جاقىندا استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ كەزەكتەن تىس سەسسياسىندا ەلوردانىڭ 2023 جىلعا ارنالعان بيۋدجەتىنىڭ اتقارىلۋى تۋرالى بۇعان جاۋاپتى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ ەسەبى تىڭدالدى. بۇل جونىندە وتىرىستا ءتيىستى قورىتىندى جاساعان قالالىق ءماسليحاتتىڭ بيۋدجەت, ەكونوميكا, ونەركاسىپ جانە كاسىپكەرلىك ماسەلەلەرى جونىندەگى تۇراقتى كوميسسياسىنىڭ توراعاسى كەندەباي ادامبەكپەن سۇحباتتاستىق.
– كەندەباي سارىبايۇلى, قالانىڭ بىلتىرعى بيۋدجەتىنىڭ ورىندالۋىنا قاتىستى ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتەتىن كوميسسيا قانداي قورىتىندى شىعاردى؟ جالپى بۇعان بەرگەن باعالارىڭىز قانداي؟
– استانا قالاسىنىڭ 2023 جىلعا ارنالعان بيۋدجەتىن ورىنداۋ كورسەتكىشى 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا جاقسارىپ, 99,5 پايىزعا جەتكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. الدىڭعى جىلى بۇل كورسەتكىش 98,3 پايىز بولعان ەدى. استانا قالاسىن دامىتۋ جوسپارىنداعى 106 نىسانالى ينديكاتوردىڭ 71-ءى نەمەسە 67 پايىزى ورىندالدى.
جالپى ونەركاسىپ كولەمىنىڭ تومەندەۋى, سىرتقى ينۆەستيتسيالاردىڭ ماردىمسىز ۇلەسى, ينفلياتسيانىڭ جوعارى دەڭگەيى, ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ باسەڭدەۋى سياقتى ەكونوميكالىق فاكتورلارعا قاراماستان, 2023 جىلعى بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى وڭ ناتيجە كورسەتتى. بيۋدجەتتىڭ ەداۋىر بولىگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە, قالانى اباتتاندىرۋعا, ەنەرگەتيكالىق, كوممۋنالدىق, كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا جانە ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالدى. بۇعان قوسا, بيۋدجەتتىڭ نەگىزگى قاراجاتى قالانى دامىتۋ جوسپارىنىڭ ءىس-شارالارىن, ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ارنالدى. بۇل ەلوردا ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋى مەن باسەكەگە قابىلەتىن قامتاماسىز ەتۋگە ىقپال ەتتى. ەلوردانىڭ بيۋدجەتتىك باعدارلامالارى اكىمشىلەرىنىڭ قىزمەتى, تۇتاستاي العاندا, قالانى دامىتۋ جوسپارىنا سايكەس جۇزەگە استى.
– بيۋدجەتتى ورىنداۋدا قانداي جۇيەلى ماسەلەلەر بار؟
– بيۋدجەتتى اتقارۋدا بۇرىن ورىن العان كەيبىر ماسەلەلەر جىلدان-جىلعا تۇزەلمەي كەلە جاتىر. ماسەلەن, اتقارۋشى ورگانداردا اكىمشىلەندىرۋ مەن ۆەدومستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى ءالى بار. سونىڭ سالدارىنان بيۋدجەتتىك ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى جانە اكىمشىلەردىڭ اعىمداعى شىعىسىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا كىدىرىس, بيۋدجەت قاراجاتىن قايتارۋ, كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور شوتتارىنداعى قالدىقتار سياقتى جۇيەلى كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلەدى. 2023 جىلى قالا بيۋدجەتىنىڭ شىعىس بولىگى 5 رەت ناقتىلانىپ, 18 رەت تۇزەتىلدى. بۇل بيۋدجەتتىڭ كىرىسى مەن شىعىسىن ءتيىمسىز جوسپارلاۋدى كورسەتەدى. ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ بەكىتىلگەن تىزىمىنە بىرنەشە رەت وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ ەنگىزىلدى. تىزىمگە بيۋدجەتتى بەكىتۋ كەزىندە قارجى كوزدەلمەگەن جوبالار ەنگەن. ال بيۋدجەتتى ناقتىلاۋ كەزىندە ولاردى ىسكە اسىرۋعا قاراجات بولىنگەن. بۇل تيىمدىلىگى تومەن جانە دايەكتى ەمەس جوسپارلاۋدى كورسەتەدى.
– بىلتىرعى بيۋدجەت قارجىسىن قانداي مەملەكەتتىك مەكەمەلەر يگەرمەگەن؟
– بيۋدجەت قارجىسىن يگەرمەۋدە ەڭ كوپ قارجى وتكەن جىلدارداعىداي وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق, قۇرىلىس, كولىك جانە جول-كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ باسقارمالارىنىڭ ۇلەسىندە. دەبيتورلىق بەرەشەك 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 60 پايىزعا ءوستى. وتكەن جىلدارداعى قارىز 28 پايىزدى قۇرايدى.
بيۋدجەت قاراجاتىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتىندا بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردىڭ اكىمشىلەرى بيۋدجەتتىك وتىنىمدەرگە ەسەپ ايىرىسۋدىڭ دۇرىستىعىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ماسەلەن, استانا قالاسى بويىنشا تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ تەكسەرىسى مەكتەپكە دەيىنگى جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋدىڭ تيىمدىلىگىنە نازار اۋداردى. استانا اۋداندارى اكىمدەرىنىڭ اپپاراتتارىنا بولىنگەن بيۋدجەت قاراجاتىن پايدالانۋعا قاتىستى جۇرگىزگەن مەملەكەتتىك ءاۋديتى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ نورماتيۆتىك جان باسىنا شاققانداعى قارجىلاندىرۋدى ەسەپتەۋ كەزىندە وقۋشى ورىندارىنىڭ سانى قايتالاناتىنىن, زاڭدى تۇلعا رەتىندە ەسەپتەلمەيتىن وبەكتىلەردى ۇستاۋعا بيۋدجەت قارجىسى, جەكەلەگەن لاۋازىمدار قاجەتسىز جوسپارلاناتىنىن, باسقا دا ماسەلەلەردى كورسەتتى. اۋدان اكىمدىكتەرى ءىس جۇزىندە شارۋاشىلىق بويىنشا ەسەپكە الۋدى جۇزەگە اسىرمايدى, بۇل – ەلەۋلى كەمشىلىك. كوگالداندىرۋ شارالارى بەكىتىلگەن جوسپارسىز, جاسىل جەلەكتەردى ورنالاستىرۋ قۇجاتىنسىز, اۋماقتاردى جيناۋ شەكارالارىن بەلگىلەۋسىز باسقا دا كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلىپ جۇرگىزىلەدى. سونداي-اق بيۋدجەتتى ورىنداۋدا كەمشىلىكتەر بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردىڭ باسقا اكىمشىلەرى بويىنشا دا انىقتالدى. مۇنداي جاعداي بيۋدجەت قاراجاتىن پايدالانۋ تيىمدىلىگىنە تەرىس اسەر ەتەدى. قالانى دامىتۋ جوسپارىندا ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتىڭ بولۋى جانە وقۋشى ورىندارىنىڭ تاپشىلىعى بويىنشا پروبلەمالاردى شەشۋگە باعىتتالعان نىسانالى ينديكاتور كوزدەلمەگەن. بۇل – بۇگىنگى تاڭدا قالانىڭ باستى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى.
– بيۋدجەتتى ورىنداۋدى جاقسارتۋ بويىنشا قانداي ۇسىنىستارىڭىز بار؟
– ءبىزدىڭ كوميسسيا تاراپىنان جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانعا جانە بيۋدجەتتىك باعدارلامالار اكىمشىلەرىنە كەلەسى ۇسىنىستار ايتىلدى:
1) جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىن ۇلعايتۋ ەسەبىنەن تۇسىمدەردىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە تاۋەلدىلىگىن تومەندەتۋ;
2) ينۆەستورلاردى تارتۋ ءۇشىن ەلوردانىڭ الەۋەتىن پايدالانا وتىرىپ, جۇمىستى كۇشەيتۋ, سىرتقى ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ جونىندە شارالار قابىلداۋ;
3) بيۋدجەتتىك زاڭناما مەن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى زاڭنامانى ساقتاي وتىرىپ, بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردا كوزدەلگەن ماقساتتارعا قول جەتكىزە وتىرىپ, بيۋدجەتتىك باعدارلامالاردى ساپالى جانە ءتيىمدى ىسكە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندە شارالار قابىلداۋ;
4) شىعىستار بويىنشا بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ ساتىسىندا تىكەلەي كورسەتكىشتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ, تۇپكىلىكتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ قاجەتىن ەسكەرە وتىرىپ, ستراتەگيالىق جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋدىڭ ءوزارا بايلانىسىن ارتتىرۋ, سونداي-اق بيۋدجەتتىك دامۋ باعدارلامالارى بويىنشا تيىمدىلىگى تومەن جوبالاردى قوسپاعاندا ىسكە اسىرۋدىڭ ءدايەكتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ;
5) ۆەدومستۆولىق باعىنىستى ۇيىمداردىڭ قارجى-شارۋاشىلىق قىزمەتىنىڭ جۇرگىزىلۋىن باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ;
6) كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىنىڭ ولارعا بولىنگەن اقشالاي قاراجاتتى يگەرۋىنە باقىلاۋدى جانە ءتيىستى مونيتورينگتى قامتاماسىز ەتۋ;
7) بۋحگالتەرلىك جانە بيۋدجەتتىك پاندەردى, سونىڭ ىشىندە دەبيتورلىق جانە كرەديتورلىق بەرەشەكتى تومەندەتۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى ساپالى ورىنداۋ جونىندە شارالار قابىلداۋ;
8) بيۋدجەتتىك پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ اۋديتورلىق شارالاردىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا انىقتالعان جۇيەلى بۇزۋشىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردى ودان ءارى جويۋدى جانە ولارعا جول بەرمەۋ.
