مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا وتكەن جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ (جەەك) كەزەكتى وتىرىسىنا قاتىستى. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە قوناقجايلىق كورسەتىپ, جيىندى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن رەسەي تاراپىنا جانە ۆلاديمير پۋتينگە العىس ايتتى. پرەزيدەنت وسى جىلدىڭ وڭاي بولماعانىن, اسىرەسە, جاھاندى جايلاعان تۇراقسىزدىقتىڭ كۇشەيە تۇسكەنىن اتاپ ءوتتى.
ەۋرازيانى بايلانىستىراتىن ستراتەگيالىق بۋىن
«ينفلياتسيانىڭ قىسىمى, حالىقارالىق لوگيستيكالىق تىزبەكتەردىڭ ترانسفورماتسياسى, ايماقتارداعى قاقتىعىستار, سانكتسيالىق تەكەتىرەستەر – بۇل الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىنىن باسەڭدەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىر پاراسى عانا. وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا قازاقستان جىلدىق ەكونوميكالىق ءوسىمدى 4,9 پايىز كورسەتكىشپەن قورىتىندىلاۋدى جوسپارلاپ وتىر. «ەۋرازيالىق بەستىككە» كىرەتىن بارلىق ەلدە وڭ ديناميكا بايقالاتىنى قۋانتادى. ايتسە دە ەكونوميكامىزدىڭ ورنىقتى دامۋ تراەكتورياسىن ساقتاۋ ءۇشىن 2024 جىلدىڭ سىن-قاتەرلەرىنە بىرلەسە دايىندالۋىمىز كەرەك. ساراپشىلار بولجامىنا سايكەس كەلەسى جىلى جاھاندىق ەكونوميكا بىرقالىپتى, ءتىپتى باياۋ قارقىنمەن, ياعني 1,5 پايىزدان 3 پايىزعا دەيىن وسەدى. نارىعىنىڭ كولەمى 2,6 تريلليون دوللارعا تەڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق الەمدىك ەكونوميكانىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە ءوسىمنىڭ باسەڭدەۋىن سەزىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز قازىرگى ەكونوميكالىق رەزەرۆتى جانە ءوزارا ءتيىمدى ينتەگراتسيانىڭ قولدا بار الەۋەتىن بارىنشا جۇمىلدىرۋىمىز قاجەت. قازاقستان اۋەل باستان وداقتىڭ ەكونوميكالىق سيپاتىن ايقىندايتىن قاعيداتتى بەرىك ۇستاندى. ەاەو-عا مۇشە مەملەكەتتەر ءوز ىستەرى مەن شەشىمدەرىندە ءدال وسى كۇن تارتىبىنەن اۋىتقىماۋعا ءتيىس دەپ سانايمىز» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە, ەاەو-عا مۇشە ەلدەر ءۇشىن تەحنولوگيالىق كووپەراتسيانى ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىندا دامىتۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. قاسىم-جومارت توقاەۆ وزىق تەحنولوگيالاردى جانە يننوۆاتسيالاردى كەڭىنەن ەنگىزۋ ەكونوميكالىق بىرلەستىكتىڭ الەمدىك ارەناداعى ورنىن نىعايتادى دەپ ەسەپتەيدى. مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەنىڭ كەڭەستە قابىلدانعان «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق جول» دەكلاراتسياسىندا كورىنىس تاپقانىن قۇپتادى. قۇجات قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» جاھاندىق باستاماسىمەن ۇشتاسادى.
تىڭ سەرپىن قاجەت
قاسىم-جومارت توقاەۆ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان ىرگەلى ماقساتتى تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ, ياعني تاۋارلاردىڭ ەركىن قوزعالىسىنا تىڭ سەرپىن بەرۋ قاجەت دەپ سانايدى. كەدەن شەكارالارى اشىلعانىنا قاراماستان, ءاربىر ەل ءىس جۇزىندە وتاندىق وندىرۋشىلەرىن ەاەو-عا قاتىسۋشى وزگە باسەكەلەستەردەن قورعاۋىن جالعاستىرىپ وتىر.
