ونشاقتى جىل بۇرىن «گاستاربايتەر» تەرمينىن تاجىكتەر مەن وزبەكتەرگە قاراتا قولداناتىن ەدىك. قازىر قازاقتاردان دا اجىرامايتىن ۇعىمعا اينالدى-اۋ وسى. ەل ازاماتتارى ۇلىبريتانيا, كورەيا جانە تاعى باسقا ەلدەردە ءتۇرلى سالادا جالدانىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر.
قاي ەلدەر تارتىمدى؟
حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى ەڭبەك كوشى-قونىنىڭ ورتالىعى رەتىندە باتىس ەۋروپا ەلدەرى – گەرمانيا, فرانتسيا, يسپانيا, ۇلىبريتانيا سانالسا, 70-جىلدارى تاياۋ شىعىستىڭ مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەرى – قاتار, كۋۆەيت, ساۋد ارابياسى جانە بىرىككەن اراب امىرلىگىندە ەڭبەك نارىعى قارقىندى ىلگەرىلەدى. ەڭبەك ميگرانتتارىن تارتاتىن ءىرى ورتالىقتىڭ ءبىرى – اقش. ستاتيستيكا بويىنشا 80-جىلدارى شتاتتارداعى حالىق ءوسىمىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى يمميگرانتتار ەسەبىنەن قالىپتاسىپ, بۇگىنگى اقش حالقىنىڭ 15 پايىزىن قۇراپ وتىر.
ميگرانتتار تاڭدايتىن مەملەكەتتى قارايتىن بولساق, تاريحي ساباقتاستىق نەمەسە تىلدىك جاقىندىق بايلانىستىرادى. ماسەلەن, فرانتسياداعى ەڭبەك ميگرانتىنىڭ 36 پايىزى الجير, ماروككو جانە تۋنيستەن ارمان قۋىپ كەلەدى. بۇرىنعى وتارلارى بولعان افريكالىقتاردى فرانتسۋز ءتىلى جاقىنداستىراتىنى انىق. ۇلىبريتانيادا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپقانداردىڭ 25 پايىزى ازيالىق بۇرىنعى كولونياسى – بانگلادەش, ءۇندىستان, پاكىستان, سونداي-اق, 13 پايىزى افريكالىق وتارى – وڭتۇستىك افريكا, نيگەريا جانە گانا ۇلەسىنە تيەدى. يسپانيا ميگرانتىنىڭ 20 پايىزى ۆيزا تالاپ ەتىلمەيتىن لاتىن امەريكاداعى بۇرىنعى وتار ەلدەر جاتادى. تاجىكستان, قىرعىزستان, وزبەكستان جانە قازاقستان ازاماتتارى ءۇشىن رەسەي ۇلكەن ەڭبەك نارىعى سانالعان-دى. الايدا رەسەي ۋكرايناعا سوعىس اشقالى ەڭبەك ميگراتسياسى باياۋلادى. ەسەسىنە كورەيا, ۇلىبريتانيا, كاناداعا قىزىعاتىندار سانى كوبەيدى.
– ادامداردىڭ ماتەريالدىق يگىلىككە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ, لايىقتى ءومىر ىزدەپ شەتەل اساتىن ادامدار قاتارى ارتتى. بۇل – دامۋشى جانە كەدەي ەلدەرگە ءتان قۇبىلىس. ءبىر جاعى, ميگراتسيالىق ۇدەرىس جاھاندانۋدىڭ ءبىر ەلەمەنتى سانالادى.
2023 جىلى 5 مىڭعا جۋىق قازاق ۇلىبريتانيادا ماۋسىمدىق جۇمىس ىستەدى. اپتاسىنا 30 ساعات, ءبىر ساعاتقا 10,1 فۋنت ستەرلينگ تولەندى. وسىدان-اق دامىعان ەلدەردە ەڭبەك قۇنىن جوعارى باعالايتىنىن كورەسىز. باستىسى, ۇلتتىق ۆاليۋتاعا قاراعاندا ەۆرو, دوللار, ستەرلينگ ونداعان ەسە قىمبات, – دەدى الەۋمەتتانۋ ماگيسترى اينۇر اناربەك.
