قازىر ۇلكەندەرمەن بىرگە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر دە تاۋلىگىنە كەم دەگەندە 4-5 ساعات الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اقپاراتتى تۇتىنادى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ادامزاتقا زور مۇمكىندىكتەرمەن قاتار قاۋىپ-قاتەرلەردى دە كوبەيتتى. جاقىندا امەريكالىق عالىمدار گادجەتكە تاۋەلدىلىك تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, كۇن سايىن الەۋجەلىدەن 2 ساعات بەينەماتەريال كورەتىن 3 جاسقا تولماعان بالالاردىڭ سويلەۋگە دەگەن قابىلەتىنىڭ تەز ناشارلاعانىن جاريا ەتتى. ياعني, 3 جاسقا دەيىنگى بالاعا مۇلدەم سمارتفون بەرمەۋ كەرەك. قىتايدا قازىر 8 جاسقا تولماعان بالالارعا ينتەرنەتتى كۇنىنە 40 مينۋت قانا قاراۋعا رۇقسات ەتەتىن زاڭ جوباسى قىزۋ تالقىلانۋدا. دەمەك, بالاعا الەۋجەلىنىڭ پايداسىمەن قاتار زيانى, قاۋپى ارتىپ وتىر دەگەن ءسوز. ەندى وسى ماسەلەگە تالداۋ جاسايىق.
زياندى كونتەنتتەن قاۋىپ كوبەيدى
قازاقستانداعى بالالاردىڭ 15 پايىزدان استامى كۇندەلىكتى ينتەرنەتتەگى زياندى اقپاراتپەن بەتپە-بەت كەلەدى. بيىل ناۋرىزدا وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ يۋنيسەف-پەن بىرلەسىپ جۇرگىزگەن «Kazakhstan Kids Online» اتتى الەۋمەتتىك زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەلەرىن جاريالاعان ماماندار وسىنداي تۇجىرىمعا كەلگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە بالالاردىڭ 11,7 پايىزىنىڭ مىنەز-قۇلقى بۇزىلىپ, پسيحيكالىق تۇرعىدان زيان شەگەدى. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە ۇڭىلەتىن بولساق, قازىرگى كەزدە كيبەربۋللينگكە ۇشىراعان بالالاردىڭ (52,1 پايىزى) ول تۋرالى جان بالاسىنا ءتىس جارمايتىنى انىقتالىپ وتىر. قازاقستاندىق اتا-انالاردىڭ 17,6 پايىزى عانا جاھانتوردا تارالاتىن تىيىم سالىنعان كونتەنت پەن زياندى اقپاراتتى ءسۇزۋ قۇرالدارىن پايدالانادى. الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە, قازاقستانداعى بالالاردىڭ 5 پايىزى (!) 3-4 جاسىنا دەيىن جاھانتورداعى اقپاراتتى تۇتىنادى. ال 9-دان 10-جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ 60 پايىزى, 11 جاستان 12-گە دەيىنگى بالالاردىڭ 66 پايىزى الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ءوز اككاۋنتىن اشىپ, ويىن وينايتىن پلاتفورمالاردى بەلسەندى پايدالانادى.
الەۋمەتتىك جەلى جاۋىزدىق تەرەزەسى مە؟
وتكەندە الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاراعان بەينەجازبادان بالاباقشاداعى كىشكەنتاي بالالاردىڭ, سونىڭ ىشىندە ءبىر قاتىگەز بالانىڭ ءوز توبىنداعى ءبىر بالانى جەرگە جىعىپ سالىپ, اياۋسىز تەپكىلەگەنىن كوردىك. باسى جارىلىپ, ميى شايقالعان بالانىڭ اكە-شەشەسى پوليتسياعا ارىز جازعان سوڭ, انا سوتقار بالانىڭ اكە-شەشەسىنە سوگىس بەرىپ قانا جازالادى. مەكتەپتەگى وقۋشىلار ەكى كۇننىڭ بىرىندە بىرەۋدى سابايدى, يا بولماسا قۇرداسىن نە مۇعالىمدى پىشاقتايدى. پاۆلودارداعى جانتۇرشىگەرلىك وقيعا وسىعان دالەل. اقتاۋداعى سوڭعى قوڭىراۋ سالتاناتىنداعى قىپ-قىزىل توبەلەستى دە باق, الەۋمەتتىك جەلىلەر جارىسا جازىپ, جامانشىلىقتى جالپاق جۇرتقا جەتكىزدى.