استانا قالاسىنىڭ ەنەرگەتيكا, كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق, كولىك جانە جول-كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ, قۇرىلىس باسقارمالارىنا بيۋدجەت قاراجاتىن ۋاقىتىلى, ساپالى جانە ءتيىمدى يگەرۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندە شارالار قابىلداۋ; پروبلەمالىق دەبيتورلىق بەرەشەكتى ءوندىرىپ الۋ بويىنشا دەبيتورلىق بەرەشەك كولەمىن قىسقارتۋدى جانە تالاپ-ارىز جۇمىسىن جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ; توقتاتىلعان جوبالاردى اياقتاۋ جانە پايدالانۋعا بەرىلگەن جوبالاردى ۋاقىتىلى كوممۋنالدىق مەنشىككە بەرۋ جونىندە شارالار قابىلداۋ; بيۋدجەتتى بەكىتۋ جانە تۇزەتۋ كەزىندە, سونداي-اق بيۋدجەت قاراجاتىن بارىنشا يگەرۋدى قامتاماسىز ەتۋدى ەسكەرە وتىرىپ, ولاردى ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ بەكىتىلگەن تىزىمىنە نەگىزسىز ەنگىزۋ جانە الىپ تاستاۋ پراكتيكاسىنا جول بەرمەۋ ماقساتىندا قالانى دامىتۋ ءۇشىن ولاردىڭ باسىمدىعىن ەسكەرە وتىرىپ, بيۋدجەتتىك ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋدى جوسپارلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ ۇسىنىلدى. استانا قالاسى بويىنشا مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتىنە جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە سالىقتار مەن الىمدار ءتۇسىمىنىڭ تولىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا سالىق سالىناتىن بازانى كەڭەيتۋ جانە بەرەشەكتى ءوندىرىپ الۋ ءۇشىن قوسىمشا رەزەرۆتەردى ىزدەۋ جونىندە بارلىق قاجەتتى شارانى قابىلداۋدى ۇسىندىق. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار, بيۋدجەتتىك باعدارلامالار اكىمشىلەرى بەرەشەكتى قايتارۋ بويىنشا ماقساتتى جانە تاباندى جۇمىس جۇرگىزۋى كەرەك. ناقتى تابىس اكەلەتىن سالالارعا, اتاپ ايتقاندا, وڭدەۋ ونەركاسىبى مەن ساۋداعا مۇقيات كوڭىل بولگەنى ءجون. الدىڭعى كەزەڭدەردەگى ديناميكانى ەسكەرە وتىرىپ, سالىقتىق ەمەس كىرىستەردى تولتىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت. قىسقا ۋاقىتتا كۆازيسەكتور سۋبەكتىلەرىنە ءبولىنىپ, يگەرىلمەگەن ەداۋىر قارجىنى باعىتتاۋ نىسانىن انىقتاۋ كەرەك. قاجەت كەزدە قالالىق ءماسليحاتتىڭ كومەگىمەن ءتيىستى زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت. بۇعان قوسا, دەبيتورلىق جانە كرەديتورلىق بەرەشەكتى ازايتۋ جۇمىسىن بەلسەندى جۇرگىزۋ كەرەك. جالپى العاندا, بيۋدجەت قاراجاتىن ءتيىمدى پايدالانۋ جانە ونى قالا حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا باعىتتاۋ جونىندە بارلىق شارا قابىلداۋ قاجەت.
