12 ماۋسىم كۇنى «قازاق ءبىلىمپازدارى تۇڭعىش سەزى» اشىلعانىنا تۇپ-تۋرا 100 جىل تولادى. قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1924 جىلى 12-18 ماۋسىم ارالىعىندا ورىنبورداعى اعارتۋ قىزمەتكەرلەرى ۇيىمىنىڭ ۇيىندە وتكەن بۇل جيىن قازاق حالقى ءۇشىن عاسىر بولگىش سيپات الاتىن ەلەۋلى وقيعا بولدى. «قازاق – قازاق بولعالى بۇدان بۇرىن مۇنداي سەزد بولماعان» دەپ جينالىستىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا سول كەزدەگى حالىق اعارتۋ كوميسسارى, توراعا نۇعىمان ءزاليۇلى ايتقانداي, بۇل سەزد قازاق-قىرعىز حالقى ءۇشىن اسا ماعىنالى, ماڭىزدى جينالىس بولدى.
جينالىسقا ماسكەۋدەگى كۇنشىعىس ءباسپاسوز تاراتاتىن كىندىك ۇيىمنان – ءاليحان بوكەيحان مەن ءنازىر تورەقۇلوۆ, بۇحاراداعى قازاقتار اتىنان – مىرزا ناۋرىزباەۆ, تۇركىستاننان – حالەل دوسمۇحامەتوۆ مەن يشانعالي اراباەۆ, قازاقستاننىڭ ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنەن – اسپانديار كەنجەەۆ, جالپىرەسەيلىك كاسىپشىلەر كەڭەستەر ۇيىمىنىڭ قازاق ايماعى بولىمىنەن – مۇحتار ساماتوۆ, ورىنبورداعى قازاق ينستيتۋتىنان (كينو) – مۇحتار مىرزاەۆ, قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنان – احمەت بايتۇرسىنۇلى, ەلدەس وماروۆ, نۇرتازا ەرالين, نۇعمان زاليەۆ, مولداعالي جولدىباەۆ, قوستاناي گۋبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – ەرعالي الدوڭعاروۆ, سەمەي گۋبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – ءماننان تۇرعانباەۆ, ورال گۋبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – نىعمەت شاعيەۆ, بوكەي گۋبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – رۇستەم اعىباەۆ, قازاق ايماعىن زەرتتەپ, عىلىم جياتىن قاۋىمنان – مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, ورىنبورداعى گازەت-جۋرنال باسقارمالارىنان راقىم سۇگىروۆ سىندى الاش ارىستارى قاتىستى.
7 كۇنگە جالعاسقان جينالىستا «جازۋ ەرەجەلەرى», «ءالىپبي ماسەلەسى», «قازاقشا ءپان سوزدەرى», «اۋىز ادەبيەتىن جيۋ شارالارى», «وقۋ, عىلىم كىتاپتارىن كوبەيتۋ شارالارى», «باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ پروگرامماسى», حالەل دوسمۇحامەدۇلى ۇسىنعان «باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ ءتۇرى مەن وقىتۋشىلار دايىندايتىن عىلىم وردالارىنىڭ پروگرامماسىن تەكسەرۋ» سىندى تاقىرىپتار تالقىعا سالىنىپ, ورتاق شەشىمدەر قابىلداندى. اسىرەسە ءتىل ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ, كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى 6 ماسەلەنىڭ 3-ەۋى ءتىل تاقىرىبىنا ارنالدى. ياعني قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ عىلىمي جۇيەسى, قازاق ءالىپبيى, ورفوگرافيا, تەرمينولوگيا, وقىتۋ ادىستەمەسى, ونوماستيكا, ت.ب. سالالار بويىنشا ماڭىزدى قاۋلىلار قابىلداندى.
