مەكتەپكە دەيىنگى كەزەڭدەگى تاربيە – بالا ومىرىندەگى ماڭىزدى كەزەڭ. بالاباقشا بالالاردىڭ جان-جاقتى دامۋىنا قامقورلىق جاسايدى, ءار بالانىڭ پسيحولوگيالىق-فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىگى ەسكەرىلەدى. ءبىز وسى رەتتە استاناداعى پرەزيدەنتتىك ءىس باسقارماسى مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ «قارلىعاش» بالاباقشاسىنىڭ جوعارى ساناتتى پەداگوگ-پسيحولوگى ايمان تولەگەنمەن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارمەن پسيحولوگ مامان اتقاراتىن جۇمىس بارىسى تۋرالى سويلەستىك.
كەيىپكەرىمىز – بۇل سالادا 25 جىلدان استام تاجىريبەسى بار بىلىكتى مامان. ايمان ورالبايقىزى – عىلىمي-ادىستەمەلىك جۇمىستاردىڭ اۆتورى, تالىمگەر, قازاقستاننىڭ پەداگوگتەر قوعامى ۇيىمداستىرعان «ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى-2023» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنىڭ «ۇزدىك پەداگوگ-پسيحولوگ» نوميناتسياسىنىڭ يەگەرى.
– ايمان ورالبايقىزى, بالاباقشادا پەداگوگ-پسيحولوگتىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن بىلەمىز, وسى رەتتە ماماننىڭ ماقساتى مەن ءرولىن قالاي باعامدار ەدىڭىز؟
– پەداگوگ-پسيحولوگ مامانىنىڭ ماقساتى – ءبىلىم بەرۋ سالاسىن دامىتۋ ۇدەرىسىندە ولاردىڭ جەكە ءبىلىم بەرۋ ناتيجەلەرىنە جەتۋىنە پسيحولوگيالىق جاعداي جاساۋ نەگىزىندە بالالاردىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋ جانە نىعايتۋ. پسيحولوگ ماماندىعىن تاڭداعان ادام ەڭ الدىمەن تۇراقتىلىق, بىرىزدىلىك, تالاپشىلدىق, جاۋاپكەرشىلىك, ۇقىپتىلىق, ۇتىمدىلىق قاسيەتتەرىن بويىنا دارىتۋى قاجەت. مەن, مىسالى, جۇمىس بارىسىندا بارلىق جاس ەرەكشەلىك توپتارىنداعى بالالارمەن جۇمىس ىستەيمىن. اتا-انالارمەن جۇمىسقا ۇلكەن كوڭىل بولىنەدى, سەبەبى ۋاقىتىلى كەڭەس بەرۋ بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا سەپتىك ەتىپ, پسيحيكالىق دامۋىنداعى اۋىتقۋلاردىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى.
– مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەدە پەداگوگ-پسيحولوگ مامانى قانداي ءادىس تاسىلدەردى نەمەسە نۇسقاۋلاردى كەنىڭەن قولدانادى؟
– پسيحولوگ ماماندىعى – شىعارماشىلىق پەن ىزدەنىسكە تولى ماماندىق. قازىرگى تاڭدا پسيحولوگ بولىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەت نەمەسە ينستيتۋت ءبىلىمى از بولادى. قوسىمشا جۇمىسىڭنان بولەك, ۇنەمى جاڭا وزگەرىستەرگە سايكەس ءبىلىم الىپ وتىرۋ كەرەك.
ءوز جۇمىسىمدا مەن ارت-تەراپيا, سەنسورلى كىرىكتىرۋ, نەيروپسيحولوگيا ادىستەرىن, مونتەسسوري, اۆا-تەراپياسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن پايدالانامىن. بۇل ادىستەردىڭ اسەرىنەن بالا بويىنداعى قورقىنىش, سەنىمسىزدىك كەتىپ, جانىنداعى جولداستارىنا, وزىنە سەنىمدىلىك پايدا بولىپ, شىعارماشىلىق جاعىنان اشىلىپ, جاعىمسىز ەموتسيالاردان ارىلىپ, ءوز مىنەز-قۇلقىندا جاقسى داعدىلار قالىپتاسا باستايدى. تۇزەتۋ-دامىتۋ جۇمىستارى توپتىق, شاعىن توپتىق جانە جەكە تۇردە جۇرگىزىلەدى. مەن بالالارمەن جۇمىس بارىسىندا تانىمدىق, شىعارماشىلىق ويىن سيپاتىنداعى كورنەكى ادىستەر, نەيروپسيحولوگيالىق ءتاسىلدى, ينتەراكتيۆتى تەحنولوگيالار, ارت-تەراپيا, اۆا-تەراپيا ەلەمەنتتەرىن قولدانا وتىرىپ, جاس جەتكىنشەككە اسەر ەتۋدى ويلاستىرامىن.