«ءبىز ورتاق نارىقتا كەزدەسەتىن كەدەرگىلەر مەن شەكتەۋلەردى جويىپ, بىرىڭعاي تەحنيكالىق رەگلامەنتتەر ەنگىزۋدى جىلدامداتۋىمىز كەرەك. ەاەو-نىڭ بىرىككەن اقپاراتتىق جۇيەسىنىڭ تولىق فورماتتا جۇمىس ىستەۋى مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا تاۋار تاسىمالداۋ كەزىندەگى بيزنەس شىعىندارىن ايتارلىقتاي ازايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. ەلەكتروندى ساۋدا سالاسىندا ناتيجەلى ىقپالداستىق ورناتۋعا مول مۇمكىندىك بار. بىلتىر ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتاعى اتالعان نارىقتىڭ جالپى كولەمى 80 ميلليارد دوللارعا جەتتى. جاقىن ارادا بۇل كورسەتكىش ەكى ەسە ۇلعايۋى مۇمكىن. الايدا مۇنىمەن توقتاپ قالمايمىز. كەدەندىك راسىمدەردى جەتىلدىرۋ جانە ونلاين ساۋدانىڭ ءتيىمدى, تەڭ قۇقىلى ەكوجۇيەسىن قۇرۋ باعىتىندا بارىنشا بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىمىز قاجەت» دەدى پرەزيدەنت.
سونىمەن قاتار اگروونەركاسىپ كەشەنى ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى باعىتى رەتىندە اتاپ ءوتىلدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە «ەۋرازيالىق بەستىك» ەلدەرى ءوزىن-ءوزى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزە الدى.
«سوعان قاراماستان, ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەردىڭ الەمدىك نارىقتاعى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى ەكسپورتىنىڭ ۇلەسى ءالى دە وتە تومەن, ياعني ەكى پايىزدان ءسال عانا اسادى. ال دۇنيە جۇزىندە 800 ميلليوننان استام ادام اشتىق پەن ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنىڭ زاردابىن تارتىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي, ازىق-تۇلىك جەتكىزۋگە قازىرگى گەوساياسي احۋال, اسىرەسە, ءبىرىنشى كەزەكتە سانكتسيالار كەدەرگى كەلتىرۋدە. ناتيجەسىندە ازىق-تۇلىككە مۇقتاج حالىق جاپا شەگىپ وتىر. ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا, ەاەو ەلدەرىنىڭ الەۋەتى 600 ميلليونعا جۋىق ادامعا تاماق تاۋىپ بەرۋگە جەتەدى. سوندىقتان باسەكەگە قابىلەتتى, ەكولوگيالىق تازا جانە ەكسپورتقا باعدارلانعان, وزىق حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي ءونىم شىعارۋ ماقساتىندا تىعىز كووپەراتسيالىق بايلانىستاردى جولعا قويۋ باسىم باعىتتارىمىزدىڭ بىرىنە اينالۋى كەرەك. سونداي-اق اگرولوگيستيكا جانە ءونىم ساقتاۋ جۇيەسىن دامىتىپ, اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا تسيفرلىق شەشىمدەردى ەنگىزۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋىمىز قاجەت. بىرلەسكەن اگرويننوۆاتسيالىق ورتالىقتار قۇرۋ ماسەلەسىن پىسىقتاعان ءجون. مۇنداي ورتالىقتار اگروونەركاسىپ كەشەنىن كوممەرتسيالاندىرۋمەن جانە وندىرىسكە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋمەن اينالىسادى» دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە, ەاەو كۇللى ەۋرازيا كەڭىستىگىن بايلانىستىراتىن ستراتەگيالىق بۋىن قىزمەتىن اتقارادى. ۇيىمنىڭ وسى مارتەبەسىن ساقتاپ قالۋعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بارلىق مۇمكىندىگى بار.