2010 جىلدارى ەڭبەك كوشى-قونى جاھاندىق سيپاتقا يە بولدى. بۇرىن مىڭداعان ادام قونىس اۋدارسا, گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى ميلليونداعان ادام تۇرعىلىقتى جەرىن وزگەرتۋدە. مۇنداي سيپاتقا قازاقستاندىقتاردى جاتقىزا المايمىز, دەگەنمەن جىل سايىن شەتەل اسىپ, الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەگىسى كەلەتىندەر از ەمەس. ستاتيستيكا دەرەگىنشە, ەلدەگى 29 جاسقا دەيىنگى جاستاردىڭ 45 پايىزى شەتەل اسۋعا نيەتتى. جاستار سىرتتان پانا ىزدەۋىنە نە سەبەپ, بۇل – ۇزاق اڭگىمە, باسقا تاقىرىپ.
ءتۇرلى دەرەك كوزدەرىندە 2020 جىلى 29 مىڭ قازاق ەلىنىڭ ازاماتى كورەيادا جالدانىپ ەڭبەك ەتسە, 2021 جىلى 31 مىڭ, 2022 جىلى 36 مىڭعا جەتتى. ال ۇلىبريتانيادا 2023 جىلى 5 مىڭعا جۋىق قازاق ماۋسىمدىق جۇمىس ىستەدى
ماڭىزدىسى, ەل اۋماعىنان تىس جەردە جۇرگەن وتانداستار ءوزىن قاۋىپسىز سەزىنۋى ءتيىس. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ باس ساراپشىسى اسەل الماتوۆانىڭ سوزىنشە, شەتەلدىك جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانككە كەپىلدىك جارنانى ەنگىزۋ ءتارتىبى مەن شارتى جۇمىسقا ورنالاسقان ەلدىڭ زاڭىمەن رەتتەلەدى. كوپ جاعدايدا قازاقستان ازاماتتارى شەتەلدە ءوز بەتىنشە نەمەسە جۇمىسپەن قامتۋ اگەنتتىگى ارقىلى جۇمىسقا ورنالاسادى. وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ەلدەگى جاۋاپتى ۆەدومستۆو جۇمىسقا ورنالاسۋ پروتسەسىن رەتتەي المايدى.
شەتەل اسۋ ارمان با, قاجەتتىلىك پە؟
ەڭبەك ميگرانتتارى شەتەلدە جۇمىس ىستەۋدە ءۇش شارتقا جۇگىنەدى. ءبىرىنشىسى – زاڭمەن رەتتەلگەن ەڭبەك كوشى-قونى. ەكىنشىسى – زاڭسىز ەڭبەك ميگرانتى. ياعني تۋريستىك ۆيزا نەمەسە ەم ىزدەپ بارىپ, گاستاربايتەر رەتىندە جۇمىس ىستەيدى. كورەيادا ەڭبەك ەتەتىن قازاقتار ەكىنشىسىنە جاتادى. ءۇشىنشىسى – شەتەل ينۆەستيتسياسىمەن بىرگە جوعارى بىلىكتى جۇمىس كۇشىنىڭ كوشى-قونى.
وڭتۇستىك كورەيادا 4 جىلدان اسا ەڭبەك ەتكەن مەدىعات سەرىك ەسىمدى ازاماتتى سوزگە تارتتىق.
