كەش ۇيىرىلگەن سايىن قارشاداي ۇلدىڭ ۇرەيى ۇشا باستايدى. اناسىنان ءتورت جاسىندا ايىرىلعان ول قامكوڭىل, جەتىمەك. ەلدىڭ قاس-قاباعىن باعىپ, جاسىق بوپ ءوسىپ كەلەدى. ىمىرتقا قاراي مازاسى قاشاتىنى – اكەسى جانسۇگىر الدىنا جۇرەلەتىپ وتىرعىزىپ قويىپ, ماي شامنىڭ جارىعىمەن قارىپ تانىتتى. تۇسىندا شىبىعى قوسا جاتادى, قاتە ايتىپ نەمەسە ءسوزدى ۇعا قويماسا, جاۋىرىنىنا شىپ ەتە قالادى. ايتكەنمەن ونداي ءسات وتە سيرەك, بالا قۇيماقۇلاق ەدى.
مانشارت پەن قۇران سۇرەلەرىن قاعازعا تۇسىرەتىن قابىلەتى بار جانسۇگىر ءمۇرشيت بوپ, ءمۇريت وقىتقان ادام ەمەس. الايدا بار بىلگەنىن ۇلىنا ۇيرەتىپ, ساڭىلاۋىن اشۋعا قۇلقى قۇلاعان. ونداعىسى «بۇل دۇنيە ءۇشىن قولىندا قوي-سەركەشتىك حاتى بولسا, و دۇنيە ءۇشىن اۋىزىندا يمانى, بەس مەزگىل نامازى بولسا» دەگەن بايلام. وسىلاي ۇلىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ, ەسكىشە ساۋاتىن اشۋعا كىرىستى. قارشاداي ءىلياس ءالىپتى قاعازعا سىزدى, جەكە سوزدەردى ەجىكتەپ وقىدى.
وسى زارەزاپ ەتكەن بالە كەش باتا باستالادى, قاس قارايا كىشكەنتاي جۇرەگى شىمىرىگەتىنى سوندىقتان. «انام ءتىرى بولعاندا ءبۇيتىپ ازاپتانباس پا ەدىم؟» دەپ ويلاپ قويادى. ۋاقىت وزعان سايىن ءالىپتىڭ تاياق ەمەس ەكەنىن, وندا كوپ سىر مەن قۇپيا جاتقانىن بىلە ءتۇستى.
اكە ءدارىسىنىڭ سوڭى اقىل-كەڭەسكە, ءجون-جوبا ۇيرەتۋگە ۇلاسادى. ول باتىرلىق داستاندار, تاريحي وقيعالار مەن اڭىز-ەرتەگىلەردى ناشىنە كەلتىرە ايتادى. ءارى ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ىسمەر كىسى-ءتىن, سول كاسىبىنە باۋلىدى. كەيدە كورشى-كولەم, قوناق كەلسە, ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىن ءىلياس ىقىلاستانا تىڭدايدى. ءبىر كەزدەگى ەل اراسىنداعى احۋال, شاپقىنشىلىق, شارۋا قامى سياقتى جايتتار نازارىن اۋدارتاتىن. كەيىن بالالار جاسىراتىن جۇمباق, ءجۇن ءتۇتىپ نە ءيىرىپ وتىرعان كەمپىرلەردىڭ اۋزىنداعى تاتىمدى ءلام, قىز-جىگىت ايتىسىنداعى قارا ولەڭدەر كوكەيىنە سىزدىقتاپ قۇيىلا بەردى.
ۋاقىت ىلگەرىلەگەن سايىن قارا تانۋى جاقسارىپ, ەندى بۇرىنعىداي جازۋ-سىزۋعا قۇلىقسىز قارامادى. حات بىلگەن سوڭ, ولەڭ-كىتاپ وقۋعا قۇمارى ارتتى. تالاپتى بالا 1912 جىلى كۇزدە ءوز اۋىلىنان 50-60 شاقىرىمداي جەردەگى, قاراعاشتاعى «مامانيا» مەكتەبىنە قابىلداندى. ايتكەنمەن وندا نەبارى 4,5 اي عانا وقىدى. تۇرمىس جايىنداعى ءتۇرلى سەبەپكە بايلانىستى وقۋىن تاستاپ, اقسۋدىڭ تومەنگى ارناسىنداعى اۋىلى بەلتوعانعا ورالدى. ول كەزدە الگى ەلدى مەكەن تالدىقورعان ۋەزى اقسۋ بولىسىنىڭ «ءتورتىنشى اۋىلى» اتاناتىن.