جينالىستا جازۋ ەرەجەلەرى مەن ءپان سوزدەرى بويىنشا ە.ومارۇلى, ءالىپبي تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلى, اۋىز ادەبيەتىن جيناۋ جونىندە ح.دوسمۇحامەدۇلى, وقىتۋ, ءبىلىم مەكتەپتەرىن كوبەيتۋ تاقىرىبىندا م.مىرزاۇلى ارنايى بايانداما, ن.تورەقۇلۇلى قوسىمشا بايانداما جاسادى. سونداي-اق ا.بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان ءالىپبي جوباسى, ن.تورەقۇلۇلىنىڭ لاتىن جازۋى حاقىنداعى ۇسىنىسى كەڭ كولەمدە تالقىلانىپ, قىزۋ پىكىرتالاس بولدى. تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىنداعى ءالىپبي ماسەلەسى, ارتىق-كەم تۇسى, ەرەجە مەن ەملە, دىبىس جۇيەسى, بۇل الىپبيلەردى وقىپ ۇيرەنۋ مەن جازۋ, باسپا ىسىندە پايدالانۋ جايى دا قوزعالدى. وسى 7 كۇندىك جينالىستا ايتىلعان, تالقىلانعان ماسەلەلەر, جاسالعان نەگىزگى جانە قوسىمشا باياندامالار, سونداي-اق جيىننىڭ قاۋلىسى 1925 جىلى توتە جازۋمەن «قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزدى» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ شىقتى. اتالعان جينالىس جايلى ءبىزدىڭ قولىمىزداعى قۇندى دەرەك وسى عانا. بىراق ول وتە از تارالىممەن شىققاندىقتان كوپتىڭ قولىنا تولىق جەتكەن جوق.
سەزدە قازاق جازۋىنا نەگىز بولاتىن جۇيەلەر, قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ جىكتەلۋى, «ۋ» مەن «ي» دىبىستارىنىڭ تابيعاتى, «ح», «ش», «ف», «ھ» ارىپتەرى ت.ب. ماسەلەلەر باسا تالقىلاندى. اسىرەسە «ۋ», «ي» دىبىستارىنىڭ تابيعاتى ۇلكەن تالاس تۋدىرادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى, ەلدەس وماروۆ سىندى عالىمدار قازاقشا دىبىستاردى دىبىس جۇيەسىنە جىكتەگەندە «ۋ» مەن «ي» داۋىستى دىبىستارعا جاتپاي, داۋىسسىز «ر» مەن «ل»-عا قوسىلىپ كەتەتىنىن, قازاقشا «تاۋ», «ءمۇيىز» سياقتى سوزدەر ءبىرسىپىرا تۇرىك حالىقتارىندا «تاع», «مۇگىز» تۇرىندە ايتىلاتىنىن نەگىزگە الا وتىرىپ, «ۋ» مەن «ي» داۋىسسىز ەكەنىن دالەلدەگەنمەن, سەزگە قاتىسۋشىلار اراسىندا بىراۋىزدىلىق بولماعاندىقتان, بەس كىسىدەن (احمەت بايتۇرسىنۇلى, تەلجان شونانۇلى, ەلدەس ومارۇلى, مۇحتار مىرزاۇلى, حالەل دوسمۇحامەدۇلى) قۇرالعان كوميسسيا جاساقتالىپ, بۇل ماسەلە ارنايى تالقىلانادى. كوميسسياعا احمەت بايتۇرسىنۇلى توراعالىق ەتەدى. ا.بايتۇرسىنۇلى اياعى «ۇۋ», «ىۋ», «ىي» بولىپ اياقتالاتىن سوزدەرگە ءتۇرلى قوسىمشا جالعاپ, ونى داۋىستى دىبىستاردىڭ جۇرناق-جالعاۋىمەن سالىستىرعاندا دا, قاي جاعىنان تەكسەرگەندە دە «ۋ» مەن «ي» دىبىستارىن داۋىستى دەۋگە بولمايتىنىن, ەكەۋىنىڭ دە داۋىسسىز ەكەنىن دالەلدەيدى. سونىمەن قازاق تىلىندە داۋىستى «ۋ» مەن داۋىستى «ي»-دىڭ بار-جوعىن داۋىسقا سالعان كەزدە 11 كىسى قازاق تىلىندە داۋىستى «ۋ», «ي» دىبىستارى جوق ەكەنىن قولداپ داۋىس بەرەدى, 6 ادام قازاق تىلىندە داۋىستى «ۋ» مەن «ي» بار ەكەنىن قولداپ داۋىس بەرەدى. سوڭىندا زيالىلار «ۋ» مەن «ي»-ءدىڭ جازىلۋى دىبىس جۇيەسىنشە بولۋى كەرەك» دەگەن شەشىمگە كەلەدى. سونىمەن قاتار, سەزدە «ح», «ف», «ھ», «چ» ارىپتەرى قازاقشا الىپبيدەن شىعارىلادى, بۇرىن «چ» ارپىمەن جازىلىپ جۇرگەن دىبىستىڭ ءارپى «ش»-مەن جازىلاتىن بولدى. قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ سانى 24 دەپ بەلگىلەنىپ, (الىپبيدەگى رەتى ا, ب, پ, ت, ج, د, ر, ز, س, ش, ع, ك, ق, گ, ڭ, ل, م, ن, و, ءۇ, ۋ, ە, ى, ش) 24 دىبىس ءوز ىشىنەن داۋىستى (ا, و, ۇ, ە, ى); جارتى داۋىستى (ر, ل, ۋ, ي; ۇياڭ: ڭ, م, ن); قاتاڭ (ب, پ, ت, س, ش, ق, ك); ىمىرالى (ج, ز); ىمىراسىز (د, ع, گ) تۇرىندە جىكتەلەدى. «ى» بىتەۋ بۋىندا جازىلمايدى» دەگەن ەرەجە بۇزىلىپ, «ى» بار جەرىندە قالماي جازىلادى («ىنتىق», «ءبىي», «جازىۋ») دەپ شەشىلدى.