«بۇل جەردە, ەڭ الدىمەن, تاياۋ شىعىس, يران, پاكىستان جانە ءۇندىستان ەلدەرىنە شىعاتىن «سولتۇستىك – وڭتۇستىك» ءدالىزىن دامىتۋ تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. وسى ورايدا قازاقستان باستاماسىمەن «چەليابينسك – بولاشاق – يران» باعىتىن ىسكە قوسۋ جوباسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلا باستاعانى قۋانتادى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ەلىمىزدەگى تەمىرجول جەلىلەرى مەن اۆتوموبيل جولدارىنىڭ تالاپقا ساي كەلمەيتىن ۋچاسكەلەرىن رەكونسترۋكتسيالاۋعا ءازىرمىز. مەن بۇل رەتتە بەينەۋ – ماڭعىستاۋ, ماقات – قاندىاعاش تەمىرجول جەلىسى مەن بەينەۋ – شالقار اۆتوموبيل جولى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. كولىك ءدالىزىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن قازاقستان, رەسەي جانە تۇرىكمەنستاننىڭ لوگيستيكالىق كومپانيالارى بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرىپ جاتىر. ەاەو-عا مۇشە وزگە ەلدەردىڭ تەمىرجول اكىمشىلىكتەرىن وسى جۇمىسقا اتسالىسۋعا شاقىرامىن. قازاقستان ءوزىنىڭ كولىك-لوگيستيكالىق قۇرىلىمى مەن ونىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقپەن بايلانىسىن بەلسەندى نىعايتۋدا. ءبىز قىتايدىڭ سيان قالاسىندا جانە گرۋزيانىڭ پوتي پورتىندا قازاقستاندىق تەرمينالداردىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋعا جاقىندادىق. رەسەي, قىتاي, وزبەكستان جانە قىرعىزستانمەن اراداعى شەكارادا جانە كاسپي تەڭىزىندە 5 ترانسشەكارالىق كولىك-لوگيستيكالىق حابىن ىسكە قوسۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. تاياۋ جىلدارى 1300 شاقىرىمدىق جاڭا تەمىرجول جەلىسىنىڭ, «باقتى» جانە «قالجات» قۇرعاق پورتتارىن, سونداي-اق يراننىڭ بەندەر-ابباس قالاسىندا تەڭىز پورتىن سالۋ جوسپارلانعان. ەاەو-عا مۇشە مەملەكەتتەردى ءوزارا ءتيىمدى جوبالاردى بىرلەسە ىسكە اسىرۋعا, سونىڭ ىشىندە ءىرى ستراتەگيالىق پورتتاردىڭ سەرىكتەس جەلىلەرىن, لوگيستيكالىق ورتالىقتار مەن پوشتا حابتارىن سالۋعا شاقىرامىز» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
بۇدان بولەك, مەملەكەت باسشىسى «ەاەو-نىڭ تسيفرلىق كۇن ءتارتىبى» مەن قىتايدىڭ «تسيفرلىق جىبەك جولى» باستاماسىن ۇشتاستىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى ۇسىندى. پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە, تسيفرلىق جانە ينتەللەكتۋالدىق ىقپالداستىقتىڭ جەتىلدىرىلگەن مودەلىن قۇرۋ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەلدەر ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسادى. مەملەكەت باسشىسى وسى كۇردەلى كەزەڭدە ءۇشىنشى ەلدەرمەن جانە ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتا وتىرىپ, سىرتقى ساياساتتا ەاەو-نىڭ الەۋەتىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن نىعايتۋ ماڭىزدى ەكەنىنە توقتالدى.
سامميتكە قازاقستان پرەزيدەنتىمەن قاتار, رەسەي پرەزيدەنتى – جەەك توراعاسى ۆلاديمير پۋتين, ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان, بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو, قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ قاتىستى, سونداي-اق ەاەو جانىنداعى باقىلاۋشى مەملەكەت باسشىسى – كۋبا پرەزيدەنتى ميگەل ماريو دياس-كانەل بەرمۋدەس بەينەۇندەۋ جولدادى. جيىن قورىتىندىسى بويىنشا بىرقاتار قۇجات قابىلداندى. ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا القاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە قازاقستاننىڭ وكىلى باقىتجان ساعىنتاەۆتى سايلادى.
