دومبىرادان مۇڭلى كۇي ­توگىلگەن كۇن

ەلوردا تورىندەگى اقىن, مەملەكەت قايراتكەرى, جازۋشى-دراماتۋرگ, سازگەر ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولى جايلى تاريحي سىر شەرتەتىن ساكەن سەيفۋللين مۋزەيىندە ارقا توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپ, ءداستۇرلى قازاق ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ, ونەگەسىن دارىپتەۋگە وشپەس ۇلەس قوسقان ساكەن سەيفۋلليننىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى مەن 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي «كۇي قۇدىرەتى» اتتى قالالىق جاس كۇيشىلەر بايقاۋى ءوتتى.

اتاۋلى كۇن اياسىندا كۇي ونەرىن ناسيحاتتاپ, اعا بۋىن كۇيشىلەردىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان جاس دارىنداردى انىقتاۋ, حالقىمىزدىڭ رۋحاني, مادەني قۇندىلىقتارىن كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ ماقساتىندا وتكەن بۇل بايقاۋدى استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ «بىرلەسكەن مۇراجايلار ديرەكتسياسى» مەملەكەتتىك كوممۋنالدىق قازىنالىق كاسىپورنىنا قاراستى ساكەن سەيفۋللين مۋزەيى ۇيىمداستىرىپ وتكىزدى. استانا قالاسى سارىارقا اۋداندىق اكىمدىگى, س.سەيفۋلليننىڭ ناعاشى قارىنداسى اسىلگۇل ءابىش, كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى, كاسىپكەر ەرۋباي يساتاەۆ بايقاۋعا دەمەۋشىلىك جاسادى.

ەستە قالعان ەرەكشە بايگە

ەكى كەزەڭنەن تۇراتىن كونكۋرس­قا 18 بەن 20 جاس ارالىعىنداعى 23 كۇيشى قاتىستى. ولار سايىس­تىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە تاتتىمبەت, سايدالى سارى توقا, يتاياق, دايراباي, قىزداربەك, ابىكەن حاسەنوۆ, سەمبەك, ءابدي, احمەتجان سارمانتايۇلى, اققىز احمەتوۆا, ماعاۋيا حامزين, بەگىمسال كۇيلەرىنەن ەكى كۇي ورىنداسا, ەكىنشى كەزەڭدە ءوز قالاۋى بويىنشا ەكى كۇي تارتۋى ءتيىس. اتى قالالىق دەگەنىڭىز بولماسا, سالتاناتى مەن سالماعى, ءمانى مەن ماڭىزى رەسپۋبليكالىق بايقاۋدان اسىپ تۇسكەن بۇل بايقاۋ­عا ەلىمىزگە بەلگىلى كۇيشىلەر احات بايبوسىنوۆ, جانعالي ءجۇزباي, ابىلعازى ­احماديەۆ,  قايرات ­ايتباەۆ, ­ەربولات ­ساپۋانوۆ, ماديار سۇلەيمەنوۆتار قازىلىق جاسادى.