ۇلكەندەرمەن بىرگە مۇنداي ماسقارانى بالالار دا كورىپ وتىر. پسيحولوگ-مامانداردىڭ ايتۋىنشا, ءوزىنىڭ جاسىنا ساي كەلمەيتىن اقپاراتقا قولجەتىمدىلىك بالانىڭ پسيحيكاسىن بۇزادى, مورالدىق نورمالار مەن شىنايى ءومىردى ءتۇسىنۋىن بۇرمالاپ جەتكىزەدى. زورلىق-زومبىلىق, جاۋىزدىق پەن حايۋاندىق كورىنىستەر ءار بالانىڭ ءوزى مەن جاقىندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ۋايىمعا سالىپ, دەپرەسسياعا, سەنىمسىزدىككە, الەۋمەتتىك فوبيالارعا دەگەن ۇرەيىن ۇلعايتا تۇسەدى. ولاي بولسا, جاۋىزدىق پەن زورلىقتى ناسيحاتتايتىن مۇنداي اقپاراتتاردى تاراتۋعا زاڭ جۇزىندە تىيىم سالۋىمىز كەرەك.
Datareportal حالىقارالىق تسيفرلىق قىزمەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا قازاقستانداعى الەۋمەتتىك جەلىلەردى تۇتىنۋشىلاردىڭ سانى بيىل 3,7 ملن ادامعا كوبەيگەن. ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ 71,5 پايىزى الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى پايدالانادى. سونىڭ ىشىندە, وتكەن جىلى TikTok-تى پايدالانۋشىلار سانى 3,7 ملن ادامعا (35 پايىزعا), Instagram-دى پايدالانۋشىلار سانى 1,7 ملن ادامعا (16 پايىز), Facebook-ءتى پايدالانۋشىلار سانى 400 مىڭ ادامعا (18 پايىز) ءوسىپتى. وسى جەردە بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە كوپتەگەن كەمشىلىكتەرگە جول بەرىپ وتىرمىز. مۇنى پروكۋرورلار مەن دەپۋتاتتار اشىق مويىنداپ, ءوز وي-پىكىرلەرىن قوعامعا ەستىرتىپ جۇرگەنىنە كۋامىز.
قورعانسىز بالا – قوعامنىڭ قايعىسى
استانا قالاسى پروكۋرورىنىڭ كامەلەت جاسقا تولماعاندار جونىندەگى اعا كومەكشىسى ايگەرىم ومىرزاقوۆا كەيبىر مەكتەپ باسشىلارى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان بالالاردى انىقتاي الماي, ماسەلەنى جاسىرۋمەن الەكتەنەتىنىن ايتادى.
«قازىر مەكتەپ بالاعا ەڭ قاۋىپسىز جەر بولۋى كەرەك. الايدا پروكۋرورلار بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىنداعى كوپتەگەن كەمشىلىكتەردىڭ بارىن انىقتادى. قىلمىستىڭ الدىن الۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەندىكتەن يا بولماسا ءالسىز جۇرگىزىلگەننەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قىلمىس, سۋيتسيد وقيعالارى ازايماي وتىر. مىسالى, بيىل استانادا بالالار اراسىندا جىنىستىق سيپاتتاعى قىلمىس ءورشىپ كەتتى. 24 بالاعا قاتىستى جىنىستىق زورلىق جاسالعانى انىقتالدى. بىلتىر 83 بالا سۋيتسيد جاسادى, سونىڭ ىشىنەن 12 بالانىڭ ءومىرىن اراشالاپ قالا المادىق. بيىل دا ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ وقيعالارى تىركەلدى. بۇل – ءبىر عانا وتباسىنىڭ قايعىسى ەمەس, كۇللى قوعامنىڭ قاسىرەتى» دەيدى ا.ومىرزاقوۆا.
ول قازىر بالالاردىڭ ومىردە فيزيكالىق تۇرعىدان دا, ەموتسيونالدىق تۇرعىدان دا قورعانسىز قالعانىن اشىق ايتتى.