قاراعاشقا بارىپ ەل جاقسىلارىن كورگەن, ءبىلىم ورداسىن بايقاستاعان بالا ءومىردى تانىپ, اشىلا ءتۇستى. ۇنەمى قولىنا كىتاپ ۇستاپ, اۋەندەتىپ وقىپ وتىرادى. الگى ءجۇن تۇتكەن, ءجىپ يىرگەن قاتىن-قالاشتار «ءاي, ءىلياس, بەرى كەلشى» دەپ شاقىرتىپ الىپ, «قىز جىبەك», «سەيفىل-مالىك» سياقتى قيسسالاردى وقىتىپ, قۇمارتا تىڭدايتىن.
ولەڭ-جىرعا تىم ىقىلاستى كورىنگەنمەن, از عانا داۋلەتى بار اكەسى جانسۇگىر قالاعانداي, ءىلياس ءبىر ءۇيدىڭ شارۋاسىن جايعاعان تىندىرىمدى ازاماتى بولدى. كوكتەمدە اتىزداعى ارىق-توعاندى تازالاپ, جازعا سالىم ەگىن-پىشەندى جايعاپ, جاز جۇرت قاتارلى تىرشىلىك ەتتى. ءسويتىپ, وتباسىن اسىراۋ مەن ءبىرلى-جارىم قارا-قۇرانى قىستان امان الىپ شىعۋ مىندەتى موينىندا ەدى. سوندىقتان جۇمىسقا دا جانىن اياماي جەگىلدى. اكەسىنىڭ تىزەگە سالىپ قارا تانىتقانى, ەسەپ-قيساپتى ۇيرەتكەنى سەپتىگىن تيگىزدى. ايتكەنمەن كۇنبە-كۇنگى تىرشىلىك شىرماۋىندا قالىپ قويدى. وقۋعا, بىلۋگە دەگەن تالابى زور بولعانمەن, كۇيكى تىرلىكتىڭ شىرشۋىنان باسىن اراشالاي الماي ءۇمىتى سەمىپ بارا جاتتى. «وقىسام» دەگەن نيەتى تاسىنعانمەن, كوزسىز كوبەلەكتەي قايدا بەت الارىن, ءبىلىمدى قايدان ىزدەيتىنىن بىلمەدى. ونىڭ ۇستىنە اكەسى اياعىنا تۇساۋ سالىپ, جەرگىلىكتى ءبىر بايدىڭ ءجاميلا دەگەن قىزىن ايتتىرىپ, الىپ بەردى. ءارى سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا بالاعا اۋەلدە وزىنەن 5-6 جاس ۇلكەن قىز اپەرەتىن, ول اپكەسىندەي باس-كوز بولىپ جۇرەتىن.
تالاپتى جەتكىنشەك وزىنە ۇناعان ءسوزدى كوشىرىپ الا بەرەتىن ادەت شىعاردى. ءبىر كۇنى ساتەن وراعان سارى قاعازعا ۇشىراستى. وندا قاۋىرسىن قالاممەن جازىلعان بىرەر شۋماق ولەڭ بار ەكەن. الگىگە شۇقشيا قادالدى.
…ەنەدى جازدىڭ كوركى جىل قۇسىمەن,
جاس كۇلەر جايراڭداسىپ قۇربىسىمەن.
كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال,
جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن.
«كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال» دەگەن تەڭەۋى كوز الدىنا ءتىرى سۋرەتتى الىپ كەلدى. قىستاي سىرتقا اتتاپ باسا الماي وتىرعان شال مەن كەمپىر كۇن جىلىنسا ءىلميىپ, جۇرىن-جۇرىن كيىمىمەن كوردەن تۇرعان ارۋاقتاي ەسىكتىڭ الدىنا شىعاتىنىن, ءبىر-بىرىمەن قاۋقىلداي امانداساتىنىن كورىپ ءجۇر. سونى ءدال تاۋىپ, بەينەلەپتى. بىردەن كوڭىلىنە ۇناي كەتتى. وتىرا قالىپ, كوشىرىپ الدى. يەسى كىم ەكەنىن بىلگەن جوق, بىلۋگە قۇمارتقانمەن, اقى يەسىن ايتاتىن ادام دا جوق. بىراق وسى ءبىر شۋماق ولەڭ ىلياسقا كوپ وزگەرىس اكەلدى.