بۇل جينالىستا ءاليحان ارنايى بايانداما جاساعان جوق, بىراق ارالىعىندا جيىنعا توراعالىق ەتتى. ول 16 ماۋسىم كۇنگى ءپان سوزدەرى تۋرالى قاۋلى قابىلداردا «قاعاز بەتىنە كىسىنىڭ اتى-ءجونىن جازعاندا ورىسشاعا ەلىكتەپ, اكەسىنىڭ اتىنا «وۆ» قوسىپ جازۋ قالسىن» دەگەن ۇسىنىس ەنگىزەدى. ءسويتىپ زيالىلار «ۇكىمەت ورىندارىنىڭ قاعازىندا اۋەلى اكەسىنىڭ اتى جازىلىپ, وعان «ۇلى» دەگەن ءسوز قوسىلىپ, سودان سوڭ ءوز اتى جازىلاتىن بولسىن» دەگەن ۇيعارىمعا توقتايدى. مىنە, سول كۇننەن باستاپ الاش ارىستارى ءوز اتتارىن ءاليحان بوكەيحانۇلى, احمەت بايتۇرسىنۇلى, ءنازىر تورەقۇلۇلى… دەپ جازدى. بىراق ءبىز قازىر وسى ەسىمدەرگە وۆ, ەۆ-ءتى تىركەپ, ارىستاردىڭ اماناتىنا قيانات جاساپ ءجۇرمىز.
1924 جىلى ءبىلىمپازداردىڭ تۇڭعىش سەزى ورىنبوردا وتكەن سوڭ, اراعا ەكى جىل سالىپ باكۋدە ءبىرىنشى تۇركولوگتار سەزى ءوتتى. ەكەۋىنە ورتاق تاقىرىپ – ءتىل ماسەلەسى. سول باسقوسۋدا تەرمينولوگيا ماسەلەسىنە قاتىستى قازاقستان تاراپىنان احمەت بايتۇرسىنۇلى نەگىزگى بايانداما جاساعان. دەمەك, «قازاق ءبىلىمپازدارى تۇڭعىش سەزى» تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس, تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ عىلىم-بىلىمگە تالپىنۋىنا جول اشقان ءىزاشار جينالىس بولدى. ونىڭ ۇستىنە, ارادا 100 جىل وتسە دە, سول سەزدە تالقىلانعان ماسەلەلەر ءالى دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. اسىرەسە, داۋىستى, داۋىسسىز دىبىستار, «ي», «ۋ» دىبىستارىنىڭ ستاتۋسى, ەملەسى, قازاق جازۋىنا نەگىز بولاتىن ۇستانىمدار, قازاق الىپبيىندەگى ارىپتەر, ت.س.س. ماسەلەلەر زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ءالى تالاس تۋدىرىپ كەلەدى.
قىسقاسى, 100 جىلدىڭ الدىنداعى بۇل جينالىس قازاق تاريحىندا ايرىقشا ماڭىز الاتىن جينالىس ەدى. ءبىر اتتەگەن-ايمىز, وسى جينالىستىڭ 100 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتىپ, وسى جيىندا تالقىلانعان, قازىر دە وزەكتىلىگىن جويماعان قازاق ءتىلىنىڭ, قازاق ءالىپبيىنىڭ ماسەلەسىن كەڭىنەن تالقىلاپ, كەلەر ۇرپاققا 100 جىلدىق امانات قالدىرساق, بۇل تاريحقا قۇرمەت, بولاشاققا باعدار بولاتىن ەدى. امال نە, ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى ەسكەرگەن جوق. تەك ءباسپاسوز بەتتەرىندە ۇشقىنداپ جازىلىپ, شاعىن كولەمدە جينالىستار وتكەنى بولماسا, ەل بولىپ ەسكەرە المادىق. بۇل دا – باردى باعالاماۋدىڭ, تاريحقا جاناشىرلىقتىڭ ازدىعىنىڭ بەلگىسى.