بيىل ءبىرىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىر­عان بايقاۋدىڭ ساكەن ­سەيفۋللين مۋزەيىندە ءوتۋى تەگىن ەمەس. قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى ساكەن (سادۋاقاس) سەيفۋلليندى (1894-1938) جۇرت «قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى, جالىندى جازۋشىسى, دارىندى دراماتۋرگ, بىلىكتى ۇستاز, مەملەكەت قايراتكەرى, قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ العاشقى توراعاسى» رەتىندە بىلگەنىمەن, ونىڭ قازاقتىڭ ءان-كۇي ونەرىنە ۇلكەن قامقورلىق جاساعانىن, ءوزى دە كۇي تارتىپ, تاريحى تەرەڭ ءبىرشاما كۇيدى ءبىزدىڭ داۋىرگە جەتكىزگەنىن كوبى بىلە بەرمەيدى. ماسەلەن, 1925 جىلى جارىق كورگەن ا.ۆ. زاتاەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى»  مۋزىكالىق-ەتنوگرافيالىق جيناعىندا كۇي تارتىپ, دەرەك بەرۋشىلەر قاتارىندا سادۋاقاس (ساكەن) سەيفۋللين, قامبار مەدەتوۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى, احمەت بايتۇرسىنۇلى سىندى الاش ارىس­تارىنىڭ دا اتى اتالادى. جالپى وسى جيناقتىڭ جارىق كورۋىنە ساكەن مەن احمەتتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەكشە. اتاپ ايتقاندا, ساكەن زاتاەۆيچتىڭ ەل ىشىنەن ونەر تۋىندىلارىن جيناۋىنا ءوز تاراپىنان بارلىق مۇمكىندىكتى جاساپ, قارجىلاي كومەك تە كورسەتكەن. سونداي-اق «توقا» جانە «ابىلاي حاننىڭ اتتى مارشى» كۇيلەرىن ءوزى ورىنداپ بەرىپ, وسى ەكى كۇيدىڭ بۇگىنگە جەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. ارينە, «توقا» كۇيىن بۇگىنگى كۇي زەرتتەۋشىلەرى تاتتىمبەتتىڭ «سىلقىلداعىنا» ۇقساتىپ جاتادى. بىراق اتالعان جيناققا 189 رەتتىك نومىرىمەن ەنگىزىلگەن «توقا» كۇيى جايلى زاتاەۆيچ: «بۇل اقمولا ۋەزىندە تۇراتىن قازاق رۋىنىڭ اتى» دەپ قىسقا قايىرعان. ال جيناقتا 190 رەتتىك نومىرىمەن جاريالانعان «ابىلاي حاننىڭ اتتى مارشى» (تەرىسقاقپاي) جايلى ا.زاتاەۆيچ «قازاقتاردىڭ ايتۋى بويىنشا, بۇل مارشتى ورتا ءجۇز حانى ابىلاي ورداسىنان سالتاناتتى ساپارلاتىپ شىعىپ بارا جاتقان كەزدە دومبىراشىلار تارتاتىن. «تەرىسقاقپاي» دەپ اتالۋدىڭ سەبەبى, وڭ قولدىڭ قاعىسىن تومەننەن جوعارى «تەرىس قاعىپ» الۋدان شىققان» دەپ تۇسىندىرمە جازادى.

 «قوڭىر» كۇيى كىمگە ارنالدى؟

 قازاقتىڭ اتاقتى كۇيشىسى, شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى, اكتەر, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭگەن ءارتيسى ابىكەن حاسەنوۆكە دە ساكەننىڭ ساياسى تۇسكەن. كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى ەل جاقسىلارىنىڭ كوزىن جويۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان ارقاداعى اتاقتى كۇيشىلەرگە دە جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن باستالادى. شولاق بەلسەندىلەر ولارعا «ەسكىلىكتى ناسيحاتتاۋشىلار» دەپ جالا جاۋىپ, شەتىنەن سوتسىز-سۇراقسىز اتقىزا باستادى. سارمانتايدىڭ احمەتجانى, كارىبەك, ءابدي مەن سەمبەك سەكىلدى اتاقتى كۇيشىلەر اتىلادى. كوپ وتپەي, ابىكەن قارقارالىدا نكۆد-نىڭ قولىنا ءتۇستى. بىراق ايتەۋىر قۇداي قولداپ, امان قالعان ول الماتىدا ساكەندى ىزدەپ تابادى. 1934 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ كومەگى ءتيىپ, قازاق دراما تەاترىنا جۇمىسقا الىنىپ, ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا ىستەيدى. ابىكەن حاسەنوۆتىڭ «قوڭىر» كۇيى ساكەنگە ارنالعان دەگەن دەرەك تە بار. مىنە وسى تۇرعىدان ەسكەرسەك, ساكەن دە كۇيدەن الىس ەمەس. ەندەشە ساكەن سەيفۋلليننىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى مەن 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي ساكەن سەيفۋللين مۋزەيىندە كۇي كۇمبىرلەگەن ونەر بايگەسىنىڭ ءوتۋى ۇلكەن جاڭالىق ءارى جالعاستىرۋعا تۇرالىق يگى باستاما. بۇل جونىندە جوبا اۆتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, ساكەن سەيفۋللين مۋزەيىنىڭ باسشىسى مارات ابسەمەتوۆ بىلاي دەيدى:

