استانا – جاستار قالاسى. ولار ەلوردادا تانىسىپ, تابىسىپ, شاڭىراق كوتەرىپ جاتادى. وسى جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا 3304 جاس ەرلى-زايىپتى اتاندى. 2023 جىلدىڭ جارتىجىلدىعىندا 6504 جۇپ نەكەسىن قيعان ەكەن. وسىنداي ادەمى كورسەتكىشتى اجىراسقانداردىڭ سانىمەن بۇزعىمىز كەلمەيدى-اق. دەسە دە وتاۋ قۇرعانداردىڭ ۇشتەن بىرىنەن استامى اجىراساتىنى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى. سول سەبەپتى قازاق وتباسىنىڭ ءتۇرلى ءتۇيىنىن تارقاتۋعا ءماجبۇرمىز. ونىڭ ىشىندە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ شاڭىراعىن شايقالتقان جايتتاردىڭ سەبەبىن دە ىزدەدىك.
اجىراسۋ سەبەپتەرىن ماماندار انىقتاپ بەردى. ونىڭ باستىسى – جاس وتباسىنىڭ ىشكى تىرلىگىنە تۋىستارىنىڭ ارالاسۋى. اسىرەسە جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ ءاربىر ءسوزىن, ارەكەتىن, ءجۇرىس-تۇرىسىن سىناپ-مىنەۋ – كوبىمىز ءۇشىن قالىپتى نارسە. ونسىز بولمايدى دا. اۋلەتكە تۇسكەن كەلىننىڭ باعىت-باعدارىن, ءجون-جوباسىن كورسەتۋمەن قاتار قاتەلىگىن تۇزەتكەننىڭ ەش ايىبى جوق. الايدا بۇل جەردە ارتىقتاۋ كەتىپ, اشىندىرىپ الىپ, سىرتقى پىكىرلەردىڭ ىقپالىمەن اجىراسقانداردى ايتقان بولار. جاعداي شيەلەنىسكەن كەزدە كىنالىنى تابۋ قيىن. مۇندايدا بوساعادان اتتاعان بويجەتكەننىڭ ايتىلعان سىندى قابىلداي بىلۋگە ىقىلاسى بولعانى جاقسى.
عالامدانۋ, اقپاراتتانۋ زامانىنداعى وتباسى قۇندىلىعى كەيىن شەگىنىپ, قازىرگى تۇرمىستى بولىپ جاتقان «قالاۋلىمنىڭ قۇربىلارى» دا ستاتيستيكانى بۇزىپ تۇر. جاس ادام تاربيەنى تەلەديداردان الىپ, وتباسىنداعى ءومىر ءوزىنىڭ قالاعانىنداي قىزىققا تولى, تاڭداپ تيگەنى ماڭگى باقي الاقانىنا سالىپ وتىرادى دەگەنگە سەنىپ, كۇرەڭ تىرلىكتىڭ كۇرە جولىنا تۇسكەندە كۇيى كەتسە, ول – دايىن بولماعاننىڭ بەلگىسى. جاستىققا ءتان قىزبالىقپەن «ءا» دەسە «ءما» دەپ, جاسى ۇلكەن دەپ ىركىلمەي, ۇياتتى دەپ تارتىنباي, تاقاسىپ وتىراتىنداردىڭ وتباسىن ۇيىتا الماعانىن وسى كورسەتكىش كورسەتىپ وتىر. ونى ماماندار وسى تۇرعىدا مورالدىق شەكتەۋلەردىڭ جوعىنا قوسىپتى.