– بالانىڭ بالاباقشاعا بەيىمدەلۋ ءۇردىسى قانداي؟ بالاعا بۇل جونىنەن قالاي كومەكتەسۋگە بولادى؟
– بالانى بالاباقشاعا بەيىمدەۋ كەزىندە اتا-انانىڭ بالاباقشا ماماندارىنا جانە بالاسى باراتىن توپتىڭ تاربيەشىلەرىنە دەگەن ۇلكەن سەنىمى بولۋ شارت.
بالانى بالاباقشاعا بەيىمدەۋ – بۇل ونى ءومىردىڭ جاڭا جاعدايلارىنا, بەلگىسىز كەڭىستىككە, كۇن رەجيمىنە, تاماقتانۋ رەجيمىنە, سونداي-اق جاڭا الەۋمەتتىك ورتاعا جانە جاڭا قاتىناستارعا (تۇلعاارالىق جانە ۇجىمدىق) دايىنداۋ ەكەنى تۇسىنىكتى. جاڭا جاعدايعا بالا قالاي ۇيرەنەدى؟ وكىنىشكە قاراي, بالاباقشاعا بەيىمدەلۋ كوبىنەسە قيىن جانە اۋىر وتەدى. بالا تاماق ىشپەيدى, ۇيىقتامايدى, بالالارمەن جانە ۇلكەن ادامدارمەن ارالاسۋدان باس تارتادى دا, قورشاعان ورتاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى تومەندەيدى, ويىنشىقتارمەن وينامايدى.
بالانى بالاباقشاعا جاعىمدى جاعىنان قالىپتاسىپ, بەيىمدەۋ ءۇشىن مامان رەتىندە اتا-انالارعا مىنا كەڭەستەردى ۇسىنار ەدىك.
بالاعا ءوزىڭىزدىڭ الاڭداۋشىلىعىڭىزدى كورسەتپەڭىز. بالانى بالاباقشاعا بارۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ويلاۋعا الدىن الا دايىنداۋ كەرەك ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. شەشىمىڭىز تۋرالى قۋانىشپەن حابارلاڭىز, ءسىز ونى وتە ماقتان تۇتاسىز جانە ول بالاباقشاعا بارا الاتىنداي ۇلكەن بالا بولعانىن ايتىڭىز. بۇل وقيعادان ۇلكەن ماسەلە جاساماڭىز, كۇن سايىن ونىڭ بالاباقشادا بولاتىن ومىرىندەگى وزگەرىس تۋرالى سۇراي بەرسەڭىز, ونى مازاسىزداندىرىپ, كۇدىگىن كۇشەيتىپ الۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. ەڭ باستىسى, بالانىڭ كۇن تارتىبىنە نازار اۋدارىڭىز!
ۇيدە دە ۇيقىدان تۇرعىزۋ, تاماقتانۋ, ۇيىقتاۋ, سەرۋەندەۋ بالاباقشاداعى كۇن ءتارتىبى رەجيمىنە سايكەس كەلۋى كەرەك. بالاعا ءوزىن-ءوزى كۇتۋدىڭ نەگىزگى داعدىلارىن الدىن الا ۇيرەتۋگە تىرىسۋ وتە ماڭىزدى. بالاڭىز بالاباقشاعا كەلگەندە, وزدىگىنەن تاماق ءىشىپ, كيىنىپ, اياق كيىم كيىپ, قاراپايىم گيگيەنالىق پروتسەدۋرالاردى ورىنداي السا, بالاعا ورتاعا بەيىمدەلۋ وڭايىراق بولادى.