«ساكەن العاشقى بولىپ, قازاقستاندا مۋزىكاعا ۇلكەن ءمان بەرگەن ادام. ورىنبوردا ۇكىمەت باسىندا بولعاندا 1922-1924 جىلدارى حالىقتىڭ ءان-كۇيلەرىن جيناعان كومپوزيتور زاتاەۆيچ تە ءاردايىم ساكەننەن قولداۋ الىپ وتىرعان. رەپرەسسيا كەزىندە ساكەننىڭ ءوزى دە, اكەسى دە اتىلدى. وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلداردىڭ بەدەرىندە سارىارقادا, بەتپاقدالادا ۇلكەن كوتەرىلىس بولدى. ونى الاشوردا قايراتكەرى جاقىپباەۆ باسقاردى. ساكەننىڭ اكەسى سەيفۋللا, تۋعان ءىنىسى ءماجيت سىندى قازاقتىڭ مىقتىلارى مەن كۇيشىلەر دە اتسالىسقان. وسى كوتەرىلىسكە قازاقتىڭ سەمبەك, ءابدي باستاعان ءبىراز كۇيشىلەرى قاتىسقان. حانتاۋ توڭىرەگىندە قيان-كەسكى شايقاس بولىپ, كوتەرىلىسشىلەردىڭ وعى تاۋسىلادى. سول كەزدە اتقان وعى جەرگە تۇسپەيتىن سەمبەك مەرگەن قانجىعاسىنداعى دومبىراسىن الا سالىپ, تاتتىمبەتتىڭ «ازامات قوجا» دەگەن  كۇيىن تارتقان ەكەن دەيدى. وعان قاسىنداعى 30 شاقتى جىگىت قوسىلىپ تارتقاندا, تاۋ القابىن كۇمبىرلەتىپ جىبەرەدى. سول كەزدە وق جاۋدىرىپ جاتقان قىزىلدار دا اتىستى توقتاتىپ, بۇلارعا قايران قالعان ەكەن. كۇيدىڭ قۇدىرەتى بولسا كەرەك, كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىرازىنا راقىم جاسالىپ, قويا بەرىلەدى. بىراق سەمبەكتى كەشىرمەي, ونى بولەك شىعارىپ, زيراتتىڭ ىشىندە كۇي تارتتىرىپ تۇرىپ اتىپ تاستاعان. بۇل جونىندەگى, ياعني سەمبەكتى قالاي اتقانى جايلى نكۆد-نىڭ قۇجاتى مەنىڭ قولىمدا. مىنە كۇيدىڭ قۇدىرەتى, قازاق بۇرىن جاۋعا شاپسا دا, قانجىعاسىنا دومبىراسىن بايلاپ جۇرگەن. ەندەشە, جاۋىنا كۇيمەن دە توتەپ بەرگەن كەشەگى بوزداقتاردى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىندە كۇي ارقىلى ەسكە الساق, ول تاريحپەن تامىرلاسىپ, بۇگىنگى كۇنمەن دە ۇندەسىپ تۇر».

مارات ابسەمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا, كۇي بايگەسى كەلەر جىلى دا جالعاسىن تاپپاق.

– 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-
سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا كۇي بايگەسىن وتكىزىپ, وعان «كۇي قۇدىرەتى» دەپ ات قويۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى قازاقتىڭ ونەرى ىسقىرعان اجال وعىنىڭ استىندا دا ولمەگەن ومىرشەڭ ونەر ەكەنىن ايگىلەۋ. العاشقى كونكۋرستى قالالىق دەڭگەيدە وتكىزدىك. بىراق سوعان قاراماستان قاتىسساق دەپ حابارلاسقاندار از بولعان جوق. شەرتپە كۇيگە باسىمدىق بەرگەن بايقاۋعا 20-دان اسا ونەرپازدىڭ جينالۋى جاقسى كورسەتكىش. ونىڭ ۇستىنە بۇلاردىڭ ءبارى كۇيدىڭ قۇدىرەتىن جانىمەن سەزىنگەن جاستار. ءبىزدىڭ باستامامىزدى اعا بۋىن كۇيشىلەر دە قولداپ جاتىر. ەندى بۇيىرسا بۇل بايقاۋ جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە وتەتىن بولادى, – دەدى مارات ابسەمەتوۆ.