وتباسى مەن نەكەنى ساقتاۋدا, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, كوپتەگەن شەتەلدىك زاڭ اكتىسىندە «كۇتۋ كەزەڭى» دەگەن ۇعىم كومەكتەسەتىن سياقتى (ۇلىبريتانيا, يتاليا, فرانتسيا, اقش, شۆەيتساريا جانە ت. ب.). اجىراسۋ ءۇشىن سوتقا جۇگىنگەندەردى ءبىزدىڭ زاڭناماداعىداي كەلگەن بەتتەن بىردەن اجىراتىپ جىبەرمەي, بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە بولەك تۇرۋىن قاراستىرادى
اسەل نۇرعاليەۆا, استانا قالاسى ازاماتتىق xaل اكتىلەرىن تىركەۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى:
– مامانداردىڭ اجىراسۋ پروتسەسىنىڭ جەڭىلدىگى اجىراسۋ سەبەبىنىڭ ءبىرى دەگەن انىقتاماسى كوڭىلگە قونادى. وسى رەتتە كەيبىر ەلدەردىڭ زاڭناماسىندا بەكىتىلگەن تاجىريبەسىن بىزگە دە قولدانۋعا بولاتىن سياقتى. نەمىستەردىڭ ازاماتتىق كودەكسىندە سوت كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ, اتا-اناسىنىڭ اجىراسۋىنان بالانىڭ ماتەريالدىق جاعدايى قيىندايتىن بولسا, ەرلى-زايىپتىنىڭ نەكەنى بۇزۋ تۋرالى تالابىن قاناعاتتاندىرماۋعا قۇقىعى بار. ۇلىبريتانيادا, سوتتىڭ پىكىرىنشە, وتباسىنداعى كامەلەتكە تولماعان بالالارى ءۇشىن ەلەۋلى قارجى قيىندىعىنا اكەلۋى مۇمكىن بولسا, اجىراسۋعا تىيىم سالادى. وتباسى مەن نەكەنى ساقتاۋدا, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, كوپتەگەن شەتەلدىك زاڭ اكتىسىندە «كۇتۋ كەزەڭى» دەگەن ۇعىم كومەكتەسەتىن سياقتى (ۇلىبريتانيا, يتاليا, فرانتسيا, اقش, شۆەيتساريا جانە ت. ب.). اجىراسۋ ءۇشىن سوتقا جۇگىنگەندەردى ءبىزدىڭ زاڭناماداعىداي كەلگەن بەتتەن بىردەن اجىراتىپ جىبەرمەي, بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە بولەك تۇرۋىن قاراستىرادى. شەتەلدىك قۇقىق تاجىريبەسى كورسەتكەندەي, مۇنداي مەرزىم ەكى جىلدان اسپاۋى كەرەك. وسى مەرزىمدە ەرلى-زايىپتىلار, ەگەر ولاردىڭ ءارى قاراي بىرگە ءومىر ءسۇرۋى جانە وتباسىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە سەنىمدى بولسا, نەكەنى بۇزۋ تۋرالى سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىلى. «كۇتۋ مەرزىمىنىڭ» زاڭدىق ءمانى مىنادا: ول اياقتالماي تۇرىپ ايەلى دە, ەرى دە جاڭا نەكەگە تۇرا المايدى. ارادا ءبىر-ءبىرىنسىز وتكەن ۋاقىت ولاردىڭ وڭاشادا ويلانۋىنا كوپ مۇمكىندىك بەرەدى. سودان كەيىنگى نارسە ءبىرلى-جارىم بولماسا, بۇقارا حالىقتىڭ تۇرمىس سالتىنا ەنە قويماعان نەكە تۋرالى كەلىسىمشارتتى اركىمنىڭ ەركىنە قاراي ەمەس, زاڭمەن ماجبۇرلەپ بەكىتۋدىڭ زيانى جوق. ايتاتىنى جوق, ادام نە بولارىن بىلمەي وتىرعان مىنا قوعامدا ايەلدىڭ دە, ەرىنىڭ دە مىندەتىن بەلگىلەپ, ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن زاڭمەن انىقتاۋ – ەڭ ابزالى. باس ەكەۋ بولعان سوڭ, مال تورتەۋ بولادى. ونى دا ادىلدىكپەن ءبولىپ, بالالارىنىڭ نەسىبەسىن تالان-تاراجعا سالماۋدىڭ ءبىر جولى وسى كەلىسىمشارت بولار.