بالاڭىزدىڭ اس ءمازىرىن مۇمكىندىگىنشە بالاباقشاداعىداي سايكەستەندىرىڭىز. بالالاردىڭ بالاباقشاعا بارعىسى كەلمەيتىن سەبەبىنىڭ ءبىرى – تاماقتانۋ. ەگەر ونىڭ كەي تاعامدارعا اللەرگياسى بولسا, ەسكەرتۋدى ۇمىتپاڭىز. بالاباقشاعا بەرمەس بۇرىن دا بالانى باسقا بالالارمەن جانە ەرەسەكتەرمەن سويلەسۋگە دايىنداۋ ماڭىزدى. ونىمەن بىرگە ويىن الاڭدارىنا بارىڭىز, ۇيگە شاقىرىڭىز جانە بالالارى بار ادامدارعا قوناققا بارىڭىز, بالالاردى قۇرداستارىمەن ويناۋعا ۇيرەتىڭىز. ءبىرىنشى كۇنى سابىرلى بولۋعا تىرىسىڭىز, سەبەبى بالالار اتا-انانىڭ قوبالجۋىن جاقسى سەزىنەدى. بالانىڭ بالاباقشاعا بەيىمدەلۋ كەزەڭى اتا-اناعا دا ۇلكەن قوبالجۋ اكەلەتىنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. كەي ساتتەردە ولار بالادان دا ارتىق كۇيزەلەدى. سوندىقتان وتباسى مۇشەلەرى ءوز سەزىمدەرىن باقىلاپ, نەگىزىن ءتۇسىنىپ وتىرۋى قاجەت.
بالاباقشاداعى بالانىڭ بەيىمدەلۋى ءارتۇرلى, كەيبىر بالالار 1-2 اپتا تۇسكى اسقا دەيىن قالادى, كەيبىرى 2-3 اپتاداي ۇيىقتاۋعا قالىپ جۇرەدى, ال ورتاعا وڭاي بەيىمدەلگەن بالالار 3-4 اپتاداي تولىق كۇنگە قالادى. بالانىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى بۇكىل پروتسەسس تەزدەتىلىپ نەمەسە باياۋ ءجۇرۋى مۇمكىن.
بالاباقشاعا بالانى اپارىپ تاستاردا تەز قوشتاسىپ كەتىپ قالۋعا تىرىسۋ قاجەت. بالانى ءسۇيىپ, قۇشاقتاپ, كەشكە كەلەتىنىڭىزدى ايتىپ, قولىڭىزدى بۇلعاپ كەتىپ قالعانىڭىز ءجون. بالانى قالدىراردا كەلەردەگى ناقتى ۋاقىتتى اتاڭىز جانە كەز كەلگەن جاعدايدا كەشىكپەۋگە تىرىسىڭىز.
– بالالاردىڭ پسيحولوگيالىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن اتا-اناعا قانداي كەڭەس بەرەسىز؟
– پسيحولوگيالىق تۇرعىدان سالاۋاتتى ادام – ول, ەڭ الدىمەن, اقكوڭىل جانە اشىق, شىعارماشىل, ءوزىن جانە قورشاعان ورتانى تەك سانامەن عانا ەمەس, سەزىممەن, ينتۋيتسيامەن تانيتىن ادام. ول ءوزىن جاقسى تۇسىنەدى جانە اينالاسىنداعى ادامداردىڭ بىرەگەيلىگى مەن قۇندىلىعىن مويىندايدى.
پسيحولوگيالىق سالاۋاتتىلىق ادامنىڭ ءومىر بويىندا قالىپتاسادى. ارينە, ءومىر بارىسىندا ول وزگەرىپ تۇرادى جانە بالانى قامقورلىققا الىپ وتىرعان ەرەسەكتەردىڭ مىندەتى – سول پسيحولوگيالىق دەنساۋلىقتىڭ ساقتالۋىن جانە نىعايتىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
بالانىڭ پسيحولوگيالىق دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن وتباسىندا بالانىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە, دەنساۋلىعىنا قامقورلىق جاساۋ, نىعايتۋ, بەكىتۋ, تازالىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ, ەڭبەكسۇيگىشتىككە, ەڭبەكتى قاجەتسىنۋگە باۋلۋ, بالانىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن ءماندى ۇيىمداستىرۋ تۇرمىستاعى, ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ەڭبەككە قۇلشىنىسىن ارتتىرۋ, وزىنە-ءوزى قىزمەت ەتۋ داعدىلارىنا ۇيرەتۋ ماڭىزدى. بالانى تارتىپكە, ۇقىپتىلىققا, جاۋاپكەرشىلىككە, ويشىل بولۋعا, سەرگەكتىك پەن ەستى ارەكەتتەرگە باۋلۋ – كۇن ءتارتىبىندەگى ماسەلە.