ءوزى دە «58-ستاتيامەن» اتىلدى

 بۇل كۇي بايگەسىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان كۇيشىلەردىڭ كۇيىن تارتۋدا جاتىر. ونىڭ ۇستىنە, بايگەنىڭ شاعىن زالدا, دىبىس ۇلعايتقىشتىڭ (ميكروفونسىز) كومەگىنسىز وتكىزىلۋى دە ­قاتىسۋشىلارعا دومبىرانىڭ تابيعي تازا سازىن تىڭداۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇعان جارىسقا قاتىسقان جاس كۇيشىلەر دە ءدان ريزا.

«بۇگىنگى ءىس-شارانىڭ ميكروفونسىز ءوتۋى – ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى بولدى دەر ەدىم. قازىرگى ميكروفوندار دومبىرانىڭ سازدى ءۇنىن تۇنشىقتىرىپ, ناعىز دىبىسىن تولىقتاي ەستۋگە كەدەرگى جاسايدى. بولاشاقتا ۇلكەن ساحناعا دا ميكروفونسىز شىعا الاتىنداي, يتالياداعى Carlo Felice تەاترى سياقتى دارەجەگە جەتسەك, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى» دەيدى ك.­بايسەيىتوۆا اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى, دومبىراشى قۇدايبەرگەن تابىس.

بايقاۋدا قىزىل قۋعىن-سۇرگىنمەن تىكەلەي قاتىستى «58» جانە «ءتورت تۇلعا» كۇيلەرىن جۇرتتىڭ اسا ىقىلاسپەن تىڭداعانىن دا ايتا كەتكەن ءجون. سارمانتايدىڭ احمەتجانى قالدىرعان «58» كۇيى «58-ستاتيا» دەپ تە اتالادى. ول ۇلت باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتى, ۇلتقا قارسى جاسالعان ساياسي قىلمىستى قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ ۇنىنە سالىپ, اۋىل قازاقتارىنىڭ كورگەن ازابىن, ەل باسىنا تۇسكەن قاسىرەتتى, قيىندىقتى, حالىق تاعدىرىنا تونگەن قاتەردى «58-ستاتيا» اتتى كۇيمەن جەتكىزگەن ەدى. ول كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان بالقاش بويىنداعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان. 1930 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قارقارالىنىڭ تۇرمەسىنە قامالىپ, وسى جىلدىڭ قىركۇيەگىندە «ۇشتىكتىڭ» ۇكىمىمەن, قىلمىستىق كودەكستىڭ 58-بابى بويىنشا سوتتالىپ, اتىلدى. دەنەسىن تاسقا بايلاپ, قارا سۋعا تاستاعان. ال «ءتورت تۇلعا» كۇيى – الاش ارىستارىنا ارنالعان, كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ولارعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەتىنىڭ كورىنىسى.

«الاش ارىستارىنا ارنالعان كۇي وتە از. جەزقازعان وبلىسىندا فيلارمونيادا وقىپ جۇرگەن كەزدە ساكەن, ءىلياس, بەيىمبەت, تۇرار سىندى ارىستارىمىزعا ارناپ «ءتورت تۇلعا» كۇيىن جازىپ ەدىم. ول مەنىڭ سول ارىستارعا ارناعان دۇعام. بۇگىنگى بايگەدە سول كۇي دە ورىندالدى» دەيدى كۇي اۆتورى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى, حالىق كۇيشىسى, كۇيشى-كومپوزيتور, وسى كونكۋرس ءادىل قازىلار القاسىنىڭ توراعاسى احات بايبوسىنوۆ.

سونىمەن قاتار, ول بۇل ونەر بايگەسىنىڭ ءمان-ماڭىزىنا دا توقتالدى.