«مەكتەپتەردە بالانىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىنا نازار اۋدارمايمىز. مەكتەپ پسيحولوگى تىعىرىققا تىرەلگەن, جانى كۇيزەلگەن بالانى انىقتاي المايدى. كوپ جاعدايدا سىنىپ جەتەكشىسى مەن ديرەكتوردىڭ تاربيە جۇمىسى جونىندەگى ورىنباسارى جەتكىلىكتى دارەجەدە جۇمىس جۇرگىزبەيدى. بۇدان بولەك, مەكتەپ اكىمشىلىكتەرى وسىنداي ماسەلە تۋىنداسا, ونى جاسىرىپ-جابۋمەن الەك بولادى» دەيدى ول.
جازالاۋ ەمەس, بولدىرماۋ تيىمدىرەك
ءماجىلىس دەپۋتاتى ۇلاسبەك سادىبەكوۆ بالالارعا قاتىستى زاڭسىزدىققا جازا تاعايىنداعاننان, ونىڭ الدىن العان تيىمدىرەك دەگەن پىكىردە.
«وكىنىشكە قاراي, مۇنداي كەلەڭسىز جايتتار ادامزاتپەن بىرگە «ءومىر ءسۇرىپ» كەلە جاتىر. بۇل تۇرعىدا, بۇلدىرشىندەر پسيحولوگياسىنىڭ بۇزىلۋىنا اتا-انانىڭ دۇرىس تاربيە بەرمەۋى, كوڭىل بولمەۋى, كوكورىم بالانىڭ سمارتفون نەمەسە تەلەديداردان سۇزگىدەن وتپەگەن دۇنيەلەردى كورۋى, وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق سىندى فاكتورلار اسەر ەتەدى. البەتتە, ءاربىر كىنالى ادام ءتيىستى جازاسىن الۋى شارت. ايتپەسە, ورىنسىز جاسالعان جەڭىلدىك وزگەلەردىڭ نەمقۇرايدى قاراۋىنا سوقتىرۋى ىقتيمال. دەگەنمەن, زاڭسىزدىققا جازا تاعايىنداعاننان, ونىڭ الدىن العان تيىمدىرەك» دەيدى ول.
حالىق قالاۋلىسى قازىر بالالار وزىنە قاجەتتى دۇنيەنى الەۋمەتتىك جەلىدەن الاتىنىن ايتادى.
«بۇگىنگى جاستاردى تەلەفون تاربيەلەپ جاتىر. الەۋمەتتىك جەلىمەن ازىقتانىپ جاتقاندار كوپ. بۇل ماسەلەنى ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى دا: «تەك اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ پايدالى جاعىن الىپ, زياندى جاعىنان ساق بولعان ءجون. اشىعىن ايتساق, ينتەرنەتتى تالعامسىز پايدالانۋ بالا تاربيەسىنە تەرىس ىقپال ەتىپ جاتىر. بۇل – وكىنىشكە قاراي, اقيقات. بالالار تۇگىلى, اتا-انالار دا الەۋمەتتىك جەلىدەگى ماعىناسىز كونتەنتكە تىم اۋەس» دەپ اتاپ ايتتى. قازىرگى زاماننىڭ شىندىعى وسى. ۇيدە «ءاي» دەيتىن اجە, «قوي» دەيتىن قوجا بولماعاندىقتان, بالالاردىڭ ينتەرنەتتەن قولى بوسامايدى. وزىنە كەرەك دۇنيەنى الەۋمەتتىك جەلىدەن الۋدا. ۇلكەندىك جاساپ, اقىل ايتىپ, كەڭەس بەرەتىن اكە مەن شەشە دە تەلەفونعا تەلمىرىپ كەتكەن. وسىنىڭ سالدارىنان بۇگىنگى كۇنى جاستار مەن بۇلدىرشىندەر اراسىندا دۇرىس سويلەي المايتىن, ويىن جەتكىزە المايتىن اۋرۋلار ءتۇرى كوبەيدى. ءبىز بۇل ۇردىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن جاستاردى كىتاپ وقۋعا باۋلۋىمىز كەرەك. سوندا ساناسى ءوسىپ, ءبىلىمى جەتىلەدى» دەيدى ۇ.سادىبەكوۆ.