– كەنتاۋدا اعامنىڭ ۇيىندە جاتىپ, كوللەدجدە وقىدىم. ماماندىعىم – ەنەرگەتيك. ونداعى ماقسات – كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتىندا جۇمىس ىستەۋ. زاۋىتتا جۇمىس ىستەيتىن اعامنىڭ ايلىعى شايلىعىنان اسپايتىن, ءبىر باسىندا بىرنەشە كرەديتى بار-تۇعىن. وسىنداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن ءبىلىپ, باسقا جول ىزدەدىم. كەنتاۋدان كورەياعا بارىپ جۇمىس ىستەيتىن جاستارمەن جولىعىپ, جولىن سۇرادىم. كەلىسكەندەي, شىمكەنتتەن تاشكەنتكە جەتىپ, ءارى قاراي ۇشاقپەن سەۋلگە ۇشتىق. اۋەجايدان تۇسكەن كەزدەگى ەموتسيانى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. جات جەر, بوتەن ەل, ەشكىمدى تانىمايمىن, جەرگىلىكتى جەردىڭ ءتىلىن دە بىلمەيمىن. بويدا قورقىنىش باسىم. بىراق ارتقا شەگىنەتىن جول جوق. جولباسشىمەن بىرگە سەۋلدىڭ سىرت ايماعىنا ورنالاسىپ, جۇمىستى باستاپ كەتتىك. قۇرىلىستا ارماتۋرا توقىدىق. مۇرىن قانايتىن جۇمىس ەمەس. ەسەسىنە جالاقىسى جوعارى ءارى تەڭگەمەن سالىستىرعاندا قۇندى. كاپيتالدى جيناپ, اناما اۋدارىپ تۇردىم. 4 جىل 3 اي جۇمىس ىستەدىم. كورەي ءتىلىن مەڭگەرىپ, سوندا دوستار تاپتىم. اۋىلدا مال باسى جينالىپ, وتباسىمنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى وڭالدى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن جيناعان قارجىنى بيزنەسكە سالعىم كەلدى. بىراق رەتىن تاپپادىم. قازىر كورەيادان كولىك الدىرىپ, قۇجاتتاندىرىپ, ساتۋعا شىعارىپ ءجۇرمىن. شۇكىر, جاعدايىم جاقسى, – دەيدى مەدىعات.
بۇدان تۇيەتىن وي: شەتەل اسۋ – ارمان ەمەس, قاجەتتىلىك. بولماسا جۇزدەگەن, مىڭداعان ازامات وزگە ەلگە بارىپ جۇمىس ىستەي مە؟ وسىندايدا «ارقا جايلى بولسا, ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەگەن ءتامسىل ەسكە تۇسەدى.
وزبەكستاننىڭ تاجىريبەسى قانداي؟
«جالعا ءجۇر, جات جەرگە كەت, مال تاۋىپ كەل!». بۇل – وزبەك اعايىننىڭ ۇرانى ىسپەتتى ءسوز. قازىر وزبەكستان ازاماتتارىن شىعىس جانە باتىس ەۋروپا, لاتىن امەريكاسى جانە ازيانىڭ دامىعان ەلدەرىنەن تابۋعا بولادى. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وزبەكستان ۇكىمەتى ازاماتتارىن وزگە مەملەكەتتە ماۋسىمدىق جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي قالىپتاستىرىپ وتىر. ەگەر ءوزىن جۇمىس تاۋىپ بەرە المادىڭ با, وندا جۇمىس كۇشى كەرەك ەلدەرگە جولدا. بۇل – دۇرىس ۇستانىم. 2023 جىلى وزبەكستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ۇلىبريتانيا, بولگاريا, لاتۆيا, پولشا, گەرمانيا, سەربيا, فينلياندياعا 15 مىڭنان اسا ۆاكانسياعا ءوز ازاماتتارىن جولدادى. ال وڭتۇستىك كورەيادا 69 مىڭنان اسا وزبەكستاندىق ماۋسىمدىق جۇمىس ىستەدى.
شىنىندا, وزبەكستان الەمنىڭ بىرقاتار ەلىمەن ەڭبەك كوشى-قونى تۋرالى كەلىسىمگە كەلگەن-ءدى. سونداي مەملەكەتارالىق كەلىسىم وزبەكستان-وڭتۇستىك كورەيا ەڭبەك فورۋمى اياسىندا بەكىتىلدى. چوسونعا ۆيزانىڭ 7 ساناتى بويىنشا بارۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – A ساناتى – ديپلوماتيالىق, ۇكىمەتتىك دەڭگەيدەگى جانە حالىقارالىق كەلىسىم ورناتۋ ماقساتىندا. ەكىنشىسى – ۆ ساناتى. بۇل بويىنشا كورەيادا ۆيزاسىز جۇرە الادى. 90 كۇن ۋاقىتشا كەلگەن ادامدار س كاتەگورياسىنا جۇگىنەدى. ءبىلىم بەرۋ, مادەني نەمەسە ينۆەستيتسيالىق قىزمەتكە بايلانىستى D كاتەگورياسى 2 جىلعا دەيىن بەرىلەدى. ە كاسىبي جانە كاسىپتىك ەمەس قىزمەتپەن اينالىساتىن ادامدارعا ارنالادى. ە كاتەگورياسىنىڭ ءوزى 11 ساناتقا بولىنەدى. سونىڭ ىشىندە وزبەكستاندىقتار E-8 (ماۋسىمدىق جۇمىس), E-9 (كاسىبي ەمەس جۇمىس) ساناتى بويىنشا كورەيادا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاۋىپ, ءوز ەلىنە ميلليونداعان قارجىنى تارتىپ ءجۇر. ستاتيستيكا دەرەگىندە 2021 جىلى 50 مىڭنان استام وزبەكستاندىق كورەي تۇبەگىندە ءتۇرلى سالادا جۇمىس ىستەسە, 2022 جىلى 69 مىڭعا جەتتى.
ەلدە 6 ميلليوننان استام ادامنىڭ كرەديتى بار. كەيبىرى 10-12 كرەديت تولەيدى. جىلدا جالاقىعا قوسىلعان 20-30 پايىز ۇستەمەنى ينفلياتسيا قۇمعا سىڭگەن سۋداي جۇتۋدا. سوندىقتان جالاقىسى جوعارى دامىعان ەلدەرگە بارۋعا اسىعادى
وڭتۇستىك كورەيادا زاڭدى جانە زاڭسىز جۇمىس ىستەيتىن ميگرانتتار سانى جاعىنان قىتايلىقتار كوش باستايدى. ۆەتنام, تايلاند, نەپال, كامبودجا, بانگلادەش, پاكىستان, فيليپپين, يندونەزيا, موڭعوليا, شري-لانكا, ميانما ەلىنىڭ ازاماتتارى كوپتەپ كەزدەسەدى. وعان ورتا ازياداعى قىرعىزستان مەن قازاقستاندى قوسىڭىز. ءتۇرلى دەرەك كوزدەرىندە 2020 جىلى 29 مىڭ قازاق ەلىنىڭ ازاماتى كورەيادا جالدانىپ ەڭبەك ەتسە, 2021 جىلى 31 مىڭ, 2022 جىلى 36 مىڭعا جەتتى. بىراق ەلدەگى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە, ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى دە بۇل تسيفردى قىسقارتىپ كورسەتەدى.
ازىرگە قازاقستان مەن كورەيا ۇكىمەتى اراسىندا ەڭبەك ۆيزاسى جونىندە ورتاق كەلىسىم جوق. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى وندا تۋريستىك ۆيزامەن بارىپ, رەتىن تاۋىپ سوندا قالىپ, جۇمىس ىستەيدى. ءارى ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. بۇعان ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى وكىلى اسەل الماتوۆانىڭ ءسوزى دالەل.
قازاقستان قانداي قادام جاسادى؟
ءماجىلىس دەپۋتاتى نارتاي ارالباي پارلامەنتتە وسى سۇراققا بايلانىستى ماسەلە كوتەردى.
– رەسمي دەرەك, 2022 جىلى وڭتۇستىك كورەيادا 9,6 مىڭ ەل ازاماتى زاڭسىز ەڭبەك ميگرانتى رەتىندە ونەركاسىپ, قۇرىلىس, اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا جۇمىس ىستەدى. ال كورەيادا وتانداستار باسىن بىرىكتىرەتىن ورتالىق 20 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق جۇرگەنىن راستايدى. ەڭ قيىنى, وندا ەڭبەك ەتەتىندەر زاڭعا سۇيەنىپ ءوز قۇقىعىن تالاپ ەتە المايدى. ەگەر تالاپ ەتسە, جۇمىس بەرۋشى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ارىزدانىپ, ۇستاتىپ جىبەرۋى مۇمكىن.