ءسويتىپ جۇرگەنىندە ابايدىڭ كىتابى 1916 جىلدىڭ كۇزىندە قولىنا ءتيدى. ابايدىڭ كىم ەكەنىن, ونداي ادامنىڭ بارىن دا بىلمەيتىن, اتىن دا ەستىمەگەن. ولەڭدەرى قاتتى اسەر ەتتى. وعان دەيىنگى كورگەن, وقىعان ادەبيەتىنىڭ ءبارى مىنا كىتاپتىڭ قاسىندا ولپىرايدى دا قالدى. جاڭا ۇردىستە جازىلعان جىر جاس جەتكىنشەكتىڭ ويىن تۇرتپەكتەي باستادى. حاكىم ولەڭىن قانباي, قايتا-قايتا وقي بەرەتىن بولدى. كىتاپتى جانىنان تاستامايدى, تۇندە باسىنا جاستانىپ جاتادى. كەيبىر ولەڭدەرىن جاتتاپ الدى. بويىندا ءبىر ءتۇرلى سەرگەكتىك, جان دۇنيەسىندە سىلكىنىس, جۇرەگىندە جاڭالىقتىڭ لەبى سەزىلگەندەي بايقالدى. جازۋعا قۇشتارلىعى ارتىپ, ابايشا وي ءتۇيىپ, جاڭاشا جىرلاۋعا تالابى وياندى. قيۋى كەلسە دە, كەلمەسە دە جەر ۇستەلدە شۇقشىڭداپ, ءوز-وزىنەن ىڭىلداپ, ءومىردى ولەڭ قىلا باستادى. بىراق سارىنى جىلامساقتانۋ, اينالا تىرشىلىككە نارازىلىق, تورىعۋ, ءوزىن وزگەدەن بولەكتەنگەن ادام ساناۋ سياقتى بىردەڭەلەر جازىلىپ قالىپ ءجۇردى. مۇنىسى اقىننىڭ كوكەيىنە قونبادى. «باسقاشا جىرلاۋ كەرەك» دەپ شەشتى.
ايتكەنمەن ابايمەن العاش جاقىنىراق تانىسۋى ويلاۋ جۇيەسىن, ءسوز ساپتاۋ قالىبىن وزگەرتە باستادى. اباي كىتابى قالام مەن قاعازعا يتەرمەلەپ, شىعارماشىلىق ەڭبەكتەنۋگە جەتەلەدى. جاقسى بولسىن, جامان بولسىن ولەڭدەرىن ءوزى «بالدىرعان» دەپ اتاعان جيناعىنا جيىستىرا بەردى. مىنە, حاكىمنىڭ اقىنعا ەتكەن اسەرى. بىراق جابايى تۇرمىس پەن تاۋكەنشىك شارۋانىڭ قامىنان شىعا الماي, كۇنبە-كۇنگى ۋاقىتى تىرشىلىكتىڭ سوڭىنان ءوتتى.
قاپال, اقسۋ ءوڭىرى 1918 جىلدارى اپالاڭ-توپالاڭ مايداننىڭ استىندا قالدى. اق پەن قىزىل سوعىستى. ەگىن سەبۋ, پىشەن شابۋ دەگەن سياقتى ناۋقاندىق شارۋالار اتقارىلماي قالدى. سونىڭ زالالىنان جۇرت جاپپاي قىسىندا جۇتقا ۇشىرادى. اشتىققا شالدىقتى. جۇدەۋشىلىك, جوقشىلىق قىسىپ, جانى جانشىلا ازاپتاندى. بۇل كەزدەردە جازۋ جازىپ, قالام ۇستاۋدان قول ءۇزىپ, بايتال تۇگىل, باس قايعى حال كەشتى. ونىڭ ۇستىنە ايەلىن – وزىنەن ەرەسەك ءجاميلانى قويا بەرگەن.
1920 جىلى اقتار جەڭىلىپ, كەڭەس وكىمەتى ورنادى. ەل اش. جەتى اعايىندى جۇتقا ۇشىراعان جۇرت تىم ءالسىز ەدى. وسىنى كورگەندىكتەن جەر-جەردە رەۆيزيالىق كوميتەتتەر جاساقتالدى. جاديتشە ەپتەپ ساۋاتىنىڭ بارىنان ءىلياس اشتارعا بيداي ۇلەستىرەتىن اۋىلداعى كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولىپ قىزمەتكە ىلىكتى. اكەسىنىڭ سوناۋ ەرتەدە الداعى ۋاقىتتى ويلاپ, بالاسىنا قارا تانىتقان ەڭبەگى اقتالدى. ۇلىنىڭ العاشقى الەۋمەتتىك-كوپشىلىك قىزمەتى وسى بولدى. جەرگىلىكتى شولاق ەتەكتەر دە ءىلياستىڭ تىندىرىمدى ءىسى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن اڭدادى. ولاردىڭ كوزى ءتۇزۋ ەكەنىن بايقاعان جاس جىگىت الماتىدا اشىلىپ جاتقان قىسقا مەزگىلدە وقىتۋشىلار دايىندايتىن كۋرسقا سۇراندى. ونىڭ ءوتىنىشى قابىلدانىپ, كەشىكپەي الماتىعا اتتاندى.
وقىتۋشىلار دايىندايتىن كۋرستىڭ ءدارىسى باستالىپ تا كەتتى. ءدال وسى ارادا تۇركىستان اعارتۋ كوميسسارياتى تاراپىنان جەتىسۋ-سىرداريادان ەل ادەبيەتىن جيناۋعا كوميسسيا قۇرىلىپ جاتتى. كوميسسيا مۇشەلەرى اۋەلگى جۇمىسىن قىسقا كۋرسقا اۋىلدان كەلگەندەردەن باستاپ, ماقسات-مۇراتىن ءتۇسىندىردى. ەل ىشىندەگى اڭگىمەشىل-شەجىرە قاريالاردىڭ اتى-ءجونىن, تۇراتىن جەرىن سۇراستىردى. ءىلياس وسى ۋاقىتقا دەيىن جيناستىرىپ جۇرگەن «بالدىرعان» جىر توپتاماسىن الگىلەردىڭ قولىنا ۇستاتتى. ولار ونى تەككە الماي, تاشكەن اقشاسىنا ساتىپ الدى. بۇل جۇدەۋ-جاداۋ ءىلياس ءۇشىن ۇلكەن كومەك بولدى. ءارى الەۋەتى زور تالانتتى جىگىتتى جەتىسۋ ادەبيەتىن جيناسۋعا كۋرستان شىعارىپ اكەتتى. ءسويتىپ, كىل شىعارماشىل ادامداردىڭ اراسىندا ۇلكەن ءومىردىڭ باسپالداقتارى باستالدى. جازداي جەتىسۋدىڭ لەپسى, قاپال ۋەزدەرىنەن ەل ادەبيەتىن جيناستىرۋمەن بولدى. جاس جەتكىنشەكتىڭ ءوزى دە ەل, جەر, تاريح جايىنداعى كوپ ماعلۇماتقا قانىقتى. كۇزدە وسى كوميسسيامەن ەرىپ, وقۋ ىزدەپ, تاشكەنگە بىراق تارتتى.
ءدال سول مەزەتتە تاشكەندە العاش قازاق-قىرعىز وقۋ ينستيتۋتى اشىلعان ەكەن. بىردەن الگىگە تۇسۋگە نيەتتەندى. ءتيىستى قۇجاتى مەن بەلگىلى ءبىلىمى جوق جاس تالاپكەر كوپ قيىندىقپەن سونىڭ وقىتۋشىلار دايىندايتىن ەكى جىلدىق كۋرسىنا ازەر ىلىكتى. تۇڭعىش رەت انا ءتىلىن, ورىس تاڭباسىن سول جەردەن باستاپ وقىدى. العاش قالالى جەردە قايناعان ءومىردى كورگەنى, ءبىلىمدار قاۋىمنىڭ ورتاسىندا بولعانى – وسى. قازاقتىڭ گازەتىن وقىدى, تەاترىن تاماشالادى, ءبىرلى-جارىم جازۋشىسىن كەزدەستىردى.
ءارى-بەرىدەن سوڭ اينالاسىنان ۇيرەنىپ, قوعامداعى بەلسەندى ازاماتتارعا قاراپ بوي تۇزەي باستادى. وقۋشىلار جينالىسىندا ءوز توتەلى پىكىرىن ءبىلدىرىپ, مىنبەردەن ءسوز سويلەدى. بىلايشا ايتقاندا, وركەنيەتتىڭ لەبىمەن جان كىرىپ, بويىنا قان جۇگىرىپ, تىرىلۋگە بەت بۇردى. تەاترعا بارىپ, ءرول الىپ ويناپ تا كوردى. وقۋمەن قاتار «اق جول» گازەتىنە كوررەكتور بوپ كىردى – ونىسى تۇرمىسىنا ءبىراز سەپتىگىن تيگىزدى.
وسىندا ءجۇرىپ, جالىندى جاستاردىڭ ۇيىتقىسى مۇراتباي ۇلى عانيمەن تانىستى. عانيدىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن ءارى ۇيىمداستىرۋىمەن «جاس الاش» گازەتىن شىعارۋعا اتسالىستى. باسىلىمنىڭ العاشقى ءنومىرىنىڭ باس ماقالاسىن ءىلياس جازدى. سونىمەن قاتار ءدال سول سانىندا «جالپى جاسقا» دەگەن ۇگىت ولەڭى جاريالاندى. اقىننىڭ العاشقى تاسقا باسىلعان ولەڭى – وسى. ايتا كەتۋ كەرەك, «جىل قۇسى» دەگەن جۋرنالدىڭ العاشقى سانىندا ءبايدىلدا ۇلىنىڭ ءىلياستى «ۇلتشىل» دەپ بەتىنە سالىق ەتە كولدەنەڭ تارتاتىن ولەڭى دە سول.
قوعامعا بەلسەنە ارالاسىپ, ءار سالانى ءبىر بايقاپ كورگەن تالانتتى جاس ينستيتۋتتان قول ۇزبەي قىستاي وقىپ شىقتى. جازدا اسا قاپىرىق ىستىق تاشكەندە قالۋعا ونسىز دا دىمكاس دەنساۋلىعى كوتەرمەدى. كانيكۋل ۋاقىتىن پايدالانىپ, 1921 جىلى ناركومزەمنىڭ ءشوپ شاپتىراتىن ۇگىتشىسى بولىپ جەتىسۋعا اۋىلىنا اتتاندى. قولىنا «ينستيتۋت مۇعالىمى» دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز بەرگەن. اقىرىندا قاراجات تاپشىلىعى, تاعى باسقا دا سەبەپتەرمەن قايتا تاشكەنگە جەتە الماي قالدى. ءسويتىپ, ەكىنشى كۋرستى جالعاستىرۋ مۇمكىن بولمادى.
سول جىلى جەتىسۋدا قازاق-قىرعىز جارلى-جالشىلارىن ۇجىمدىق شارۋاشىلىققا ۇيىستىرۋ شارالارى قاۋىرت ءجۇرىپ جاتتى. ءىلياس وسى ناۋقاندىق ىسكە قىزۋ ارالاسىپ, اۋىلداعى جارلى-جالشىلاردى ارتەلگە جۇمىلدىرۋ جۇمىسىنا جەڭ سىبانا كىرىستى. كوپ ادامعا ارقيلى ماعىنادا ءوتىنىش-قاعاز جازىپ بەردى. نەگىزگى قىزمەتى – مۇعالىم. قىستاي بالا وقىتتى. وسى ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزىندە ەكىنشى جارى امانشانى كەزدەستىردى.
قازاق ەلىنىڭ پۇشپاق-پۇشپاعىندا كەڭەس بيلىگىن ورناتۋ, ەلگە تەڭدىك اپەرۋ سياقتى ناسيحات جۇمىسى قارقىندى ءارى جاۋاپكەرشىلىكپەن قولعا الىندى. الماتىدا «كەدەي ەركى» دەگەن گازەت شىعا باستادى. الگى باسىلىمعا ءىلياس جەرگىلىكتى ءتىلشى مىندەتىنە كىرىستى. ماقالالارىمەن قاتار ءبىر-ەكى ولەڭى جاريالاندى. جازعاسالىم پوسەۆكومنىڭ وكىلى بولىپ بەكىدى.
1922 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جۇبايىن ەرتىپ, الماتىعا تابان تىرەدى. بار ماقسات-مۇراتى وقۋعا كىرۋ ەدى. ىلىگە المادى. ەسەسىنە جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قوسشى كوميتەتىنە اعارتۋ ءىسى جونىندەگى نۇسقاۋشى لاۋازىمىنا جۇمىسقا قابىلداندى.
الگى تۇستا «ءتىلشى» گازەتى ەل ىشىنە كوپتەپ تارايتىن. نەگىزگى قىزمەتىمەن قاتار سول باسىلىمنىڭ ەپتەپ تاپسىرمالارىن دا اتقارا ءجۇردى. جازۋمەن اينالىستى. گازەتكە ولەڭ-اڭگىمە جاريالاي باستادى. ءسويتىپ, اقىننىڭ قالام-قاعازدى جانىنا ۇدايى سەرىك ەتكەنى, اۋماي قالام تەربەۋى وسى 1923 جىلدان, «ءتىلشى» گازەتىنەن باستاۋ الدى.
گازەتتەن بولەك, «جەتىسۋ ايەلى» دەگەن جۋرنالدا ءبىر ولەڭ, ءبىر اڭگىمەسى باسىلدى. ودان كەيىن تاشكەندەگى «جاس قايرات», «سانا», «شانشار» سياقتى قازاق باسىلىمدارىنا ونى-مۇنى ءتۇرتىپ, جىبەرە باستادى. بۇلاردىڭ ىشىنەن ءبىرلى-جارىمى جارىق كوردى.
قىزىلورداعا ورنىققان «لەنينشىل جاس», «جاڭا مەكتەپ», «ايەل تەڭدىگى» سياقتى گازەت-جۋرنالدارعا ارا-تۇرا حات-حابار جولدادى. بىراق ماقالا جازۋ بارىسىندا وقىماعانى, ءبىلىمىنىڭ جەتىسپەيتىنى ءجيى تىعىرىققا تىرەدى. الەۋمەت قىزمەتىنە ارالاسىپ كەتۋىنە دە, جالپى, بىلىمسىزدىگى كوپ قيىندىق تۋدىرىپ, كەدەرگىگە ۇشىراتتى. قوعام اۋانى مەن ساياساتتى تاپ باسىپ تاني الماۋى, ءبىلىمى جوق قاراجاياۋلىعى دىڭكەسىنە ءتيدى. سارايىن ساڭعىراتىپ اشىپ جىبەرەتىن ۇلكەن وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدى اڭسادى. باسشىلىققا نيەتىن ءبىلدىرىپ, قولداۋىن سۇرادى. اياعىندا جازۋ-سىزۋعا بەيىم, ىسكە تالاپقوي جىگىتتىڭ تاباندىلىعىن بايقاعان پارتيا ۇيىمى گۋبەرنەلىك اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باسقارۋشىلىق قىزمەتىندەگى ونى وقۋعا جىبەردى. ويتكەنى مەملەكەت قۇرۋ ىسىنە يدەولوگيا مەن ناسيحات شارالارى جانە ونى اتقاراتىن كادرلار تىم قاجەت ەدى. 1925 جىلى ءىلياس ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنا قابىلداندى.
ول ءۇش جىلدىق وقۋعا اتتانعاندا, امانشانىڭ اياعى اۋىر بولاتىن. ونى وزىمەن ەرتىپ كەتە المادى. اقىرى كەلىنشەك بالادان قايتتى. جولداستارى اقىلداسا كەلىپ, قارالى حاباردى ايتپاۋعا كەلىستى. كەلەسى جىلى جازعى كانيكۋلدا ءىلياس ايەلى مەن سابيىنە اسىعا وتارباعا وتىردى. ۆوكزالدان كۇتىپ العان ساكەن, بەيىمبەت باستاعان دوستارى امانشانىڭ دۇنيە سالعانىن الماتىدا ەستىرتتى. الىستان جان جارىن ساعىنىپ جەتكەن اقىنعا بۇل جايت وتە اۋىر ءتيدى. مويىلداي جانارى جاۋدىرەگەن امانشانىڭ اتجاقتى اپپاق ءوڭى, ءسۇمبىل شاشى, زيپا بويى, جىبەكتەي مىنەزى كوكەيىنەن كەتپەدى. قامكوڭىل كۇيى ەلگە بارىپ, سۇلەسوق قالپى ماسكەۋگە اتتاندى.
ءىلياس 1928 جىلى وقۋىن بىتىرىسىمەن تىكەلەي ەل استاناسى قىزىلورداعا تارتتى. كەلىسىمەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە قىزمەتكە تۇردى. سول جىلى «ساعاناق» دەگەن العاشقى كىتابى جارىق كوردى. ءۇشىنشى جۇبايى فاتيما تورەباەۆانى سوندا جولىقتىرىپ, تانىستى. بۇلىقسىعان بويجەتكەن ادەمى ءان سالادى ەكەن, ەكەۋى كوپ ۇزاماي باس قۇرادى. كەلەسى جىلى استانا مارتەبەسى الماتى قالاسىنا بەرىلىپ, وتباسىمەن الاتاۋدىڭ ەتەگىنە كوشتى. 1930 جىلى تۇڭعىشتارى سايات ومىرگە كەلدى. ال 1932 جىلى ەرلى-بايلى ەكەۋىنىڭ ءدام-تۇزى جاراسپاي, اجىراستى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ءىلياس فاتيما عابيتوۆامەن قوسىلادى.
ءى.جانسۇگىروۆ شىعارماشىلىق جۇمىسپەن قاتار قازاقستان جازۋشىلار وداعىن ۇيىمداستىرۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاستى. 1932 جىلى جازۋشىلار وداعىن ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعالىعىنا سايلاندى, كەيىن جازۋشىلار وداعىنا باسشىلىق ەتتى. قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا وسى جىلدارى ەرەسەن ەڭبەك ءسىڭىردى. قالامگەردى قازاق كسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەتىپ بەكىتتى. 1935-1937 جىلدار ارالىعىندا كوركەم ادەبيەت باسپاسىندا پوەزيا ءبولىمىن باسقاردى. اقىرىندا 1937 جىلدىڭ تامىز ايىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنا اينالدى.
الاتاۋ بوكتەرىندەگى القاپتا دەمالىپ جاتقان ءىلياس جانسۇگىروۆ ءبىر كۇنى نكۆد-نىڭ شاقىرۋ قاعازىن الدى. ول كەزدە كوپتەگەن شىعارماشىل ادام جاز ايلارىندا قالانىڭ شۋىنان الىستاپ, الماتىنىڭ سىرتىنا قاراي, تاۋ قويناۋىنا كيىز ءۇي تىگىپ, جايلاۋعا شىققانداي قونىس جاڭالاپ كەتەتىن. اقىننىڭ جارى فاتيما بۇل شاقىرتۋدىڭ تەككە ەمەس ەكەنىن سەزدى. ىلياسقا قالاعا تۇسپەي, ىستىقكول اسىپ ءىز جاسىرۋىن ءوتىندى. بىراق قاشاتىنداي ەش سەبەبى جوق اقىن نكۆد-نىڭ شاقىرۋىنا بارۋ كەرەك دەپ شەشكەن. ءسويتىپ الماتىعا جول تارتقان ول سول كەتكەننەن ورالمادى.
كۇيەۋى ۇشتى-كۇيلى جوعالعان سوڭ فاتيما بالالارىن ەرتىپ, جايلاۋدان قالاعا تۇسكەن. قىزىلىڭىردە نكۆد جەندەتتەرى ۇيگە باسىپ كىردى. ءاي-شاي جوق, بولمەلەردى ءتىنتىپ, اقىن كابينەتىندەگى كىتاپتارىن, قولجازبالارىن ارباعا تيەدى. ءىلياستىڭ شىعارمالارىن, باسقا دا زاتتارىن اكەتىپ بارا جاتقان جاۋىزدارعا الدەكىم تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ, كوشە بويىندا جۇلمالاسىپ ءجۇرىپ, قولدارىنان ءبىر قالىڭ داپتەردى تارتىپ اكەتەدى. قاراڭعىدا ونى قۋعانمەن, قالىڭ اعاشتىڭ ىشىندە ىزىنەن اداسىپ, ءدات دەيدى.
قىزىل جاعالىلار ۇزاعاندا, فاتيما ۆەرانداداعى سارى شكافقا ۇمتىلدى. جايلاۋدان تۇسكەن بەتتە بۋىلىپ-تۇيىلگەن جۇكتى سول شكافتىڭ الدىنا تاستاي سالعان ەدى, الگى سەپ بولىپ, تىنتۋشىلەرگە سارى شكاف كورىنبەي قالىپتى.
جارىنىڭ ەڭبەكتەرىن قالايدا ساقتاۋدى كوزدەگەن فاتيما دەرەۋ نكۆد قىزمەتكەرى وسپان جىلقىباەۆ دەگەن تۋىسىنا حابارلاستى. قارىنداسىنىڭ جاعدايىن تۇسىنگەن ول تۇندەلەتىپ جەتىپ, اقىننىڭ بارلىق قولجازباسىن الىپ كەتتى. ءسويتىپ جانسۇگىروۆتىڭ ەڭبەكتەرىن 11 جىل بويى قوراسىندا ساقتايدى. كەيىن ءىلياس اقتالعان سوڭ قايتارىپ بەرەدى. الگى جەندەتتەر ايىرىلىپ قالعان داپتەر دە فاتيمانىڭ قولىنا ءتيدى. ول «قۇلاگەر» پوەماسى ەكەن. ال ونى جاۋىزداردان تارتىپ الىپ, ساقتاپ جۇرگەن ساپارعالي بەگالين بولىپ شىعادى.
1938 جىلى 26 اقپاندا ءىلياستى, بەيىمبەت ءمايليندى جانە تاعى باسقا كوپتەگەن ازاماتتى تۇندە الماتىنىڭ تۇبىندەگى «جاڭالىققا» اپارىپ اتتى. مۇردەلەرىن توزىعى جەتكەن كونە ۇيلەردىڭ ىرگەسىنە تاستاپ, سوسىن شىم قابىرعالاردى ۇستەرىنە قۇلاتىپ كەتە بارعان. ءسويتىپ ءىلياس پەن بەيىمبەت كەمەلىنە ەندى كەلىپ, تولايىم دۇنيە بەرەتىن ۋاعىندا – 1938 جىلى 44 جاسىندا قىزىل جەندەتتەردىڭ قولىنان قىرشىنىنان قيىلدى.
جىر ءدۇلدۇلى ءى.جانسۇگىروۆ ءوز داۋىرىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى الاش زيالىلارىمەن تىعىز شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناستا بولدى. جانسۇگىروۆتىڭ شىعارماشىلىعى كوپ قىرلى, الۋان سىرلى. پوەزيا, پروزا, دراما سالاسىندا ءونىمدى ەڭبەكتەندى. شىعارمالارىنا ءوزى عۇمىر كەشكەن ورتاداعى ءومىر شىندىعى, تاريحي وقيعالار ارقاۋ بولعان.
اقىننىڭ ليريكالىق ولەڭدەرىمەن قوسا «جەتىسۋ سۋرەتتەرى», «كۇي», «كۇيشى» سىندى كلاسسيكالىق شىعارمالارى – ەشقاشان ەسكىرمەيتىن, قايتالانباس تۋىندىلار. ال «قۇلاگەر» پوەماسىن وقىماعان قازاق بالاسى كەمدە-كەم شىعار. وسى شىعارمانىڭ جەلىسىمەن اقىننىڭ 125 جىلدىعىنا وراي اشىق اسپان استىندا ستاديوندا قويىلعان «قۇلاگەر» سپەكتاكلىن كورگەن جۇرتتىڭ كوزىنە جاس الماعانى قالمادى.
قالامگەر ادەبيەت سىنى مەن اۋدارما سالاسىندا دا ءونىمدى ەڭبەكتەندى. پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» رومانىن العاش قازاقشاعا تولىق اۋدارعان ادام. سونداي-اق لەرمونتوۆتىڭ, گوركيدىڭ, نەكراسوۆتىڭ, ماياكوۆسكيدىڭ كوپتەگەن تۋىندىسىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. بىراق ول ءوزىن «مەن ادەبيەتكە كەلدىم!» دەپ ەشقاشان ايتقان ەمەس, كەرىسىنشە, «جالپى جازۋشىلىقتى وزىمنەن دامە ەتپەگەن ەدىم. سوندىقتان جازعانىم از. تەك اندا-ساندا شۇقىما سياقتى. سوڭعى ۋاقىتتا كەيبىر جولداستارىم سەنەن بىردەڭە شىعادى دەگەن سوڭ, ەندى جازۋشى بولعىم كەلەدى. بىلمەيمىن, اقتاي الار ما ەكەم؟» دەپ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە ءۇن قاتادى.
قالىڭ كوپشىلىك ونى اقىن, جازۋشى اتاعانمەن, نەگىزىندە, ءىلياس جانسۇگىروۆ – ماسكەۋدە ءبىلىم الىپ, ارنايى ديپلومعا قول جەتكىزگەن, قازاق حالقىنان شىققان تۇڭعىش كاسىبي بىلىكتى جۋرناليست. ول – ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. سوندىقتان قايراتكەر قالامگەردىڭ بيىلعى 130 جىلدىعىندا استانا قالاسىنداعى «قازمەديا ورتالىعىنا» ءىلياستىڭ ەسىمىن بەرسە, ابدەن ورىندى ءارى قونىمدى بولار ەدى. استانادا ءبىر قيىردا شويىنجولمەن, جىلۋ تراسساسىمەن جارىسقان اقىن اتىندا كوشە بار. ادام اياعى سيرەك بارادى, ەل ءىلياستىڭ اتىندا كوشە بار ەكەنىن دە بىلە قويمايدى. اقىن ەسىمىن كورنەكى كوشەلەردىڭ بىرىنە اۋىستىرۋ دا ابدەن قيسىندى, لايىقتى شارا.
ادىلبەك ىبىرايىمۇلى,
جازۋشى, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
سۋرەتتەر
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان الىندى