– بۇل كۇي بايگەسىندە رەپرەسسيا جىلىنداعى بابالارىمىزدى ەسكە الۋ ماقسات ەتىلدى. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرعان ارىستاردىڭ ارۋاعىن قازاقتىڭ قۇدىرەتتى كۇي ونەرىمەن اۋناتۋعا مۇرىندىق بولعان مارات ابسەمەتوۆ باستاعان ازاماتتارعا العىسىمىز شەكسىز. بايقاۋدا 20 شاقتى جاس بۋىن باق سىنادى, بارلىعى دەرلىك كاسىبي مۋزىكانتتار. مۋزەيدىڭ شاعىن زالىندا وتەتىن قالالىق كونكۋرسقا وسىنشاما ونەرپاز قاتىسادى دەپ ويلاعان جوقپىز. وسى ءۇردىس ءارى قاراي جالعاسا بەرسە, بولاشاققا دا بەرەرى مول, – دەدى ول.

تاريحي سانانى جاڭعىرتتى

بايقاۋعا كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, تانىمال كۇيشى جانعالي ءجۇزباي دا جوعارى باعا بەرىپ, باق سىناعان جەتكىنشەك كۇيشىلەرگە العىسىن ءبىلدىردى. «بۇل بايقاۋ – ناۋبەت جىلدارىنداعى, سوتتالعان, اقتالماعان كۇيلەردىڭ بايقاۋى. سوندىقتان ونىڭ ءمانى بولەك. قازاقستاندا توكپە كۇي بايقاۋى, شەرتپە كۇي بايقاۋى سىندى كونكۋرستار از ءوتىپ جاتقان جوق. بىراق ءدال بۇگىنگىدەي ۇنىنەن ناۋبەت جىلداردىڭ ىزعارى سەزىلەتىن كۇيلەردىڭ بايقاۋىنىڭ ءوتۋى وتە يگىلىكتى جۇمىس بولدى. بۇگىن ورىندالعان «وتكىنشى قوسباسار», «تاۋبە قوسباسار», «مۇڭ قوسباسار», «شەر قوسباسار», «58» كۇيلەرى – 30-جىلدارداعى قۋدالاۋ كەزىندە شىققان كۇيلەر. ارقانىڭ كۇيشىلەرىنىڭ كوبى 58-ستاتيامەن اتىلدى. سوندىقتان جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تاريحي ساناسىن جاڭعىرتقانى ءۇشىن بۇل ءىس-شارانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارىنا, جوبا اۆتورىنا العىسىمىز شەكسىز» دەدى بەلگىلى كۇيشى.

قازىلار القاسىنىڭ شەشىمى بويىنشا, بايقاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە وتكەن 12 كۇيشىنىڭ اراسىنان توپ جارعان 4 كۇيشىگە قارجىلاي سىيلىقتار, سەرتيفيكاتتار بەرىلدى. باس جۇلدەنى ك.­بايسەيىتوۆا اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ­نۇربولات تاپالوۆ السا, 1-ورىن وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتى ­بەكزادا دوستياروۆاعا بۇيىردى. ال 2,3-ورىن ­تاتتىمبەت اتىنداعى ونەر كوللەدجىنىڭ وقىتۋشىسى تەمىرلان كۋبات پەن ك.بايسەيىتوۆا اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى باۋىرجان سەيدالىگە بەرىلدى. سونىمەن قاتار, التى كۇيشىگە كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورى ازامات جىلتىركوزوۆ اتىنان ابىكەن حاسەنوۆ, تاتتىمبەت, سايدالى سارى توقا, اققىز احمەتقىزى, ماعاۋيا حامزين اتىنداعى ارنايى جۇلدەلەر بەرىلدى. ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىنىڭ اتىنان مۋزەي باسشىسى مارات ابسەمەتوۆ جاس كۇيشى ايانا ساتاەۆاعا ماراپات قاعازىمەن قوسا, قانجار سىيلادى. 5 كۇيشىگە ىنتالاندىرۋ سىيلىعى تابىستالدى.

ايالا ابزالقىزى,

ل. گۋميلەۆ اتىنداعى

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى