرمەگە تۇسسەم, اكە-شەشەمنىڭ كۇنى نە بولار ەكەن دەپ قانا ۋايىمدادىم.
– جەلتوقسان وقيعاسىنا بيىل 37 جىل بولىپتى, وعان ناقتى باعا بەرىلدى دەپ ويلايسىز با, اشىلماعان, ايتىلماعان تۇسى بار ما؟ جەلتوقسان وقيعاسىن زەرتتەۋگە كەزىندە كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. سول كوميسسيانىڭ جاساعان قورىتىندىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– مەنىڭ ويىمشا, جەلتوقسان وقيعاسىنا تولىق باعا بەرىلگەن جوق, ءالى اشىلماعان, زەرتتەيتىن تۇسى بار دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە, قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ مۇحتار شاحانوۆ باستاعان كوميسسياسى ءبىراز جۇمىس ىستەدى, ءبىراز ءمان-جايدى اشتى, بىراق وسى وقيعاعا تولىعىمەن باعا بەرىلدى, شىندىقتىڭ بەتى اشىلدى, تولىعىمەن ادىلدىك ورنادى دەپ ايتا الماس ەدىم.
– قالاي ويلايسىز, جەلتوقسان وقيعاسى قازاققا ساباق بولدى ما؟
– كەز كەلگەن وقيعا مەيلى ول شاعىن بولسىن, كولەمدى بولسىن, ساباق بولدى دەپ ويلايمىن. ول ەلدىڭ بۋلىعىپ جاتقان ساناسىن وياتتى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەگەندە امانگەلدى يمانوۆتى عانا تاريحتان ەستىگەن ءبىز وسى جولى ەركىندىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن جەلتوقسان وقيعاسى ارقىلى كورىپ-بىلدىك. بۇل – حالقىمىزدىڭ توتاليتارلىق رەجيمگە, وتارلاۋ ساياساتىنا قارسىلىعى, ازاتتىققا دەگەن ىزگى ۇمتىلىسى. 70 جىلداي ءومىر سۇرگەن توتاليتارلىق جۇيە قانشا جەردەن ارەكەتتەنگەنمەن, ادامداردىڭ وي-پىكىر بوستاندىعىن ءبىرجولاتا تۇنشىقتىرا المادى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ ۇلتتار مەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن, تاريحىن, ۇلتتىق سانا-سەزىمىن تۇنشىقتىرۋعا باعىتتالعان ارەكەتىنە قارسى جاڭا نارازىلىق پەن جاڭا كۇش تۋىپ كەلە جاتتى. بۇل كۇش 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە ايقىن كورىندى. قاڭتار وقيعاسى دا جەمقور شەنەۋنىكتەردىڭ 30 جىل بويى ەلدە قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋ جولىنداعى جاستاردى, ادامداردىڭ ۇمتىلىسى دەپ قابىلداعانىمدى ايتقىم كەلەدى.