ءمولدىر سىزدىقوۆا, پسيحولوگ:
– وتباسى بولعان سوڭ ىدىس-اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى. ونىڭ قايبىرىن ايتىپ بىتىرەمىز. ماماندار بەلگىلەگەن «قازىرگى قوعامعا سايكەس كەلمەيتىن قاتاڭ گەندەرلىك ءرولدىڭ ساقتالۋى جانە نەكەگە دەگەن كوزقاراستىڭ وزگەرۋى جاتادى» دەگەننىڭ انىعىن اشىپ بەرەيىن. ونىڭ باسىندا وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق جاتىر. دەگەنمەن گەندەرلىك ءرول تۋرالى ايتقاندا ەجەلدەن وتباسىنىڭ تىرەگى بولعان اجە-انالارىمىزدىڭ تۇرمىس سالتى مەن ۇستانىمى قازىرگى جاستاردىڭ قاپەرىنە كىرمەيتىن بولىپ قالدى. ءبىر اۋلەتتىڭ جۇگىن ءبىر ءوزى ارقالاعان ولاردىڭ اۋىرتپالىعى مەن قۇرباندىعىنا قازىرگى جاستاردىڭ بارعىسى جوق. وزدەرىن ەلدىڭ الدىندا كورسەتىپ, تۇلعا بولىپ قالىپتاسىپ, قىزمەتىن جۇرگىزىپ, ەرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالعىسى كەلمەيدى. ولارعا نە دەۋگە بولادى؟ جالپى قازاقتا ەر-ازاماتتىڭ ورنى بولەك بولاتىن. ەركەكتىڭ سۇسى, دەسى دەگەن بولۋشى ەدى. ول ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان جارالعان ايەلدىڭ بولمىسىنان ارتىق بولاتىن. ءبىر اۋىز سوزىمەن, قاباعىمەن ايەلدىڭ مىسىن باسۋشى ەدى. بۇل – ايەل مەن ەركەكتىڭ اراقاتىناسىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن ۇستاپ تۇراتىن تابيعي جاراتىلىس. قازىرگىلەردەن قاسيەت كەتتى مە, ونى سيرەك كەزدەستىرەمىز. ەسەسىنە جۇدىرىق الا جۇگىرەتىندەر جەتەرلىك.
بەكدايىر كۇزەمباي, استانا قالاسى اكەلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى:
– جەكە ويىم, اجىراتۋ ءتارتىبىن قيىنداتىپ, زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك. ەگەر اجىراسۋ ءۇشىن ءبىر تاراپتان ارىز تۇسسە, وسى سالادا قىزمەت ەتەتىن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرىن شاقىرىپ, جەكەلەپ سويلەسۋ كەرەك. راسىندا, كۇيەۋى تيران بولسا امال جوق, ىشكىش, ناركومان, تاعى باسقا ەندى قايتىپ تۇزەلمەس اۋىر جاعداي بولسا ايەلدەردى تۇسىنەمىن. كەيدە بولماشى نارسەمەن شاڭىراق شايقالعالى تۇرسا, وندا مەن ونى قولداي المايمىن. نەگىزى, ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەن وتباسىندا قالىپتاسادى. بالا سونى وتباسىندا بويىنا سىڭىرەدى. مەن قوعامدىق قىزمەتىمە بايلانىستى نەشە ءتۇرلى كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا ارالاسامىن. ستاتيستيكادان جۇرەگىم اينيدى. «اكەسى قىزىن زورلاپتى, بۇل نە دەگەن قاسىرەت؟!» دەپ سۇراستىرساق, وگەي اكەسى بولىپ شىعادى. بىراق اناسىنا ۇيلەنگەن سوڭ, تۋعانى بولىپ سانالادى. ايەلدىڭ دە كىناسى بار, جاقسىلىق ىزدەپ قىزداي قوسىلعان جارىنان اجىراسقانى ازداي, بالاسىن تىرىدەي جەتىم ەتىپ, ەكىنشى ءبىرەۋگە تيەدى. ول يت قىزىنا, ۇلىنا زورلىق كورسەتتى. نە قاسيەت قالدى؟! اكەگە دە اقىرى سولاي بولاتىنىن ءبىلىپ, ۇل مەن قىزىڭدى باسقاعا جاۋتەڭدەتۋگە قالاي قيدىڭ دەپ ايتار ەدىم. ايتۋعا وڭاي دەسەڭىز, ءوزىمدى سولاردىڭ ورنىنا قويىپ كورەيىن. ءتورت بالامنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا الدىمەن مەن جاۋاپتىمىن عوي. بالانىڭ مۇددەسى بارلىعىنان بيىك بولۋى ءتيىس. كەيبىر اكەلەر اجىراسقان كۇننەن ات قۇيرىعىن كەسەدى. اناسى دا بالاسىنىڭ اكەسىمەن كەزدەسىپ, ونىڭ ومىرىنە ارالاسۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولادى. بۇل دۇرىس ەمەس. سوندا دا ايتار ەدىم. سەن ايەلگە رەنجىپ بالانى تاستاپ كەتپە, مەكتەپكە كەلىپ بالاڭنىڭ جاعدايىن بايقا, ساباعى قالاي بولىپ جاتىر, دوستارى كىم, بوس ۋاقىتىن قالاي وتكىزەدى دەگەندەي. اناسى قانشا جەردەن جامانداسا دا, بالانى الداي المايدى. سەن جاقسى بولساڭ, بالاڭ دا بىلەدى. مىنە, اسىعىس ۇيلەنىپ, ىستىق-سۋىعى باسىلماي اجىراسىپ, ونىڭ اقىرى ورتاداعى بالاعا تيگەنى – وسى. مۇنى بولدىرماۋ ءۇشىن زاڭنىڭ قاتتىلىعى دا كەرەك.
پىكىر بىلدىرگەندەر – قوعامداعى وتباسى ينستيتۋتىنا قاتىستى ماسەلەلەردى كۇندە كورىپ-ءبىلىپ, ورتاسىندا جۇرگەن ماماندار. جاعدايدىڭ كولەڭكەلى جاعىن اشىپ ايتاتىنى سوندىقتان. دەيتۇرعانمەن وتباسى ينستيتۋتىنىڭ ورنىن كوپە-كورىنەۋ اسپانداتىپ الدىق پا, كىم ءبىلسىن. ونى وتاۋ كوتەرگەن جاستار وسى ءبىر قاراپايىم, بىردە اش, بىردە توق بىرلەسە عۇمىر كەشىپ, ۇل-قىز ءوسىرىپ, ۇرپاق جالعاستىراتىن عانا قۇرىلىمنىڭ كۇندەلىكتى سۇرەڭ تىرلىگىن قابىلداعىسى كەلمەيدى. تەلەديداردان كورگەندەي كۇندە توي, كۇندە مەرەكە قايدان بولسىن؟ كەشەگى وتكەن اجە-انالارىمىزداي قانشا جاعدايدا قازانىن وتتان تۇسىرمەي, اينالاسىنىڭ جايقالا ءوسىپ, باقىت مەكەنىنە اينالدىرۋ ايەلدەرگە تىكەلەي قاتىستى ەكەنىن قازىرگى جاستار تۇسىنە بەرمەيدى. ءىشىپ-جەمنەن كەمدىك كورسەتپەۋ – ەرىنىڭ مىندەتى. مۇنداي جۇكتى كوتەرەتىندەر از. وسى جاۋاپكەرشىلىكتى الىپ جۇرۋگە جۇرەگىڭىز شىداماسا, وندا تاڭداۋ وزىڭدە دەمەكپىز. ايتپەسە ۇيلەنۋ ءۇشىن ۇيلەنىپ, قالاماسا اجىراسىپ كەتۋدىڭ وزىندىك اۋىرتپالىعى بارىن ەسكە سالماقپىز.