مادەني نىسانداردى ارالادى
قاسىم-جومارت توقاەۆ رەسەي فەدەراتسياسىنا جۇمىس ساپارى بارىسىندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين, ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ, ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان, بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو, قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ, تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون, تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆ جانە وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆپەن بىرگە سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى مادەني نىسانداردى ارالاپ كوردى.
تمد مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ بىرلەسكەن ەكسكۋرسياسى «پاۆلوۆسك» مەملەكەتتىك مۋزەي-قورىعىنان باستالدى. مۇندا ولار پاۆلوۆ سارايىنىڭ زالدارى مەن ەكسپوزيتسيالارىن تاماشالادى. قوناقتاردىڭ قۇرمەتىنە سارايداعى «گرەك زالى» امفيتەاترىندا «سەۆەرنايا سيمفونيا» كونتسەرتى ۇيىمداستىرىلدى. مۋزەي-قورىق – XVIII عاسىردىڭ سوڭىنداعى ورىس ساۋلەت ونەرىنىڭ بىرەگەي ۇلگىسى. پاۆلوۆ سارايى ارحيتەكتۋرالىق ءانسامبلدىڭ ەڭ باستى كورنەكتى بولىگى سانالادى. بۇل مادەني مۇرا يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىنا الىنعان.
سودان كەيىن مەملەكەتتەر باسشىلارى «تسارسكوە سەلو» مۋزەي-قورىعىن جانە ەكاتەرينا سارايىنىڭ زالدارىن ارالاپ كوردى. «تسارسكوە سەلو» ساراي-ساياباق ءانسامبلى – حVIII عاسىر مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى الەمدىك ساۋلەت جانە باعباندىق ونەردى ايشىقتايتىن ەسكەرتكىش. ورىس يمپەراتورلارىنىڭ بۇرىنعى جازعى رەزيدەنتسياسى – رەسەيدەگى حالىق كوپ باراتىن مۋزەيلەردىڭ ءبىرى. مۇراجايعا 2022 جىلى 2,9 ميلليون ادام كەلگەن. كەشەننىڭ نەگىزگى نىسانى سانالاتىن ەكاتەرينا سارايىندا الەمگە ايگىلى يانتار بولمەسى ورنالاسقان.
پرەزيدەنتتەردىڭ ءۇشىنشى ەكسكۋرسياسى «پەتەرگوف» مەملەكەتتىك مۋزەي-قورىعىنىڭ ۇلكەن پەتەرگوف سارايىندا جالعاستى. دەلەگاتسيا باسشىلارى ساندىك-قولدانبالى ونەر بۇيىمدارى, ءمۇسىن جانە كەسكىندەمە ونەرىنىڭ تۋىندىلارى مەن جيھازدار قويىلعان بىرەگەي ساۋلەت ەسكەرتكىشىن تاماشالادى. پەتەرگوف مۋزەي-قورىعى 33 مۋزەيدەن, 414 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان ساياباقتار مەن باقتاردان جانە 150-دەن استام سۋبۇرقاقتان تۇرادى. سورعى ستانتسيالارىنىڭ جوقتىعى سۋبۇرقاق جۇيەسىنىڭ تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىش رەتىندەگى بىرەگەيلىگى سانالادى. ينجەنەرلىك شەشىمنىڭ ارقاسىندا سۋ 300 جىل بۇرىنعىداي بيىكتىك پەن ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى سۋبۇرقاقتار اراسىنان تابيعي تۇردە قۇلاي اعىپ جاتىر. سوندىقتان پەتەرگوف سۋبۇرقاقتارى ءساۋىردىڭ اياعىنان قازان ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن كۇن سايىن تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جۇمىس ىستەيدى.
بەيرەسمي كەزدەسۋگە قاتىستى
تمد-عا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ بەيرەسمي كەزدەسۋىنە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆپەن قاتار, رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين, ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ, ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان, بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو, قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ, تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون, تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆ, وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ قاتىستى.
جيىن بارىسىندا تمد ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارى ۇيىم قىزمەتىنىڭ باسىم باعىتتارىن, ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ جانە ودان ءارى دامىتۋ جوسپارىن تالقىلادى. سونداي-اق تمد اياسىنداعى ىقپالداستىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى جونىندە پىكىر الماستى.