TikTok-تىڭ تەرىس اسەرى قانداي؟
قازىر ەلىمىزدەگى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 9 پايىزى بۋللينگتەن زارداپ شەگەدى. الەۋمەتتانۋشى-مامانداردىڭ ايتۋىنشا, ءاربىر 13-ءشى ءجاسوسپىرىم توبەلەسكە قاتىسادى. ۇلداردىڭ 12 پايىزى جانە قىزداردىڭ 4 پايىزى سىنىپتاسىن نە وزگە وقۋشىلاردى ۇرىپ-سوعۋعا ۇنەمى دايىن تۇرادى ەكەن. قازاقتا «بالا كورگەنىن ىستەيدى» دەگەن ءسوز بار. الەۋمەتتىك جەلىدەن كورگەن جاۋىزدىقتى ومىردە قايتالاعىسى كەلەتىن جاسوسپىرىمدەردىڭ سانى ارتۋدا. بارىنە سەبەپ – الىمجەتتىك پەن جابايىلىقتى ناسيحاتتايتىن الەۋمەتتىك جەلىلەر. پارلامەنت دەپۋتاتتارى بۇل ماسەلەگە بىرنەشە رەت ءۇن قوسىپ, ۇكىمەتكە ۇسىنىستارىن ايتتى.
سەنات دەپۋتاتى الىشەر ساتىبالديەۆ قىتايلىق TikTok-قا «ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا جات» جانە «ادامدىق قاسيەتتەردىڭ جوعالۋىنا سەبەپ بولاتىن ماتەريال» دەگەن تەتىكتەر قوسۋدى تالاپ ەتتى. «اقتوبە وبلىسىنىڭ 28 جاستاعى تۇرعىنىنىڭ 8-11 جاس ارالىعىنداعى ەتەگىن جيناپ ۇلگەرمەگەن جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ جالاڭاش سۋرەتتەرىن پورنوگرافيالىق سايتتا ساۋدالاعانى ءۇشىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى جانە ازاماتتار تاراپىنان ءوتىنىش-شاعىمداردىڭ كوپ ءتۇسۋى, بۇل سالادا باقىلاۋدىڭ السىزدىگىن مەڭزەيدى. TikTok جەلىسىندە «مەنىڭ ءوتىنىشىمدى ورىنداساڭ 10 مىڭ تەڭگە بەرەمىن» دەپ جازبالار قالدىرىپ, جەتكىنشەكتەردى ارباۋىنا تۇسىرگەن قاسكوي 700 مىڭ تەڭگە ءۇشىن 48 جالاڭاش سۋرەت پەن 9 پورنوگرافيالىق مازمۇنداعى ۆيدەولاردى جيناپ, جاريالاپ ۇلگەرگەن. بۇل جاعداي ورىمدەي جاستارىمىزدىڭ عالامتورداعى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرعانىمىزدىڭ ايقىن كورىنىسى» دەدى دەپۋتات ۇكىمەت باسشىسى ولجاس بەكتەنوۆتىڭ اتىنا جولداعان ساۋالىندا.
حالىق قالاۋلىسى بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتكە جات كونتەنتى كوپ نەگىزىنەن قىتايلىق TikTok پلاتفورماسىن قولدانۋعا اۋەستىگىن قاداپ ايتتى.
«ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا بۇل جەلىنى قولدانۋشىلاردىڭ 75 پايىزعا جۋىعى 13-24 جاس اراسىنداعى جاستاردى قۇرايدى. ءتىپتى 4-5 جاس ارالىعىنداعى بالالاردىڭ ءوزى كۇندە 75 مينۋت ۋاقىتىن سوندا وتكىزەتىنىن زەرتتەۋلەر كورسەتتى. TikTok-تىڭ اۋقىمى كەڭەيگەن سايىن قازاقستاندا دەگراداتسياعا ۇشىراعان وسكەلەڭ ۇرپاق سانىنىڭ كۇرت ارتقانىمەن تىكەلەي بايلانىستى. وزگەگە دەگەن وشپەندىلىك, قاتىگەز مىنەز-قۇلىق كورسەتەتىن, ەموتسياسى جۇتاڭ جاستار كوبەيدى. اسىرەسە TikTok-تاعى تىكەلەي ترانسلياتسيالار, ستريمدەر كەزىندەگى ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە جات كونتەنتتەر ۋايىم تۋعىزۋدا. ستريمدەردەگى ايەلدەر كيىمىن كيگەن ەرلەر, ەركەكتىڭ قىلىعىن جاساعان قىز-كەلىنشەكتەر, بەتىن «زەلەنكامەن» بوياعان, شاشىن قيعان, بەت-الپەتىنە ۇياتسىز سوزدەر جازعان ءبىر سوزبەن ايتساق, قۇبىجىق كەيىپكە ەنگەن «جۇلدىزدار» جاستاردىڭ كوزايىمىنا اينالۋدا. جاس ۇرپاق ساۋاتسىز پىكىر جازىپ, بەيادەپ سويلەۋگە داعدىلانىپ بارادى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى ارازداسۋ جەلىدەن تىسقا شىعىپ, قانتوگىسكە دەيىن جالعاسۋدا. ماسى بار, راسى بار, ۇلتارالىق الاۋىزدىق تۋدىراتىن سوزدەر ايتىپ, تىلىنە ەرىك بەرگەندەردىڭ, ولاردى تاۋىپ جازالاۋعا ۇگىتتەگەندەردىڭ بەينەجازبالارى ءجيى-ءجيى كەزدەسۋدە. تىكەلەي ەفيردە قۇمار ويىندارى ەركىن ۇيىمداستىرىلۋدا. نيقاب, بۇرقاعا تۇمشالانعاندار دا قالىڭ اۋديتورياعا ەركىن ءدارىس بەرىپ وتىر. جات ءدىني اعىمدارعا ۇگىتتەپ, ءىلىم بەرەتىن پاراقشالار سامساپ تۇر. وسىندايدا «سوقىر سوقىردى جەتەكتەسە ەكەۋى دە ورعا قۇلايدى» دەگەن حالىق دانالىعى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى» دەدى دەپۋتات.
ول باتىس ەلدەرى TikTok سيندرومىنىڭ تەرىس اسەرىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقانىن, قازاقستاندا دا سونداي شەكتەۋلەر ەنگىزۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى.
«ەۋروپانىڭ كوپ ەلدەرىندە TikTok-تى تۇتىنۋشىلار قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى تەكسەرىستەر جۇرگىزىلگەنى دالەل. سونىڭ ناتيجەسىندە بالالاردى زياندى اقپاراتتان قورعاۋ تەتىكتەرىنىڭ ىستەمەيتىنى انىقتالىپ, ەۋرووداق تاراپىنان TikTok-قا قاتىستى 368 ميلليون ەۋرو سوماسىندا ايىپپۇل سالىندى. بۇل TikTok-قا قاتىستى جالعىز شارا ەمەس. كامەلەتكە تولماعانداردىڭ مالىمەتتەرىن ساقتاۋداعى جانە وزگە دە ولقىلىقتارى ءۇشىن TikTok اقش-قا 5 ملن دوللار, نيدەرلاندىعا 750 مىڭ ەۆرو, ۇلىبريتانياعا 15 ملن ەۆرو كولەمىندە ايىپپۇل تولەگەن. كورشىلەرىمىز رەسەي مەن وزبەكستان ءوز اۋماعىندا TikTok-تى تولىق بۇعاتتادى» دەي كەلە, ناقتى ۇسىنىستارىن جەتكىزدى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرلان سايروۆ «TikTok-قا شەكتەۋ قويايىق!» اتتى دەپۋتاتتىق ساۋالىندا (گازەتتىڭ №48 سانى, 23 ءساۋىر 2024 جىل) ۇتىمدى, وتكىر ۇسىنىستار ايتتى.
P.S: ءساۋىر ايىندا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالاەۆا TikTok-تى بۇعاتتاۋ تۋرالى ماسەلە قاراستىرىلىپ جاتقانىن مالىمدەدى. ال TikTok-تىڭ وكىلدەرى ءمينيستردىڭ مالىمدەمەسىنە «تاڭ قالۋمەن» جاۋاپ بەردى. ءبىر الەۋمەتتىك جەلىنى بۇعاتتاساق, ەكىنشى ءبىر جەلىنى اشىپ الاتىنى انىق. ويتكەنى, ول – ادامداردىڭ تابىس تاباتىن, «ءومىر سۇرەتىن» جەرى. ەڭ باستىسى, بالانى زياندى اقپاراتتان قورعايمىز دەسەك, ءار اتا-انا شىنايى كوڭىل ءبولىپ, بوس ۋاقىتىن باقىلاپ, دۇرىس تاربيە الۋىنا ىقپال ەتۋى كەرەك.
