تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى رەتىندە 1923 جىلدىڭ كۇزىندە گەرمانياعا ساپارمەن بارعانى بەلگىلى. بۇل ساپار بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كەلىسىمىمەن جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان رەسمي ساپار بولاتىن. ساپاردىڭ باستى ماقساتى – تۇركىستان مەن بۇحارادان گەرمانيادا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت جاستاردىڭ جاعدايىن ءبىلۋ جانە ەكى ەل اراسىندا وسىنداي جۇمىستاردى جالعاستىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ ەدى.
ساپار بارىسىندا ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە قابىلداۋلاردىڭ, كەزدەسۋلەردىڭ بولعاندىعى جونىندە دەرەك جوق. ت.رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە ءتۇرلى جازبالارىندا ونداي قابىلداۋلار جونىندە دەرەك قالدىرماعان.
گەرمانياعا جاستاردىڭ وقۋعا جىبەرىلۋى, ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى جايلى وزبەكستاندىق عالىم شەرالى تۋرديەۆ تاشكەنتتەگى جانە گەرمانياداعى ارحيۆتەردىڭ دەرەكتەرى نەگىزىندە «ۋلار گەرمانيادا ۋقيعان ەديلار» دەگەن كولەمدى ەڭبەك جازعان ەدى. زەرتتەۋدە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمى جالپى ماسەلەلەر قاتارىندا ايتىلىپ كەتكەندىگى بولماسا, ونىڭ وسى ساپارداعى اتقارعان قىزمەتى تولىق اشىلماعان. ماسكەۋ ارحيۆىنەن قولىمىزعا ىلىنگەن قۇجاتتار تاقىرىپتى دەرەكتىك نەگىزدە تارقاتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن اسا قاجەتتى ماماندىقتار بويىنشا شەتەلگە وقۋعا ستۋدەنتتەر جىبەرۋ ماسەلەسى اعارتۋ حالكومى دەڭگەيىندە بىرنەشە رەت كوتەرىلگەن. بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى فايزۋللا قوجاەۆ, قايراتكەر, وقىمىستى پروفەسسور ا.فيترات تاراپىنان دا وسىنداي باستامالار كوتەرىلىپ, سوڭىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىمەن بىرگە وسى ماسەلە شەشىمىن تابادى. ناتيجەسىندە 1922 جىلدىڭ سوڭىندا تۇركىستان مەن بۇحارادان 70-كە جۋىق ءارتۇرلى جاستاعى جىگىتتەر مەن قىزدار گەرمانيانىڭ ءتۇرلى قالالارىنا وقۋعا اتتانادى. ولاردىڭ تاڭداعان ماماندىقتارى ولكە ءۇشىن ماڭىزدى سالالاردى قامتىدى. اتاپ ايتقاندا, اۋىلشارۋاشىلىعى, توقىماشىلىق, حيميا, ەلەكتروتەحنيكا, بىلعارى وڭدەۋ, فالسافا, پەداگوگيكا, مەديتسينا ماماندىقتارى ەدى.
ف.قوجاەۆ شاكىرتتەردى گەرمانياعا الىپ بارۋدى بۇحارالىق زيالى ابدۋۆاحيد بۇرحانوۆ پەن گەرمانيادان كەلگەن تاتار زيالىسى ءالىمجان يدريسيگە جانە ا.ف.كامەنسكيگە تاپسىرادى. بۇحارادا مەدرەسە ءبىتىرىپ, تۇركيا, گەرمانيادا بولىپ كەلگەن ءالىمجان يدريسي گەرمانياعا باراتىن شاكىرتتەردىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالادى.
بۇحارا مەن تۇركىستاننان گەرمانياعا وقۋعا بارعان جاستارعا سىرتقى ىستەر حالكومىنىڭ ورىنباسارى چيچەرين جانە باسقالار ارقىلى ستيپەنديا, سالەم-ساۋقات جىبەرىلىپ تۇرعان. سونىمەن بىرگە ولاردىڭ تۇرمىستىق جاعدايى, وقۋ بارىسىمەن قاتار ساياسي يدەيالىق كوڭىل-كۇيلەرى دە كەڭەستىك بيلىك تاراپىنان ءجىتى قاداعالاۋدا بولعان.
شاكىرتتەردىڭ وقۋىن جالعاستىرۋىنا بايلانىستى ف.قوجاەۆ, ا.فيترات, تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ت.رىسقۇلوۆتار كوپ كومەك كورسەتىپ تۇرعان. ايتسە دە, تۇركىستاندا باسشىلىق قىزمەتتەردە بولعان ەۆروپالىق قايراتكەرلەر جاستاردىڭ گەرمانيادا وقۋلارىن جالعاستىرۋلارىنا قارسىلىق جاساپ, ولاردى ەلگە قايتارۋعا مۇددەلى بولدى. مىسالى, ۆ.كۋيبىشەۆ 1922 جىلدىڭ سوڭىندا گەرمانياعا جىبەرىلگەن جاستاردى قايتارىپ, ولاردى ماسكەۋدە وقىتۋدى قاتتى تالاپ ەتكەن, ال وعان ف.قوجاەۆ قارسىلىق بىلدىرگەن. بۇل جاعداي رەسمي ورىنداردا دا كوتەرىلىپ, ونىڭ سوڭى 1923 جىلى تۇركىستان حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى ت.رىسقۇلوۆتىڭ تۇركىستاندىق جانە بۇحارالىق ستۋدەنتتەردىڭ حال-احۋالىمەن تانىسۋ ماقساتىندا گەرمانياعا بارۋىنا ۇلاستى. وسى ساپارىنىڭ ماقساتى تۋرالى ت.رىسقۇلوۆ 1923 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىنداعى ماقالاسىندا «گەرمانياداعى ورتاازيالىق ستۋدەنتتەردىڭ جاعدايىمەن تانىسۋ جانە ولاردىڭ وقۋىن جالعاستىرۋدىڭ جاعدايى مەن قاجەتتىلىگىن انىقتاۋ» بولعاندىعىن جازادى. وسى ساپارىندا ت.رىسقۇلوۆ ستۋدەنتتەردىڭ تاڭداعان ماماندىقتارى تۇركىستان ولكەسى ءۇشىن اسا ءزارۋ ماماندىقتار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەدى جانە ولاردىڭ ءوز وقۋىن ىقىلاسپەن وقىپ جۇرگەندىگىن, ەلگە قايتىپ, العان بىلىمدەرىن حالىق پەن مەملەكەتتىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋعا قۇلشىنىپ وتىرعاندىعىن دا اتاپ كورسەتەدى. تۇراردىڭ ماقالاسىنان گەرمانياداعى ستۋدەنتتەر اراسىندا 4 قازاق بار ەكەندىگى ايتىلادى. سونىمەن قاتار, گەرمانياداعى ەلشىلىكتە بولعان كەزدەسۋدە ەلشىلىك جانىنان ستۋدەنتتەرگە باسشىلىق جاسايتىن وكىلدىك اشۋ قاجەتتىلىگىن ايتىپ, «وسىنداي قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر ىسكە اسسا ستۋدەنتتەردىڭ الدەقانداي تەرىس ىقپالعا ەرىپ كەتۋ قاۋپى جويىلادى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
ۇكىمەت باسشىسىنىڭ وسىنداي قورىتىندىسىنا قاراماستان 1924 جىلى گەرمانياعا بارعان ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى مەيەرسون گەرمانياداعى ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسىپ, ولاردى ساياسي سىناقتان وتكىزەدى جانە ولاردىڭ باسشىسى ءالىمجان يدريسيعا سەنىمسىزدىك بىلدىرەدى. ال كەلەسى جولعى ساپارىندا ورتاازيالىق ستۋدەنتتەردىڭ وقۋىن گەرمانيادا ەمەس, كەڭەس وداعىندا جالعاستىرۋلارىن قاتاڭ تالاپ ەتەدى.
جالپى, وسى كەزدە شەتەلدەردە وقيتىن تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەرگە ستيپەنديا ءارتۇرلى مەكەمەلەر مەن شارۋاشىلىق ورگاندارى تاراپىنان تولەنەتىن تاجىريبە بولعان. سونداي سەبەپتەرمەن دە ستۋدەنتتەرگە ستيپەنديا ۋاقىتىلى تولەنبەي قالىپ جاتقاندىعىن تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى س.قوجانوۆتىڭ ورتالىق حالكومكەڭەسىنە 1922 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا جولداعان جەدەلحانىنان دا اڭعارامىز. جەدەلحاتتا س.قوجانوۆ شەتەلدەگى ستۋدەنتتەردىڭ ستيپەنديالارىنىڭ كەشىكتىرىلۋىنىڭ سەبەبىن تەز ارادا انىقتاۋدى سۇرايدى.
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ گەرمانياعا ساپارى رەسمي بيلىكتىڭ جوسپارىنا ساي ورىندالعانىنا كوز جەتكىزدىك. دەگەنمەن, جاستاردى ەلگە قايتارۋعا بايلانىستى ماسەلەلەر تولاستامادى, ولاردىڭ ۇستىنەن قاداعالاۋ كۇشەيە ءتۇستى. قايراتكەردىڭ وسى ساپارىنىڭ سالدارى ءوزى ءۇشىن وتە اۋىر بولدى. ەڭ العاشقى سىناق, ت.رىسقۇلوۆتىڭ گەرمانيا ساپارىنىڭ قارجىلىق ەسەبى تۇرىندە كورىنىس بەردى. رگاسپي قورلارىندا ت.رىسقۇلوۆتىڭ گەرمانياعا ساپارىنا قاتىستى بىرقاتار قۇجاتتار ساقتالعان. وسى قۇجاتتاردىڭ دەرەگىندە مىناداي مالىمەتتەرگە كەز بولامىز: ت.رىسقۇلوۆقا وسى ساپارى ءۇشىن 20 مىڭ التىن اقشا نەمەسە 2 مىڭ چەرۆونەتس بولىنگەن. ول امەريكان دوللارىنا اۋىستىرىلعاندا 9500 دوللاردى قۇراعان.
وسى قارجىنىڭ جاراتىلۋى جونىندە ت.رىسقۇلوۆ قۇزىرلى ورگاندارعا جازباشا ەسەپ بەرەدى. قارجىنىڭ باسىم بولىگى ستۋدەنتتەرگە ستيپەنديا رەتىندە تاراتىلعان. اتاپ ايتقاندا, تۇركىستاندىق 11 ستۋدەنتتىڭ ارقايسىنا 200 دوللاردان 1923 جىلدىڭ سوڭعى ءتورت ايىنا جانە 1924 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىنا ستيپەنديا بەرىلگەن. ستۋدەنتتىك بيۋرو كەڭسەسىنىڭ شىعىندارىنا – 100, د.بيتىلەۋوۆتىڭ جەكە قاجەتتىلىگىنە – 20, شىعىسقا قاتىستى كىتاپتار ساتىپ الۋعا – 67, حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنە قاجەتتى كەڭسە قۇرالدارىنا 950, اعارتۋ حالكومى ءۇشىن ميكروسكوپ سياقتى تاۋارلارعا 531 دوللار جۇمسالعان. وسى ەسەپكە قاراپ وتىرىپ ت.رىسقۇلوۆتىڭ فوتوگراف جانە كينووپەراتورلار جالداعاندىعىن, ستۋدەنتتەرمەن بەرلين قالاسىن ارالاپ, فيلم تۇسىرتكەنىن اڭعارامىز. دەمەك, بۇگىنگى كۇنى اسا ماڭىزدى دەرەككە اينالىپ وتىرعان گەرمانيادا وقىعان ستۋدەنتتەر ومىرىنەن تۇسىرىلگەن كينو-فوتو قۇجاتتار ارحيۆتەردە ساقتالۋى ابدەن مۇمكىن.
1923 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگى مەن 10 قازانى ارالىعىندا ت.رىسقۇلوۆقا جولباسشى جانە اۋدارماشى بولىپ قىزمەت كورسەتكەن ع.بىرىمجانوۆقا 100 دوللار تولەنگەندىگىنە قاراپ, قايراتكەردىڭ گەرمانيادا بولۋىن وسى ارالىقپەن شەكتەۋگە بولمايدى. ول رەسمي قۇجاتتارىنىڭ بىرىندە گەرمانيادا ءبىر ايدان استام بولعاندىعىن جازادى.
ەندىگى ماسەلە, گەرمانيادا وقىعان قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى رەسمي قۇجاتتاردا تورتەۋ دەپ جازىلسا (ع.ءبىرىمجانوۆ, ءا.مۇڭايتپاسوۆ, د.بيتىلەۋوۆ, ت.قازىبەكوۆتەر) «اق جول» گازەتىندەگى جاريالانىمدار ولاردىڭ بەسەۋ ەكەندىگىن ايتادى. رگاسپي قورلارىنداعى قۇجاتتاردان ولاردىڭ بەسىنشىسى بوكەي گۋبەرنياسى تەڭىز ۋەزىنىڭ تۋماسى, قازان ۋنيۆەرسيتەتىنەن تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىسقان سابىر تاناشوۆ بولىپ شىقتى. ول بەرلين اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ قانت قايناتۋ فاكۋلتەتىندە وقىعان. ونىڭ «تۇركىستاندىق ستيپەنديا الۋشىلار قاتارىنا قوسىپ», وزىنە «ستيپەنديا تاعايىنداۋ» تۋرالى ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرعان ت.رىسقۇلوۆ وعان ەكى ايلىق ستيپەنديا بەرگىزەدى.
دەگەنمەن, ول جاستاردى ەلگە قايتارۋعا بايلانىستى ماسەلەلەر تولاستامادى, ولاردىڭ ۇستىنەن قاداعالاۋ كۇشەيە ءتۇستى. قايراتكەردىڭ وسى ساپارىنىڭ سالدارى ءوزى ءۇشىن وتە اۋىر بولدى. ەڭ العاشقى سىناق, ت.رىسقۇلوۆتىڭ گەرمانيا ساپارىنىڭ قارجىلىق ەسەبى تۇرىندە كورىنىس بەردى.
قىسقاسى, گەرمانياعا ساپارىنا جۇمسالعان قارجى جونىندە كوتەرىلگەن داڭعازاعا نارازى بولعان ت.رىسقۇلوۆ 1923 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا ستالين مەن رۋدزۋتاكتىڭ اتىنا حات جازىپ, ءوزىنىڭ ءاربىر قادامىن اڭدىعان بۇنداي ارەكەتكە نارازىلىعىن تانىتادى. ت.رىسقۇلوۆتىڭ گەرمانياعا ساپارىنىڭ ەڭ ۇلكەن سالدارى «ۇلكەن تەررور» كەزىندە ونىڭ شەتەلدەگى پانتۇركىشىل ۇيىمدارمەن بايلانىسىن ايعاقتايتىن دالەل, دايەك تۇرىندە كورىنىس تاپتى. ول قاماۋعا الىنعاننان كەيىن جۇرگىزىلگەن العاشقى تەرگەۋلەرىنىڭ بىرىندە, اتاپ ايتقاندا, 1937 جىلدىڭ 3 شىلدەسىندەگى تەرگەۋ حاتتاماسىندا «وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ گەرمانياعا ساپارىمنان باستالدى» دەي كەلىپ, «شەتەلگە ستۋدەنتتەر جىبەرۋدەگى ماقسات ەميگراتسياداعى پانتۇركىشىل ۇيىمدارمەن بايلانىس ورناتۋ بولعاندىعىن, سول ءۇشىن دە باراتىندار قاتارىنا ۇلتشىل جاستار تاڭدالعاندىعىن» كورسەتەدى. سول ستۋدەنتتەر قاتارىندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى.
ماسكەۋدە بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلونىندا قىزمەت ىستەگەن قازاق ۇلتتىق ساياسي ەليتاسى وكىلدەرى – ن.تورەقۇلوۆ, ت.رىسقۇلوۆ, س.قوجانوۆ, ن.نۇرماقوۆتاردىڭ «ۇلكەن تەررورداعى» ايىپتالۋى 1937 جىلدىڭ 8 ماۋسىمىنداعى كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باس باسقارماسىنىڭ «كەڭەسكە قارسى پانتيۋركيستىك ۇلتشىلدىق ۇيىمدار تۋرالى» تسيركۋليار حاتىمەن بايلانىستى. ول حات وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە ورتا ازيا مەن تاتارستان رەسپۋبليكالارىندا ۇلت زيالىلارىن تۇتقىنعا الۋ ناۋقانى نەگىز ناتيجەسىندە جازىلدى. تسيركۋليار حاتتا سوڭعى كەزدە شىعىس رەسپۋبليكالارى مەن وبلىستاردا كەڭەسكە قارسى استىرتىن جۇمىس جاسايتىن ۇلتشىلدىق ەلەمەنتتەردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ وتىرعاندىعى ايتىلعان. ولاردىڭ قىزمەتى تانىمال «الاشوردا», «مۋسساۆات», «ميللي-فيركا», «ميللي-يتتيحاد» ۇيىمدارىمەن بايلانىستىرىلادى. وسىنداي ايىپتاۋلارمەن ت.رىسقۇلوۆ 1937 جىلدىڭ 21 مامىرىندا تۇتقىنعا الىندى. ن.ەجوۆتىڭ جولداما حاتىمەن ۇسىنىلعان ولاردىڭ تەرگەۋ حاتتامالارىمەن ءستاليننىڭ ءوزى تىكەلەي تانىسىپ, ءتيىستى نۇسقاۋلار بەرىپ وتىرعان. دەمەك, ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ جويقىن يىرىمىنەن الاشتىق, ۇلتشىلدىق يدەياسىنا تارتىلعان ۇلتتىق ەليتا قۇرامىنان ەشكىمنىڭ دە امان قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
تەرگەۋشىلەر پانتيۋركيستىك ۇيىمداردىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءىس-ارەكەتتەرىن اسىرەلەگەندىگى سونشالىقتى ول ءتىپتى ساندىراققا اينالىپ كەتكەن. «ءبىزدىڭ پانتيۋركيستىك ۇيىم تولىق ماعىناسىندا بىرتىندەپ گەرمان ءفاشيزمىنىڭ كەڭەس وداعىنداعى بارلاۋ اگەنتۋراسىنا اينالدى. …مەنىمەن جانە ماسكەۋدەگى گەرمان ەلشىلىگىمەن بايلانىس تورەقۇلوۆ پەن حاكيموۆ ارقىلى ىسكە استى» دەگەن ساندىراقتى مويىنداۋعا ءبىر باسىنا قايسارلىعى جەتىپ ارتىلاتىن ت.رىسقۇلوۆتىڭ پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق قىسىمسىز قول قويۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سول كەزدە قاماۋعا الىنعان قايراتكەرلەردى تەرگەۋدىڭ قاتاڭ ءتارتىبى قالىپتاستى. تەرگەۋدىڭ ادام قۇقىن اياققا تاپتاپ, ورەسكەل جۇرگىزىلگەندىگى ءوز الدىنا, «قاجەتتى» مويىنداۋىن الۋ ءۇشىن تەرگەۋشى ۇرىپ-سوعۋ ءتاسىلىن قولداندى.
تۇرار رىسقۇلوۆ 3 شىلدە 1937 جىلعى تەرگەۋ حاتتاماسىندا رىكوۆتىڭ ماسكەۋ مەن ورتا ازياداعى جانە قازاقستانداعى شەتەلدىك ەلشىلىكتەرمەن بايلانىس ورناتۋ تۋرالى ۇسىنىسىنان سوڭ ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ, گەدجاس-اراۆيادا كسرو وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن تورەقۇلوۆ جانە حاكيموۆپەن كەزدەسكەندىگىن, ول ەكەۋىنىڭ گەرمانيا, جاپونيا جانە تۇركيانىڭ بارلاۋ ورگاندارىمەن ەرتەدەن بايلانىستا بولعاندىعىن ايتادى. ساياسي قۋعىنداۋ اپپاراتىنىڭ مۇلتىكسىز جانە جوسپارلى تۇردە جاساعان تەرگەۋشىلەر الدىنا كەلگەن ايىپتالۋشىنىڭ كەز كەلگەن بايلانىستارىن ءوز قالاۋلارىنا ساي بۇرىپ الاتىندىعى جانە مويىنداتاتىندىعى بەلگىلى.
وسى ايىپتاۋلاردىڭ تابان تىرەيتىن دايەگى ت.رىسقۇلوۆتىڭ 1923 جىلعى گەرمانياعا ساپارىنا قاتىستى بولدى. جوعارىداعى اتالعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ تەرگەۋ حاتتاماسى بارلىعى 25 پاراقتى قۇراعان بولسا, ونىڭ ءۇش پاراعىندا وسى ساپارىندا ستۋدەنتتەرمەن «جۇرگىزگەن» اگەنتۋرالىق جۇمىستارى, گەرمانيا سىرتقى بارلاۋ قىزمەتىمەن كەزدەسۋلەرى, تۇركىستانعا نەمىس ونەركاسىبىنىڭ كونتسەسسيالارىن ورنالاستىرۋ, كەڭەس وداعىنان بولىنگەن جاعدايدا تۇركىستان مەن قازاقستاننىڭ گەرمانيا پروتەكتوراتىنا كوشۋى جانە ت.ب. تۋرالى ءوزارا «كەلىسسوزدەردى» قۇرايدى.
ت.رىسقۇلوۆتىڭ تەرگەۋ حاتتاماسىنداعى تۇركىستان مەن قازاقستاندا جۇمىس ىستەگەن پانتيۋركيستىك ۇيىمدار «نەمىس بارلاۋ اگەنتۋراسىنا اينالدى» دەگەن كورسەتۋ تەرگەۋشىلەردىڭ كىشكەنە دەتالدان ۇلكەن كونسترۋكتسيالار جاسايتىن «شەبەرلىگىمەن» ۇلكەن ايىپ بولىپ تۇجىرىمدالدى. ت.رىسقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆتى پانتۇركشىلدىك ۇيىمنىڭ باسشىلارى رەتىندە 1938 ج. 8 اقپانىنا دەيىن بۋتىركا تۇرمەسىندە ۇستاپ, ماسكەۋدە تەرگەلگەن قازاق ساياسي ەليتاسىنىڭ ەڭ سوڭىنان ۇكىم شىعارعان. ت.رىسقۇلوۆتىڭ گەرمانياعا ساپارىنىڭ سەبەپتەرى ىزگى ماقساتتاردى كوزدەگەنىمەن توتاليتارلىق بيلىكتىڭ قۋعىنداۋ ساياساتى بارىسىندا ونىڭ سالدارى جەكە ءوز باسى ءۇشىن عانا ەمەس, وزگە تۇلعالار ءۇشىن دە ورنى تولماس قاسىرەتكە اينالدى.
تۇركىستان مەن بۇحارادان جاستاردىڭ گەرمانياعا وقۋعا جىبەرىلۋى – ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەني دامۋىندا ۇلكەن قۇبىلىسقا اينالعان ەدى. وكىنىشكە قاراي, توتاليتارلىق بيلىكتىڭ كەڭەستىك گۋمانيتارلىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋدى كوزدەگەن ساياساتى بۇل باستامانى ءۇزىپ تاستادى.
حازرەتالى تۇرسۇن,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