2020 جىلى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ شەتەلدە جۇمىس ىستەيتىن وتانداستىڭ قاۋىپسىزدىگىنە الاڭدايتىنىن ايتىپ, ە-9 ۆيزاسىن زاڭداستىرۋدى تاپسىردى. قازاقستاندىقتاردى شەتەلدە جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جاۋاپتى.
كورەيا ۇكىمەتى «ەڭبەككە رۇقسات بەرۋ جۇيەسىن» (EPS) ەنگىزۋ ماسەلەسىن قايتا قاراستىرۋدى ۇسىنىپ, ءتىپتى كەرەك بولعان جاعدايدا وزدەرىنىڭ مامانىن جىبەرىپ, ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن ماسەلە ءوز دەڭگەيىندە شەشىلگەن جوق. ءبىزدىڭ ازاماتتار قاشان زاڭدى ەڭبەك ميگرانتى رەتىندە ەڭبەك ەتە الادى؟ – دەپ دەپۋتات ماسەلەنى توتەسىنەن قويىپ, ۇكىمەت باسشىسى ءاليحان سمايىلوۆقا ساۋال جولدادى.
ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتى اراسىندا 7 راۋندتىق كەلىسسوز جۇرگىزىلگەنى, بىراق ناقتى ناتيجە بولماعانى بەلگىلى. بالكىم, 2024 جىلدىڭ العاشقى ايلارىندا ۇكىمەتارالىق كەلىسىم كۇشىنە ەنىپ, قازاقستاندىقتار ە-9 ۆيزاسىمەن ۋاقىتشا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك الاتىن بولار. ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى.
– قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وزبەكستان, قىرعىزستان, تاجىكستان, سونداي-اق ازەربايجان ۇكىمەتى اراسىندا ەڭبەك قىزمەتى جانە ەڭبەكشى ميگرانتىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى كەلىسىم بار. بۇگىندە حالىقارالىق ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىس گەوگرافياسى كەڭەيىپ كەلەدى. وسىنى ەسكەرىپ تۇركيا, ۇلىبريتانيا, گەرمانيا, يزرايل, قاتار, كورەياعا بارعان قازاقستاندىق ەڭبەك ميگرانتىنىڭ ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى جاڭا كەلىسىمنىڭ جوباسى ازىرلەندى, – دەدى جاۋاپتى مامان اسەل الماتوۆا.
كورەيا ۇكىمەتىنىڭ ءوز تالابى بار: ءبىرىنشىسى – تابىس تاپقىسى كەلگەن ادامدار كورەيانىڭ ىشكى زاڭدارىن ءبىلۋى كەرەك. ەكىنشىسى – كورەي تىلىندە تىلدەسەتىن دەڭگەيدە بولۋى شارت. ءۇشىنشىسى – تەك سەرتيفيكاتتالعان ماماندىق يەلەرىنە عانا رۇقسات ەتىلەدى. بۇعان ەش داۋ ايتا المايمىز. ويتكەنى ءار ەلدىڭ ءوز زاڭى, ادەت-داعدىسى بار. بارعاننان كەيىن سوعان باعىنۋعا تۋرا كەلەدى.
ەلدە 6 ميلليوننان استام ادامنىڭ كرەديتى بار. كەيبىرى 10-12 كرەديت تولەيدى. جىلدا جالاقىعا قوسىلعان 20-30 پايىز ۇستەمەنى ينفلياتسيا قۇمعا سىڭگەن سۋداي جۇتۋدا. سوندىقتان جالاقىسى جوعارى دامىعان ەلدەرگە بارۋعا اسىعادى.
ەڭبەك كوشى-قونىنىڭ كۇنگەيى ەل ازاماتتارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا ساۋلە تۇسىرسە, كولەڭكەسى جات جەردە قايتىس بولعان ادام كوبەيىپ كەلەدى.
